Πόντιος Πιλάτος και Ιησούς, μια θεμελιώδης πολιτική διένεξη [εικόνες]

Ο σπόρος του σύγχρονου κράτους ρίχτηκε το έτος 30, γράφει ο ιστορικός Aldo Schiavone: τη στιγμή που συναντήθηκαν ο Ιησούς και ο Πόντιος Πιλάτος, στιγμή που σημάδεψε την διάκριση της πολιτικής και της θρησκείας.

Είναι ένα ερώτημα που απασχολεί τους φιλοσόφους. Επί μακρόν, πιστεύαμε ότι το πολιτικό μοντέλο της Δύσης οικοδομήθηκε στην προοδευτική άνοδο του ορθολογισμού χωρίς Θεούς, στην αργή πρόοδο του κόσμου προς την εγκατάλειψη της αυταπάτης. Ωστόσο, σήμερα κερδίζει έδαφος το ενδιαφέρον για την «πολιτική θεολογία», τόσο στην φιλοσοφία όσο και στις πολιτικές επιστήμες: αν η πολιτική οικοδομήθηκε διαφοροποιούμενη από την θρησκεία με έναν πρωτότυπο τρόπο, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει κανένας σύνδεσμος. Αντίθετα, αναρωτιόμαστε πάντα αν η διοργάνωση της ζωής στη Γη και της «αιώνιας» ζωής δεν συνδέονται με κάποιον τρόπο και δεν αλλητροφοδοτούνται.
Στο βιβλίο του «Πόντιος Πιλάτος, ένα αίνιγμα μεταξύ ιστορίας και μνήμης» (Fayard, 2016), ο μεγάλος ιταλός ιστορικός Aldo Schiavone ερεύνησε τις μελέτες που έκαναν οι φιλόσοφοι Roberto Esposito και Giorgio Agamben, όπως γράφει το Slate.

Μεταξύ ιστορίας και φιλοσοφίας
Η συνάντηση του Πόντιου Πιλάτου και του Ιησού είναι η διένεξη ανάμεσα στην Αυτοκρατορία του Καίσαρα και στο Βασίλειο του Θεού, ανάμεσα στο Κράτος και την Αιωνιότητα, όπως γράφει. Είναι ένα μακρινό ιστορικό γεγονός, το οποίο συνέβη επί αυτοκράτορα Τιβέριου (14 – 37 μ.Χ.). Πρόκειται για ένα γεγονός μνήμης το οποίο ξαναφέρνει στην παρούσα στιγμή το ερώτημα της σχέσης ανάμεσα στην πολιτική και την θρησκεία, η οποία παίχτηκε σε αυτή την ιδρυτική συνάντηση.

Ο ιστορικός Aldo Schiavone είναι ειδικός του ρωμαϊκού δικαίου και ερευνά την ιερή ιστορία κάτω από την γωνία της ιστορίας της Ρώμης: της πόλης δηλαδή που κληροδότησε στη Δύση τα θεμέλια του πολιτικού και νομικού της μοντέλου.
Σύμφωνα με τον Schiavone, το να μεταφράζουμε την συνάντηση του Πόντιου Πιλάτου και του Ιησού ως δίκη αποτελεί έναν ιστοριογραφικό μύθο. Πριν από αυτή την συνάντηση είχε εξάλλου ξεκινήσει μια δικαστική επιτροπή να αποφασίζει για την τύχη του Ιησού. Μετά την σύλληψή του, η ανώτατη εβραϊκή αρχή τον είχε ανακρίνει. Επαναλαμβάνοντας μπροστά τους ο Ιησούς ότι είναι ο «Χριστός», διευκόλυνε την απόφασή τους να τον καταδικάσουν -εκείνοι τον παρέδωσαν στον Πόντιο Πιλάτο, ο οποίος ανεβαίνει στη σκηνή ένα ξημέρωμα της 14ης του μήνα Νισάν του έτους 30 (ή 33, σύμφωνα με άλλες πηγές…).

Πιλάτος, ο εγγυητής της δημόσιας τάξης
Στην πραγματικότητα, ο Πόντιος Πιλάτος είχε ήδη τον έλεγχο της σύλληψης του «γιού του Θεού» από τις εβραϊκές ελίτ, ως κυβερνήτης της Ιουδαίας. Και αν η εικόνα σύμφωνα με την οποία ο Πιλάτος «είχε νίψει τας χείρας του» δεν αποτελεί ιστορική αλήθεια, υπογραμμίζει, ωστόσο, μια θεμελιώδη αλήθεια: Ο Πιλάτος δεν ήξερε τι να κάνει με τον Ιησού και το θρησκευτικό μήνυμά του. Το δικό του πρόβλημα ήταν να ρυθμίσει ένα εσωτερικό ζήτημα στην ιουδαϊκή κοινότητα, το οποίο τον αφορά μόνο ως εκπρόσωπο της αυτοκρατορικής εξουσίας, η οποία διατηρεί το μονοπώλιο στην νόμιμη βία, και ως εγγυητή της δημόσιας τάξης.
Στις σελίδες του βιβλίου του, ευχάριστες και καλά πληροφορημένες, ο Aldo Schiavone αρνείται τον θρύλο του «μαύρου καβαλάρη» Πόντιου Πιλάτου, ο οποίος είναι άγνωστος αλλά έχει επικριθεί πολύ και ο οποίος διοίκησε ως περιφερειάρχης της Ιουδαίας επί 11 έτη. Ο ιταλός ιστορικός βυθίζει τον Πόντιο Πιλάτο στους μαιάνδρους μιας κουλτούρας τόσο διαφορετικής για έναν αριστοκράτη Ρωμαίο, ο οποίος, πιθανότατα, είχε μεγαλώσει, όπως και οι όμοιοί του, με μελέτη του ρωμαϊκού δικαίου και της στωικής φιλοσοφίας.

Ecce Homo, του Antonio Ciseri:

Σε αυτό το έδαφος που έγινε ρωμαϊκή επαρχία το έτος 6 μ.Χ., ο ρόλος του Πιλάτου ήταν να επιβάλλει τον νόμο (και να παίρνει φόρους για την Ρώμη, βεβαίως). Οι τοπικές αρχές οργανώνουν και διοικούν τα υπόλοιπα της δημόσιας ζωής, σύμφωνα με τις παραδόσεις τους. Ωστόσο, το έτος 30, η κατάσταση στην αυτοκρατορική Ιουδαία έγινε εκρηκτική: οι κοινωνικο-οικονομικές ανισότητες πολλαπλασιάστηκαν. Ολόκληρες κοινωνικές ομάδες βυθίστηκαν είτε στην μικροπαρανομία, μεταξύ εγκληματικότητας και πολιτικής παρέμβασης, είτε σε μια πυρετική θρησκευτική αναζήτηση, ψάχνοντας την ελπίδα προς την πλευρά του Θεού του Μωυσή.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι τοπικές εβραϊκές ελίτ, με ικανότητα να χειρίζονται τόσο τις ρωμαϊκές αρχές όσο και τον εβραϊκό λαό, βιάστηκαν να συλλάβουν αυτόν που ισχυριζόταν ότι ήταν ο γιός του Θεού και περπάτησε ως τα Ιεροσόλυμα, όπου το πλήθος έδειξε να τον προσέχει και να ακούει τον λόγο του. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, η εβραϊκή αριστοκρατία ζήτησε τον θάνατο του επαναστάτη. Αλλά μόνο οι ρωμαϊκές αρχές είχαν την εξουσία να προτείνουν θανατική ποινή. Ηταν επομένως κρίσιμο να συρθεί ο Ιησούς ενώπιον του Πόντιου Πιλάτου ώστε να δοθεί η λύση που έπρεπε. Περίμεναν από τον Πιλάτο να ανταποκριθεί στο αίτημα -πολιτικό και δικαστικό- των εβραϊκών ελίτ.

Το βασίλειο του Καίσαρα και το Αιώνιο βασίλειο
Απέναντι σε μια τέτοια κατάσταση, η λογική της δουλειάς του Πιλάτου ήταν να κάνει μια ανάκριση, ρεαλιστική και ηγεμονική, της περίπτωσης: να δικάσει δηλαδή τον Ιησού ο οποίος ισχυριζόταν ότι υπάρχει «ένα άλλο Βασίλειο» (σε πιο ρωμαϊκούς όρους, ο Αυγουστίνος έγραψε μια «άλλη Πολιτεία»). Αυτή η έννοια, εντελώς ξένη στην ρωμαϊκή σκέψη, ήταν ριζωμένη στην πολιτική εβραϊκή θεολογία καθώς και στην θεμελιώδη ιδέα μιας σχέσης μεταξύ Θεού και εκλεκτού λαού. Αυτή η θεολογία δίνει σε κάθε εβραϊκό βασίλειο -όσο γήινο κι αν είναι- μια διάσταση κυρίως θεϊκή και θρησκευτική και κατά μια έννοια μη-πολιτική.
Από αυτή την άποψη, γράφει ο ιταλός ιστορικός, η συνάντηση μεταξύ Πιλάτου και Ιησού προμηνύει την διένεξη ανάμεσα στην κοσμική εξουσία από τη μια και την «μοναρχία του θεϊκού δικαίου» από την άλλη. Αυτή η διένεξη, όπως λέει, διαχέεται στην πολιτική ιστορία της Δύσης ως τις μέρες μας.

Το δίδαγμα του Ιησού μεταμόρφωσε την πολιτική εβραϊκή θεολογία, πρώτον κόβοντας το θείο στα δύο (Ο Πατήρ και ο Υιός) και δεύτερον κόβοντας τον ίδιο τον Υιό στα δύο (ο άνθρωπος και ο Θεός). Αυτό το «θεολογικό εργαλείο», εντελώς πρωτότυπο, έσπασε το θεοκρατικό δόγμα που ήταν κυρίαρχο στην Ιουδαία. Εγκατέστησε μια νέα «διπλή μηχανή»: ο Υιός παραπέμπει στον Πατέρα, ο άνθρωπος στον Θεό, επομένως και το βασίλειο του Καίσαρα παραπέμπει στο Αιώνιο βασίλειο. Ο διαχωρισμός ανάμεσα στα δύο βασίλεια δεν είναι ερμητικός, οι σχέσεις τους είναι συνεχείς: το βασίλειο του Καίσαρα αντιπροσωπεύει την ξένη γη την οποία πρέπει κάποιος να διασχίσει για να συναντήσει το αιώνιο Βασίλειο.
Με μια λέξη, αυτή η θεολογική κατασκευή οικοδομεί το θεωρητικό θεμέλιο του σύγχρονου Κράους, σύμφωνα με τον ιστορικό.
Απαλύνοντας, επομένως, την πολιτική εβραϊκή θεολογία, ο Ιησούς της δίνει ισχύ. Ο Πιλάτος έχει κατά συνέπεια μπροστά του έναν άνθρωπο που είναι τα πάντα εκτός από επαναστάτης, ενώ ο Ιησούς έχει μπροστά του τον εκπρόσωπο ενός εργαλείου σωτηρίας: της Αυτοκρατορίας.

Επομένως, ο Ιησούς αντιστρέφει το νομικό ερώτημα που τον αφορά: αυτός δεν διεκδικεί το Βασίλειο, αλλά την αλήθεια. Οχι βέβαια την ορθολογική αλήθεια των ρωμαίων κυβερνητών που ήταν χτισμένη με στωική σοφία, αλλά την μοναδική, πλήρη και αποκαλυπτική αλήθεια.
«Και τι είναι η Αλήθεια;» τον ρωτάει ο Πιλάτος, αντιμέτωπος με αυτή την πρωτόγνωρη έννοια.
Και δεν είναι τυχαίο που οι ευαγγελιστές αναφέρουν αυτή την ερώτηση του Πιλάτου. Είναι μια σημαδιακή ερώτηση, επειδή η γήινη σοφία είναι αμφιβολία και περιέργεια, ενώ η θρησκευτική σοφία είναι πίστη. Γι'αυτό και η απάντηση δεν χρειάζεται λέξεις: ο Ιησούς δεν απάντησε, γιατί η Αλήθεια, αυτή που ο Πιλάτος έχει ενώπιόν του, είναι η οδός της αιώνιας Ζωής...

Ο θάνατος του Ιησού
Με το τέλος της ανάκρισης, ο Πιλάτος έχει αποφασίσει να ελευθερώσει τον φυλακισμένο, του οποίου οι λέξεις, αν και περίεργες, δεν εκφράζουν κανένα ανατρεπτικό σχέδιο σε πολιτικό επίπεδο. Αλλά θα έπρεπε να αντιμετωπίσει την τοπική αριστοκρατία για να γλυτώσει από αυτή την ιστορία ταυτόχρονα δικαστική και πολιτική. Για να τους επιτρέψει να βγουν με το κεφάλι ψηλά, ζητάει από τον επικεφαλής Sanhédrin να διαλέξει σε ποιόν θα αποδοθεί η χάρη που σκέπτεται να δώσει: στον εγκληματία Βαραββά (έναν πραγματικό δημόσιο κίνδυνο) ή σε αυτόν τον Ιησού, του οποίου είχε διαπιστώσει την αθωότητα.
Οπως αναφέρει ο ιταλός ιστορικός, σε όλη αυτή τη σκηνή -παρά το τι θέλησαν να πουν επί αιώνες οι ζωγράφοι- ο λαός ήταν απών. Και αυτό έχει συνέπειες γιατί υπάρχουν λόγοι να πιστεύει κανείς ότι αντίθετα με τις ελίτ ο λαός ήταν ευνοϊκός απέναντι στον Ιησού -εξάλλου εκεί ακριβώς βρισκόταν το πρόβλημα. Πολλοί νομικοί είδαν σε αυτή τη σκηνή, όπως ο μεγάλος νομικός Hans Kelsen, μια «παραποίηση της δημοκρατίας».
Ωστόσο, για τους αριστοκράτες το χάρισμα του Ιησού ήταν μια μεγαλύτερη απειλή από τον δολοφόνο αριστοκρατών, τον Βαραββά. Ηταν απειλή για τα δικά τους συμφέροντα αλλά και για την θρησκεία του Μωυσή του οποίου ήταν θεματοφύλακες. Ηταν απειλή για την ίδια την εβραϊκή ταυτότητα την οποία η θεολογία του Ιησού ετοιμαζόταν να καταρρίψει.
Ο Ρωμαίος Πιλάτος ήταν ανίκανος να κατανοήσει αυτά τα κρίσιμα θέματα ταυτότητας. Τα υπόλοιπα -ότι δήθεν έπλυνε τα χέρια του ή ότι το πλήθος συμφωνούσε με την ενοχή του Ιησού-δεν είναι παρά μεταγενέστερη παραποίηση της ιστορίας, προορισμένη να στιγματίσει έναν λαό.

Ο Πιλάτος πρότεινε την μαστίγωση για να σώσει τον Ιησού, χωρίς να μειώσει τον Sanhédrin. Αλλά τελικά προκρίνεται η σταύρωση ως η μόνη τιμωρία εκείνου που αυτοαποκαλείται «γιός του Θεού». Αλλά είναι και η καλύτερη λύση για τον Ιησού ώστε να ολοκληρώσει την αποστολή του: αποτελεί την καλύτερη και μοναδική λύση ώστε ο Ιησούς να ριζώσει οριστικά τον μεσσιανικό του λόγο στην ιστορία. Η καταδίκη σε θάνατο του Ιησού είναι η πράξη με την οποία ο Πιλάτος υποχωρεί μπροστά στην θέληση του Χριστού να περάσει από την «αφαίρεση του χρόνου» (της ζωής του) στην «παράδοση» (που άνοιξε με τον θάνατό του).