Στην πρώτη του ομιλία ως πρόεδρος της Αμερικής, ο Ντόναλντ Τραμπ έριξε στο τραπέζι τον όρο fake news -«ψεύτικες ειδήσεις» και έκτοτε πολύς λόγος γίνεται γι' αυτές.
Δεν δίστασε, μάλιστα, σε συνέντευξη που έδωσε στο Λευκό Οίκο, να πει κατάμουτρα σε ένα δημοσιογράφο του CNN: «Εσύ είσαι οι ψεύτικες ειδήσεις».
Από τότε έχουμε ακούσει τον Τραμπ να κάνει συχνά παρόμοιες δηλώσεις για πολλά δημοσιογραφικά κανάλια και εφημερίδες μέσω του λογαριασμού του στο twitter.
Η προέλευση των ψεύτικων ειδήσεων
Οι αποκαλούμενες ψεύτικες ειδήσεις σίγουρα δεν είναι κάτι το καινούργιο αλλά αντιθέτως είναι ένα φαινόμενο το οποίο κρατάει από τις αρχαιότερες εποχές. Το γνωρίζουμε όλοι και ως προπαγάνδα.
Για παράδειγμα, ο Οκτάβιος είχε χρησιμοποιήσει μια καμπάνια παραπληροφόρησης για να καταφέρει να νικήσει τον Μάρκο Αντώνιο στον τελικό πόλεμο της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Όταν αυτός τελείωσε νικηφόρα για τον ίδιο, ο Οκτάβιος αποφάσισε να αλλάξει το όνομα του σε Αύγουστος και να δημιουργήσει μια γοητευτική εικόνα του προσώπου του σε όλη την αυτοκρατορία. Με άλλα λόγια, παραποίησε τα δεδομένα με σκοπό να διατηρήσει ανέπαφα τα συμφέροντα του.
Η χιλιοειπωμένη προπαγάνδα του 20ου αιώνα
Είναι ευρέως γνωστό πως κατά τον 20ο αιώνα η προπαγάνδα και η χρησιμότητά της άνθισαν σε διάφορες χώρες του κόσμου. Όσο οι μαχόμενες πλευρές πάλευαν να διατηρηθούν στην εξουσία και να εδραιώσουν την ιδεολογία τους, τόσο πιο ωφέλιμη φαινόταν στα χέρια τους η χρήση των «ψεύτικων ειδήσεων» και δηλαδή η αποπλάνηση των πολιτών.
Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα χρήσης προπαγάνδας έγινε από το Γερμανικό καθεστώς των Ναζί. Ο Χίτλερ και οι συνάδελφοι του επιμελήθηκαν με μαεστρία προπαγάνδα που εκτεινόταν σε κάθε μήκος και πλάτος της κοινωνίας τους και έτσι κατάφερναν να μεταδώσουν στους πολίτες ιδέες και πεποιθήσεις που τους «σέρβιρε» η κυβέρνηση, μεταξύ των οποίων και ο ακραίος αντισημιτισμός που στιγμάτισε την σύγχρονη ιστορία της Ευρώπης.
Αυτού του είδους η προπαγάνδα οφειλόταν και ελεγχόταν κατά μεγάλο ποσοστό από τα κράτη, αλλά όσο οι ιδεολογίες τους άρχισαν να εξασθενούν και όσο η μαζική επικοινωνία εξελισσόταν σε παγκόσμιο επίπεδο, οι άνθρωποι άρχισαν να αμφισβητούν πολλά από αυτά που οι κυβερνήσεις «σέρβιραν» υπό την μορφή προπαγάνδας.
Η ώρα του Ίντερνετ και των ψεύτικων ειδήσεων
Η ανερχόμενη μόδα των ψεύτικων ειδήσεων κατά το 2016 και γενικότερα κατά τα χρόνια που το διαδίκτυο έχει καταλάβει θεμελιώδη θέση, έχει μια εντελώς διαφορετική όψη από αυτήν που συνέβαινε στα παλαιότερα χρόνια.
Μικρές ομάδες ανθρώπων που προσπαθούν να διαδώσουν κάποιες συγκεκριμένες ιδέες ή ακόμη που θέλουν να υπομονεύσουν την φήμη μιας αντίθετης ιδέας (ή και προσώπου), γράφουν άρθρα τα οποία χαρακτηρίζονται από υπερβολές και ανακρίβειες.
Η ομοιότητα όμως σε αυτού του είδους των ψεύτικων ειδήσεων με την προπαγάνδα του 20ου αιώνα βρίσκεται στο γεγονός ότι και στις δύο περιπτώσεις αυτοί που εξασκούν την αναπαραγωγή των ψεύτικων ειδήσεων στοχεύουν στην αλλοίωση της αλήθειας για έναν συγκεκριμένο σκοπό.
Επιπλέον, είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε πως ο σκοπός δεν πρέπει απαραίτητα πολιτικού περιεχομένου αλλά μπορεί και σε πολλές περιπτώσεις να είναι και οικονομικού.
Προτού βγει το internet η έκδοση ψεύτικων ειδήσεων ήταν ως ένα βαθμό δύσκολη για τους εξής τρεις λόγους:
1. Διανομή και κόστος -Το να μεταφέρεις πληροφορίες ήταν κάτι που κόστιζε- σε αντίθεση με σήμερα που κανείς μπορεί να βγει οικονομικά κερδισμένος από μια σελίδα που αναπαράγει ψεύτικες ειδήσεις.
2. Κοινό και εμπιστοσύνη -Το να χτίσεις το κοινό σου ήταν κάτι το οποίο απαιτούσε συνέπεια και σωστή πληροφόρηση- αλλιώτικα αργά ή γρήγορα η φήμη σου θα κατέρρεε.
3. Νόμοι και κανονισμοί -Επειδή ακριβώς ήταν ακριβό να διανέμεις πληροφορίες, οι άνθρωποι οι οποίοι το έκαναν ήταν εμφανώς λιγότεροι από σήμερα. Επίσης, βρισκόντουσαν υπό την επίβλεψη νόμων και κανονισμών που απαγόρευαν την αναπαραγωγή ψεύτικων γεγονότων ενώ αν επιχειρούσαν κάτι τέτοιο τότε θα αντιμετώπιζαν τις ανάλογες νομικές συνέπειες.
Αλλά όλα αυτά ανατράπηκαν κάπου κοντά στο 2007 όταν και η επανάσταση των μέσων μαζικής επικοινωνίας έλαβε χώρα σε όλο τον παγκόσμιο χάρτη. Η χρήση κοινωνικών δικτύων όπως το Facebook και το Twitter επέτρεψε στους ανθρώπους να ανταλλάσουν καθημερινά και αυθαίρετα ένα σωρό πληροφορίες. Επίσης, η δημιουργία δημοσιογραφικών σελίδων έγινε κάτι εντελώς εφικτό για τον καθένα που ήθελε να εκθέσει την άποψη του.
Εν συντομία, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο καταργήθηκαν τα παραπάνω κριτήρια που δέσμευαν τους ανθρώπους που μεταφέρουν τα νέα να το κάνουν με αξιοπιστία και δημιουργήθηκε αυτό που σήμερα αποκαλούμε η ελευθερία του λόγου του διαδικτύου, που μπορεί να έχει αναρίθμητα θετικά στοιχεία αλλά έχει και κάποια μειονεκτήματα.
Ψεύτικες ειδήσεις κατά την προεδρική εκστρατεία του 2016
Το τεράστιο γεγονός των Αμερικάνικων εκλογών αποτέλεσε το τέλειο έδαφος για την άνθιση των ψεύτικων ειδήσεων. Ο Ντόναλντ Τραμπ έπαιξε σίγουρα μεγάλο ρόλο σε αυτό καθώς εκτός του ότι όλη του η εκστρατεία βασίστηκε στο να υπομονεύσει την αντίπαλο του Χίλαρι Κλίντον, ήταν και ο δημιουργός διάφορων θεωριών συνωμοσίας, όπως για παράδειγμα του ότι ο Ομπάμα δεν ήταν γεννημένος στις Η.Π.Α. ή ακόμη και ότι οι επιστημονικές έρευνες σχετικά με την κλιματική αλλαγή αποτελούν μια φάρσα.
Το γεγονός λοιπόν ότι ο Τραμπ είναι ιδιαίτερα ανατρεπτικός και αρέσκεται σε αμφιλεγόμενες δηλώσεις, έστρωσε το χαλί σε όλους τους λάτρεις των ψεύτικων ειδήσεων να συμμετάσχουν και αυτοί στο παιχνίδι. Κάποιοι θέλοντας να υποστηρίξουν τα λεγόμενα του και άλλοι κάνοντας το αντίθετο.
Κάποιες από τις πιο θεαματικές επινοήσεις ειδήσεων που μεταφέρθηκαν μεσώ του διαδικτύου ήταν «Ο Πάπας παίρνει το μέρος του Τραμπ» και «Η Χίλαρι πουλούσε όπλα στην ISIS». Αυτές οι ειδήσεις μεταφέρθηκαν κατά την διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας και μάλιστα αναλυτές αναφέρουν πως διαβάστηκαν περισσότερο από τις πραγματικές.
Ο τρόπος για να πετύχει κανείς κάτι τέτοιο είναι σχετικά απλός. Αρχικά δημιουργείς μια ιστοσελίδα, έπειτα αγοράζεις ένα κοινό στο Facebook και τέλος μεταδίδεις την πληροφορία, η οποία και εξαπλώνεται με ραγδαίους ρυθμούς εφόσον ο τίτλος της είδησης είναι θελκτικός για τον αναγνώστη. Ο δημιουργός της σελίδας ενδέχεται μάλιστα να κερδοσκοπήσει αρκετά από αυτήν την διαδικασία και όταν οι αναγνώστες καταλάβουν πως πρόκειται για μια σελίδα που μεταφέρει ψεύτικές ειδήσεις, ο ίδιος δημιουργός έχει την δυνατότητα να ξεκινήσει το ίδιο πράγμα ανοίγοντας μια καινούργια σελίδα.
Κατά πόσο επηρεάζουν οι ψεύτικες ειδήσεις;
Μετά τις 9 Νοεμβρίου πολλοί ήταν αυτοί που υποστήριξαν πως τα site που αναπαρήγαγαν ψεύτικες ειδήσεις σε συνδυασμό με το Facebook ήταν αυτά που ανακηρύξαν τον Τραμπ νικητή των εκλογών.
Ενώ είμαστε βέβαιοι -από στατιστικής πλευράς- ότι η πλειοψηφία των Αμερικάνων (62%) χρησιμοποιούν τις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης για να ενημερώνονται, δεν μπορούμε να πούμε με ακρίβεια κατά πόσο τους επηρεάζουν οι συγκεκριμένες ψεύτικες ειδήσεις που διαβάζουν και ούτε τι μπορεί να σημαίνει ένα απλό like το οποίο μπορεί να πατήσουν.
Και όντως μια εκτεταμένη έρευνα που διεξήχθη στο πανεπιστήμιο του Στάνφορντ πάνω στο συγκεκριμένο θέμα μας λέει ότι «Αν υποθέσουμε πως οι ψεύτικες ειδήσεις άλλαξαν το αποτέλεσμα τον εκλογών, σημαίνει ότι ένα άρθρο ψεύτικης είδησης έχει την ίδια δύναμη πειθούς που έχουν και 36 κανάλια τηλεόρασης».
Συνοψίζοντας, νομίζω ότι μπορούμε να πούμε πως οι ψεύτικές ειδήσεις είναι περισσότερο ένας απειλητικός παρά ένας «game-changer» παράγοντας. Το περίεργο είναι ότι σήμερα ο όρος αυτός έχει αρχίσει να χρησιμοποιείται με ένα γενικευμένο τρόπο προς πάσα κατεύθυνση, συχνά κιόλας προς δημοσιογραφικές ομάδες που είναι εδραιωμένες στον χώρο και δεν έχουν να κάνουν με τις μεμονωμένες περιπτώσεις του διαδικτύου.
Πολλοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι ο όρος τώρα πια έχει αρχίσει να χρησιμοποιείται απο πολιτικούς και από σχολιαστές προς κάθε τι με το οποίο διαφωνούν- αχρηστεύοντας με αυτόν τον τρόπο τον ίδιο τον όρο και την σημασία του. Για παράδειγμα ο Τραμπ προσφάτως δήλωσε πως «κάθε αρνητική δημοσκόπηση είναι μια ψεύτικη είδηση», πράγμα το οποίο δεν μπορεί να συνάδει με την πραγματικότητα.