Μια Σύνοδος 4 χωρών θα γίνει στις 6 Μαρτίου, στις Βερσαλλίες της Γαλλίας. Απόδειξη ότι η ιδέα μιας Ευρωπαϊκής Ενωσης πολλών ταχυτήτων αρχίζει να υλοποιείται.
Συνήθως, όταν οι Ευρωπαίοι ηγέτες δεν συναντώνται όλοι μαζί, επιλέγουν να συνομιλήσουν ανά δύο (Παρίσι και Βερολίνο) ή μεταξύ κρατών του Νότου (αγαπημένη συνήθεια του Φρανσουά Ολάντ). Αλλά η τετραμερής Σύνοδος που ανακοίνωσε ο Γάλλος πρόεδρος και η οποία θα γίνει στις 6 Μαρτίου στις Βερσαλλίες, με τη συμμετοχή της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ισπανίας και της Ιταλίας, προοιωνίζεται ένα νέο σχήμα.
«Δεν πρόκειται να σχεδιάσουμε εμείς οι τέσσερις πώς πρέπει να είναι η Ευρώπη, δεν είναι αυτός ο στόχος μας, αλλά είμαστε οι 4 πιο σημαντικές χώρες και δικαιούμαστε να συζητήσουμε τι θέλουμε να κάνουμε με τους άλλους, μαζί», δήλωσε τη Δευτέρα 20 Φεβρουαρίου ο Φρανσουά Ολάντ, θέλοντας να δικαιολογήσει την πρόσκληση.
Στο μενού της τετραμερούς Συνόδου θα υπάρχει η προετοιμασία της Συνόδου της Ρώμης, που θα γίνει στις 25 Μαρτίου και κατά την οποία οι Ευρωπαίοι θέλουν να γιορτάσουν τα 60ά γενέθλια της Συμφωνίας της Ρώμης (που θεσμοθέτησε την ΕΟΚ), αλλά κυρίως θα επιχειρήσουν να αναζωογονήσουν ένα κοινό ευρωπαϊκό σχέδιο, το οποίο έχει εξασθενήσει από την προοπτική του Brexit και από τη γενικευμένη αστάθεια που επέφερε η εκλογή Τραμπ.
Διαφορετικά συμφέροντα
Η Σύνοδος των Βερσαλλιών είναι η απόδειξη ότι η έννοια της «Ευρώπης πολλών ταχυτήτων» μπαίνει πραγματικά στο αυλάκι; Ενα πρώτο σημάδι ήρθε από τη Γερμανίδα καγκελάριο Ανγκελα Μέρκελ. Κατά τη διάρκεια της Συνόδου της Μάλτας, στις 3 Φεβρουαρίου, έκανε μια δήλωση πολύ προσεγμένη και εκτίμησε ότι θα μπορούσε να υπάρξει, στο μέλλον, μια Ευρώπη «πολλών ταχυτήτων» και ότι «όλοι δεν θα συμμετέχουν κάθε φορά σε όλα τα βήματα ενσωμάτωσης».
Στη Μάλτα, και ο Γάλλος πρόεδρος Ολάντ είπε κάτι παρόμοιο: «Θα υπάρξουν πολλές ταχύτητες; Η απάντηση είναι "ναι". Αυτό θα συμβεί ώστε στη Ρώμη να μπορέσουμε να πούμε τι θέλουμε για όλους, και για ορισμένους, περισσότερο».
Ο επικεφαλής της ιταλικής κυβέρνησης, Πάολο Τζεντιλόνι, συμφώνησε με την ιδέα. Συμφώνησαν επίσης και οι τρεις χώρες της λεγόμενης ζώνης Benelux (Βέλγιο, Ολλανδία, Λουξεμβούργο), οι οποίες, σε κοινή ανακοίνωση, υπογράμμισαν την ανάγκη να ενισχυθούν οι σχέσεις μεταξύ των χωρών-μελών της Ευρωζώνης στα θέματα της μετανάστευσης, της ανάπτυξης και της ασφάλειας.
Η Ευρώπη πολλών ταχυτήτων δεν είναι καινούργια ιδέα. Ηδη στη δεκαετία του 1990, ο νυν υπουργός Οικονομικών της Γερμανίας Βόλφγκανγκ Σόιμπλε μιλούσε για έναν «σκληρό πυρήνα» των «κρατών-πρωταθλητριών» οι οποίες μπορούσαν να κάνουν γρηγορότερα βήματα ενσωμάτωσης. Στη συνέχεια έγινε λόγος για την Ευρώπη των «αλλεπάλληλων κύκλων», με τα ιδρυτικά κράτη-μέλη, τα κράτη της Ευρωζώνης, και έναν τρίτο κύκλο με τα κράτη της ζώνης των ελεύθερων συναλλαγών.
Πράγματι, η διαπίστωση δεν είναι νέα. Η Ευρώπη των «28» (27 στην ουσία, όταν το Ηνωμένο Βασίλειο θα έχει ολοκληρώσει το Brexit) είναι ένα υπερωκεάνιο που ελίσσεται δύσκολα. Η Ευρωπαϊκή Ενωση είναι φυλακισμένη σε πολλά θέματα -ειδικά τα φορολογικά- εξαιτίας της αρχής της πλειοψηφίας. Είναι επίσης προβληματική γιατί τα μέλη της έχουν διαφορετικά συμφέροντα: οι «ιδρυτές» (Γαλλία, Γερμανία, Benelux, Ιταλία) έχουν μια πιο πολιτική άποψη για την Ευρωπαϊκή Ενωση, ενώ οι «νεοεισερχόμενοι» που μπήκαν στην Ενωση στις αρχές του 2000 μοιράζονται πιο ρεαλιστικούς στόχους -πρόσβαση στην κοινή αγορά, ελευθερία μετακίνησης.
Πλήρης μεταστροφή του Βερολίνου
Οι δηλώσεις της Μέρκελ δείχνουν, ωστόσο, μια σαφή αλλαγή στάσης του Βερολίνου. Στη διάρκεια της δίνης του Brexit η Μέρκελ είχε δώσει προτεραιότητα στην ενότητα των «27», φοβούμενη μια πιθανή διάλυση της ΕΕ. Η πρώτη Σύνοδος που έγινε μετά το βρετανικό δημοψήφισμα, στην Μπρατισλάβα, τον Σεπτέμβριο του 2016, είχε προβάλει τα θέματα που απασχολούν όλους: την κοινή άμυνα, την αντι-τρομοκρατία, την προστασία των εξωτερικών συνόρων.
Η αλλαγή κατεύθυνσης της Γερμανίας σφραγίστηκε στη συνάντηση της Μέρκελ και του Ολάντ στις 27 Ιανουαρίου, στο Βερολίνο, μια εβδομάδα μετά την ορκωμοσία του Ντόναλντ Τραμπ. «Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι δεν μπορεί η Ευρώπη να συνδέει τη μοίρα της με όποια χώρα-μέλος δεν προχωράει, ότι πρέπει η Ευρώπη να μπορεί να συνεχίζει χωρίς να περιμένει τις συμφωνίες κατά πλειοψηφία», εξηγεί ένας διπλωμάτης.
«Η Ευρώπη κρατάει τη μοίρα της στα χέρια της», είχε δηλώσει τότε η κυρία Μέρκελ, απαντώντας στον Αμερικανό πρόεδρο που είχε επαινέσει το Brexit και είχε αποκαλέσει τη μεταναστευτική πολιτική της καγκελαρίου «καταστροφική». Στο Παρίσι, στις Βρυξέλλες και στο Βερολίνο εκτιμούν ότι σε αυτή την εποχή των τεράστιων γεωπολιτικών αβεβαιοτήτων, δεν υπάρχουν περιθώρια ακινησίας, ό,τι κι αν συμβεί στις προσεχείς εκλογικές αναμετρήσεις στην Ευρώπη. «Το Βερολίνο κατάλαβε ότι η ΕΕ δεν μπορεί να μείνει μπλοκαρισμένη στο status quo», αναλύει ο Enrico Letta, πρύτανης της Σχολής Διεθνών Σχέσεων του πανεπιστημίου Sciences Po.
Αλλά τι έχουν στο μυαλό τους η Μέρκελ, ο Ολάντ και οι σύμμαχοί τους; Οι Γάλλοι θέλουν να εμπεδωθεί η αλληλεγγύη στο εσωτερικό της νομισματικής ένωσης και να δημιουργηθεί μελλοντικά ένας ανεξάρτητος προϋπολογισμός. Ελπίζουν, μάλιστα, ότι η Σύνοδος της Ρώμης θα επικυρώσει μια τέτοια απόφαση. Η ηγεσία του Βερολίνου είναι πιο επιφυλακτική: «Η καγκελάριος θέλει οι "27" να μοιραστούν μια κοινή βάση, με αξίες όπως η αλληλεγγύη και η έννοια του συμβιβασμού. Για τα υπόλοιπα, μπορεί να υπάρξουν διάφορες βαθμίδες ενσωμάτωσης», εξηγεί ένας διπλωμάτης.
Ο κύκλος της δεύτερης ζώνης
Σε ό,τι αφορά την ενσωμάτωση στην νομισματική ένωση, «είναι αλήθεια ότι οι Γερμανοί δεν είναι το ίδιο ενθουσιώδεις όπως ήταν πριν μια διετία», δήλωσε ο Γάλλος υπουργός Οικονομικών Μισέλ Σαπέν στο περιθώριο του Eurogroup της Δευτέρας 20 Φεβρουαρίου.
Πολλοί αμφιβάλλουν ότι το Βερολίνο, εξαιτίας των βουλευτικών εκλογών του προσεχούς Σεπτεμβρίου, θα μπορέσει να υπερασπιστεί μια φιλόδοξη μεταρρύθμιση για την Ευρωπαϊκή Ενωση. «Δεν υπάρχει περίπτωση να γίνουν προτάσεις που θα σηματοδοτούν αλλαγή στις Συμφωνίες» εξήγησε ο Φρανς Τίμερμανς, ο πρώτος αντιπρόεδρος της Κομισιόν, πριν από μερικές ημέρες.
Αβεβαιότητα υπάρχει και για την πραγματική θέληση των κρατών της Benelux. Το κοινό κείμενο που προέκυψε στη Σύνοδο της Μάλτας είναι γενικό και αόριστο, εξαιτίας του σκεπτικισμού που υπάρχει στην Ολλανδία για το ευρωπαϊκό όραμα. Οι Βέλγοι, επίσης, δεν έχουν όλοι την ίδια άποψη. Ο υπουργός-πρόεδρος της Βαλονίας, Paul Magnette, πιστεύει ότι η Ευρώπη δεν μπορεί να μεταρρυθμιστεί αν δεν αποχωρήσουν οι χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Ο Φλαμανδός Γκι Φερχόφσταντ, από την πλευρά του, επιμένει ότι πρέπει να δημιουργηθεί η ευρωπαϊκή ομοσπονδία.
Σε αυτό το πλαίσιο, πολλοί διπλωμάτες των Βρυξελλών εκτιμούν ότι οι δηλώσεις για μια Ευρώπη πολλών ταχυτήτων αποτελούν μια κρυφή απειλή έναντι των ανατολικών χωρών, οι οποίες φοβούνται ότι θα πεταχτούν στον κύκλο της δεύτερης ζώνης. Είναι ενδεικτικό ότι η Γερμανία σοκαρίστηκε από την άρνηση της Βαρσοβίας, της Μπρατισλάβας και της Βουδαπέστης να βοηθήσουν κατά τη διάρκεια της μεταναστευτικής κρίσης. Επιπλέον, η Πολωνία αποτελεί μια ανοιχτή απειλή για τις Βρυξέλλες και υπονομεύει την αξιοπιστία της ΕΕ με τη μεταρρύθμιση που ετοιμάζει για το Συνταγματικό της Δικαστήριο, καταπατώντας τους κανόνες ενός κράτους δικαίου, όπως πιστεύει η Κομισιόν.
Η Γερμανίδα καγκελάριος πιστεύει -όπως και ο Φρανσουά Ολάντ- ότι η Πολωνία, η Ουγγαρία και η Σλοβακία θα παραμείνουν στην Ευρωπαϊκή Ενωση, ακόμη κι αν ορισμένες χώρες αποφασίσουν να προχωρήσουν χωρίς αυτές, τουλάχιστον στην αρχή. Θεωρούν ότι είναι αδύνατο γι' αυτές τις χώρες να αποκλειστούν «από την ευρωπαϊκή εγγύηση την ώρα που βρίσκονται στριμωγμένες ανάμεσα στη Ρωσία του Πούτιν και την αβέβαιη Αμερική του Τραμπ», εκτιμά ένας διπλωμάτης των Βρυξελλών.