Ο κορυφαίος παλαιογενετιστής, Σουηδός καθηγητής Σβάντε Πεέμπο, αύριο θα μιλήσει στο Φεστιβάλ Επιστήμης της Αθήνας στην Τεχνόπολη για τον... Νεάντερνταλ μέσα μας.
Αν κάποτε δοθεί ένα Νομπέλ για τις έρευνες στην παλαιογενετική, δηλαδή στην ανάλυση του αρχαίου DNA, ο Νο 1 υποψήφιος θα είναι μάλλον ο σουηδικής καταγωγής καθηγητής Σβάντε Πεέμπο. Είναι ο πρώτος στον κόσμο επιστήμονας, ο οποίος «διάβασε» το γονιδίωμα του Νεάντερταλ και στην ουσία έδωσε σάρκα και οστά στο νέο επιστημονικό πεδίο της γενετικής «ανασκαφής». Η τελευταία, φιλοδοξεί να ξαναγράψει την ανθρώπινη προϊστορία, όπως δήλωσε ο ίδιος σε συνέντευξη που παραχώρησε στο Αθηναϊκό και Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, λίγο πριν έλθει στην Ελλάδα, για να ανοίξει με την ομιλία του το Φεστιβάλ Επιστήμης της Αθήνας, στην Τεχνόπολη, το απόγευμα της Τρίτης 5 Απριλίου.
Ο Σβάντε Πεέμπο γεννήθηκε το 1955 στη Στοκχόλμη. Ο πατέρας του, ο βιοχημικός Σούνε Μπέργκστρεμ, είναι κάτοχος Βραβείου Νομπέλ στον τομέα της Φυσιολογίας/Ιατρικής (1982). Ο Σβάντε Πεέμπο και αρχικά σπούδασε Αιγυπτιολογία, γρήγορα το μετάνιωσε όμως και στράφηκε στην Ιατρική και στη Βιολογία, όπου ειδικεύτηκε τελικά στην εξελικτική γενετική. Σήμερα είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Εξελικτικής Ανθρωπολογίας Μαξ Πλανκ στη Λειψία και η ερευνητική ομάδα του, εδώ και χρόνια, βρίσκεται στην πρωτοπορία διεθνώς, όσον αφορά τις έρευνες στο προϊστορικό DNA. Ο καθηγητής Πέεμπο είναι πολυβραβευμένος επιστήμονας – η πιο πρόσφατη διάκριση που έλαβε είναι το Βραβείο Breakthrourgh 2015, ύψους 3 εκατομμυρίων δολαρίων. Επίσης είναι μέλος των επιστημονικών Ακαδημιών πολλών χωρών και αρκετά διάσημος ώστε να συμπεριληφθεί από το ΤΙΜΕ στους «100 ανθρώπους με την μεγαλύτερη επιρροή διεθνώς».
Στη συνέντευξή του, μεταξύ άλλων, ο Σβάντε Πεέμπο λέει ότι οι σημερινοί Ευρωπαίοι είναι Νεάντερταλ σε ποσοστό 2% και ότι πολλές από τις σημερινές αρρώστιες οφείλονται στα δικά τους αρχαία γονίδια που υπάρχουν ακόμη στο DNA μας. Υποπτεύεται μάλιστα ότι μπορεί οι Νεάντερταλ να έχουν άδικα δυσφημισθεί ως κτηνώδεις, καθώς οι πρόγονοι του σύγχρονου ανθρώπου (Homo sapiens) ήταν μάλλον χειρότεροι, γι' αυτό, άλλωστε, εξαφάνισαν κάθε άλλο συγγενικό είδος από τον πλανήτη και σήμερα πια, όπως λέει, είμαστε «ανάδελφο» είδος της Γης. Τονίζει ακόμη ότι κάποτε στην Ευρώπη ουκ ολίγα μωρά γεννήθηκαν από τις σεξουαλικές επαφές μεταξύ Homo sapiens και Νεάντερταλ και εκείνα τα μωρά ήσαν τελικά οι μακρινοί πρόγονοί μας.
Ο Πεέμπο αποκαλύπτει ότι πλέον η έρευνά του στρέφεται ακόμη πιο πίσω στο παρελθόν, σε γονιδιώματα προγόνων των Νεάντερταλ, δηλαδή πριν από μισό περίπου εκατομμύριο χρόνια. Δηλώνει βέβαιος ότι πολύ σύντομα η μελέτη του αρχαίου DNA θα γίνει τόσο απαραίτητη στην αρχαιολογία, όσο είναι σήμερα η χρονολόγηση με τη μέθοδο του ραδιενεργού άνθρακα. Αναφέρει ακόμη ότι ερευνητές στη Γερμανία και στις ΗΠΑ ενδιαφέρονται να φωτίσουν -μέσω ανάλυσης του αρχαίου DNA- τις ρίζες των πληθυσμών που ζούσαν στην προϊστορική Ελλάδα και οι σχετικές μελέτες βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη.
Ο Σβάντε Πεέμπο, αύριο θα παρουσιάσει στην Αθήνα τα ευρήματα της τελευταίας έρευνάς του, τα οποία προέρχονται από την ανάλυση του πιο παλιού έως τώρα DNA, ενός ανθρωποειδούς που ζούσε πριν από 430.000 χρόνια και τα απολιθώματά του βρέθηκαν στο σπήλαιο Σίμα της Βόρειας Ισπανίας. Τα οστά εκτιμάται ότι ανήκουν σε έναν από τους πρώτους Νεάντερταλ που έζησαν στην Ευρώπη. Η «ανάγνωση» αυτού του γονιδιώματος ωθεί ακόμη πιο πίσω την εποχή που οι πρόγονοί μας διαχωρίσθηκαν εξελικτικά από τους Νεάντερταλ (πριν από 550.000 έως 765.000 χρόνια). Ετσι, αναζητείται τώρα ο κοινός πρόγονός μας, που ζούσε πριν από 700.000 έως 900.000 χρόνια.
Τελικά πόσο Νεάντερταλ είμαστε; Υπάρχει σύντομη απάντηση σε αυτό;
Η σύντομη απάντηση είναι περίπου 2%, αν οι ρίζες μας βρίσκονται στην Ευρώπη. Αυτό είναι κατά προσέγγιση το ποσοστό του DNA μας, που προέρχεται από τους Νεάντερταλ.
Θα πρέπει να είμαστε περήφανοι, αδιάφοροι ή ανήσυχοι που έχουμε γονίδια των Νεάντερταλ μέσα μας;
Γενικά, θα έλεγα ότι δεν είναι ανάγκη ούτε να ανησυχούμε, ούτε να περηφανευόμαστε. Ομως ολοένα περισσότερες μελέτες έρχονται στο φως που δείχνουν ότι μερικές σημερινές γονιδιακές παραλλαγές που έλκουν την καταγωγή τους από τους Νεάντερταλ, αυξάνουν την προδιάθεσή μας για ορισμένες παθήσεις όπως δερματικές, διαβήτη, αλλεργίες ακόμη και κατάθλιψη, ενώ κάποιες άλλες μας προστατεύουν, για παράδειγμα από τα έλκη.
Είναι σωστό να αποκαλούμε «ξαδέρφια» μας τους Νεάντερταλ ή μήπως κάποιος άλλος χαρακτηρισμός θα ήταν πιο κατάλληλος;
Ο όρος «ξαδέρφια» είναι εντάξει. Ο Νεάντερνταλ ήταν ένας πληθυσμός που διαχωρίστηκε από τους προγόνους όλων των σημερινών ανθρώπων πριν από τουλάχιστον μισό εκατομμύριο χρόνια, πάνω από τέσσερις φορές νωρίτερα από οποιαδήποτε διαίρεση συνέβη μεταξύ των πληθυσμών που υπάρχουν ακόμη.
Εχει οριστικά πια η επιστήμη «θάψει» την παλαιότερα επικρατούσα αντίληψη πως οι Νεάντερταλ ήσαν κτηνώδεις και πλήρως απολίτιστοι;
Δεν γνωρίζουμε αν ήταν κτηνώδεις ή όχι, ούτε αν ήταν πιο κτηνώδεις από τους προγόνους του σύγχρονου ανθρώπου εκείνη την εποχή. Το γεγονός ότι οι Νεάντερταλ εξαφανίστηκαν, ενώ οι σύγχρονοι άνθρωποι επιβίωσαν, αν μη τι άλλο μάς υποψιάζει ότι οι σύγχρονοι άνθρωποι ήταν τότε πιο κτηνώδεις - αν και αυτό αποτελεί απλώς μια εικασία.
Τι συνέβη όσον αφορά το σεξ με τους Νεάντερταλ; Ηταν της «μιας βραδιάς» ή μια πιο παρατεταμένη σχέση; Πότε άρχισε και πότε τελείωσε;
Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι το σεξ ανάμεσα σε ομάδες είχε ως συνέπεια να γεννηθούν μωρά και τουλάχιστον μερικά από αυτά τα μωρά ενσωματώθηκαν στις ομάδες των τότε σύγχρονων ανθρώπων. Με επιτυχία, μάλιστα, αφού με τη σειρά τους αυτά τα παιδιά απέκτησαν απογόνους, που έγιναν οι πρόγονοι των σημερινών ανθρώπων.
Η κυρίως αλληλεπίδραση συνέβη πριν από περίπου 40.000 έως 90.000 χρόνια, πιθανώς στη Μέση Ανατολή. Υπήρχαν όμως και άλλα μέρη όπου υπήρξαν επιμειξίες. Για παράδειγμα, οι σημερινοί άνθρωποι στην Ανατολική Ασία έχουν κάπως περισσότερο Νεαντερτάλειο DNA από ό,τι οι άνθρωποι στην Ευρώπη, συνεπώς φαίνεται πως οι πρόγονοι των Ασιατών είχαν περισσότερες επιμειξίες με τους Νεάντερταλ. Ακόμη, έχουμε βρει έναν σύγχρονο άνθρωπο από τη Ρουμανία, ο οποίος έζησε πριν από 40.000 χρόνια και είχε κάποιον πρόγονο Νεάντερταλ τέσσερις έως έξι γενιές πίσω στο οικογενειακό δέντρο του, άρα κάτι ανάλογο συνέβαινε και στην Ευρώπη.
Ποιες είναι οι πιο πιθανές ημερομηνίες για την εμφάνιση και την εξαφάνιση των Νεάντερταλ στην Ευρώπη;
Το πότε έκαναν την εμφάνισή τους οι Νεάντερταλ, εξαρτάται από το πώς ορίζουμε έναν Νεάντερταλ με βάση την ανάλυση των οστών του. Πάντως πολλοί επιστήμονες θα έλεγαν ότι υπήρχαν τουλάχιστον πριν από 400.000 χρόνια. Υποπτεύομαι ότι οι σύγχρονοι άνθρωποι έχουν να κάνουν με την εξαφάνιση των Νεάντερταλ, καθώς δεν εξαφανίσθηκαν μόνο οι τελευταίοι, αλλά εξαφανίσθηκαν επίσης και όλα τα άλλα είδη ανθρώπων -πλην του «Εμφρονος ανθρώπου» (Homo sapiens)- που υπήρχαν έως πριν από περίπου 40.000 χρόνια στην Ασία και στην Αφρική. Τα τελευταία 40.000 χρόνια της ιστορίας μας είναι πραγματικά μοναδικά, με την έννοια ότι είμαστε μόνοι μας στον πλανήτη. Δεν υπάρχουν πια στενοί συγγενείς τριγύρω...
Μετά την ανάγνωση του γονιδιώματος του Νεάντερταλ, ποια είναι τα νέα ορόσημα που θα πρέπει να περιμένουμε από την έρευνά σας;
Προσπαθούμε να ανακτήσουμε ακόμη αρχαιότερα γονιδιώματα, από τους προγόνους των Νεάντερταλ. Την Τρίτη θα παρουσιάσω στην Αθήνα τα τελευταία μας ευρήματα από την μελέτη ενός ανθρωποειδούς ηλικίας 430.000 ετών από την Ισπανία.
Ενδιαφερόμαστε επίσης πολύ να μελετήσουμε τις γενετικές αλλαγές που είναι κοινές ανάμεσα σε όλους τους σύγχρονους ανθρώπους, αλλά όχι στους Νεάντερταλ. Μερικές από αυτές τις αλλαγές μπορεί να βρίσκονται πίσω από αυτό που έκανε την ανθρώπινη ιστορία τόσο μοναδική, το γεγονός δηλαδή ότι γίναμε τόσο πολυπληθείς, αναπτύξαμε τεχνολογία και πολιτισμό, που μάλιστα μεταβάλλονται με τόσο γρήγορο ρυθμό.
Είναι το αρχαίο DNA όντως ικανό να ρίξει νέο φως -στην πραγματικότητα να ξαναγράψει- την προϊστορία της ανθρωπότητας ή, αναπόφευκτα, απλώς έχει κάνει την περίπλοκη εικόνα του παρελθόντος ακόμη πιο περίπλοκη;
Το αρχαίο DNA πράγματι βρίσκεται στη διαδικασία τού να ξαναγράψει την ανθρώπινη προϊστορία, τουλάχιστον τη γενετική ιστορία. Για πρώτη φορά, κάποιος μπορεί να πάει πολύ πίσω στον χρόνο και να θέσει το ερώτημα αν ένας νέος πολιτισμός που ανακαλύφθηκε στις αρχαιολογικές ανασκαφές σε μια περιοχή, έφθασε εκεί μέσω της άφιξης νέων ανθρώπων ή απλώς μέσω της εξάπλωσης των ιδεών και της τεχνολογίας, αλλά όχι μέσω μετακίνησης των ίδιων των ανθρώπων. Πιστεύω πως οι μελέτες του DNA θα γίνουν τόσο κεντρικές στην αρχαιολογία, όσο η χρονολόγηση με τη μέθοδο του ραδιενεργού άνθρακα, και αυτό θα συμβεί πολύ σύντομα.
Τέλος, έχουν ενδιαφέρον οι παλαιογενετιστές να μελετήσουν το αρχαίο DNA των ανθρώπων που ζούσαν στην προϊστορική Ελλάδα; Υπάρχουν σχετικές έρευνες σε εξέλιξη;
Σαφέστατα, ναι. Ο πρώην φοιτητής μου, καθηγητής Γιοχάνες Κράουζε, διευθυντής τώρα του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ για την Μελέτη της Ανθρώπινης Ιστορίας στην Ιένα, μελετά αρχαίο μινωικό και ελληνικό γενετικό υλικό. Επίσης το ίδιο κάνει ο καθηγητής γενετικής Ντέιβιντ Ράιχ του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ.
Η διάλεξη στην Αθήνα
Σβάντε Πεέμπο: «Ο Νεάντερταλ µέσα µας: Το ανθρώπινο γονιδίωµα υπό το πρίσµα του Νεάντερταλ»
Athens Science Festival: (Αεριοφυλάκιο 1-αμφιθέατρο) Τεχνόπολη, Γκάζι
Ημέρα: Τρίτη 5 Απριλίου
Ωρα: 18.30
Με εισιτήριο