Τις προηγούμενες ημέρες, με αφορμή μια δημοσκόπηση που είχε κάνει πριν μερικά χρόνια η διαδικτυακή πύλη για τις ιδέες, τον πολιτισμό και το βιβλίο «Bookpress» σχετικά με τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής, μιλήσαμε με τους υπευθύνους των σεμιναρίων που διοργανώνουν οι εκδόσεις Πατάκη, οι εκδόσεις Μεταίχμιο, ο Κέδρος, ο Τόπος με τον Άρη Μαραγκόπουλο καθώς και το φιλοσοφικό καφενείο Dassein Lab με τον συγγραφέα Κώστα Κατσουλάρη.
Ολοκληρώνοντας τη συζήτηση περί συγγραφικής τέχνης επικοινωνήσαμε με δυο γυναίκες συγγραφείς που έχουν μεγάλη εκπαιδευτική πείρα κι έχουν διδάξει δημιουργική γραφή σε πανεπιστημιακό επίπεδο. Η Σοφία Νικολαΐδου είναι φιλόλογος κι έχει διδάξει δημιουργική γραφή στο μεταπτυχιακό τμήμα του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και στο μεταπτυχιακό τμήμα του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η Νίνα Ράπη, που ήρθε πρόσφατα από το Λονδίνο, είναι θεατρική συγγραφέας και έχει διδάξει δημιουργική και θεατρική γραφή στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου και στο Πανεπιστήμιου του Γκρίνουιτς.
Σχολιάζει η συγγραφέας Σοφία Νικολαΐδου
1. Τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής δεν ωφελούν σε τίποτε. Η λογοτεχνική γραφή δεν διδάσκεται.
Πρόκειται για γνωστό καλλιτεχνικό παράδοξο: για όλες τις τέχνες, μουσική, χορό, ζωγραφική κ.τ.λ. υπήρχε, από κτίσεως κόσμου, μια περίοδος μαθητείας. Ο επίδοξος καλλιτέχνης μάθαινε τη μαστορική της τέχνης του πλάι στο μάστορα. Αν εξαιρέσουμε την κοινότητα των ραψωδών στην αρχαιότητα, αυτό που συνήθως συνέβαινε με τους συγγραφείς ήταν ένα είδος μουγκής μαθητείας: για αιώνες μάθαιναν την τέχνη τους διαβάζοντας. Στα μαθήματα δημιουργικής γραφής ένας δοκιμασμένος συγγραφέας, ο οποίος κατά τεκμήριο έχει περάσει πολύ περισσότερες εργατοώρες γράφοντας -και σβήνοντας-, συζητά τους κανόνες και τη μαστορική της τέχνης του όχι θεωρητικά αλλά εργαστηριακά. Όταν γνωρίζεις τους κανόνες, όταν έχεις δοκιμάσει τις αντοχές των λέξεων, μπορείς να προχωρήσεις στο επόμενο βήμα: να τους σπάσεις, εκεί που χρειάζεται, για να αποκτήσεις τη δική σου φωνή.
2. Εξαρτάται από τον δάσκαλο. Ο καλός δάσκαλος μπορεί να εμπνεύσει.
Παντοδύναμο κλισέ, που θάλλει πάνω στο έδαφος της εμπειρίας. Ναι, έτσι είναι. Ισχύει για οποιαδήποτε διδακτική σχέση. Ο καλός δάσκαλος δημιουργικής γραφής διαθέτει, νομίζω, το μάτι του καλού επιμελητή. Δεν προσπαθεί να σε κάνει σαν κι αυτόν – το αντίθετο. Προσπαθεί να κατανοήσει το συγγραφικό σου σχέδιο και να σου δείξει εναλλακτικούς αφηγηματικούς δρόμους, για να φτάσεις σε αυτό.
3. Σπουδαίοι συγγραφείς έχουν πάρει μέρος σε σεμινάρια δημιουργικής γραφής.
Ισχύει (παράδειγμα ο Χένρι Μίλερ). Ισχύει, φυσικά, και το αντίστροφο. Σπουδαίοι συγγραφείς ΔΕΝ έχουν πάρει μέρος σε σεμινάρια δημιουργικής γραφής. Εξαρτάται από τη συγγραφική προσωπικότητα και το συγγραφικό ταμπεραμέντο του καθενός. Υπάρχει και η κατηγορία των συγγραφέων που μαθητεύουν εμμέσως στη δημιουργική γραφή, χωρίς να το ξέρουν. Διαβάζουν εμπαθώς και συστηματικά. Σημειώνουν με μολύβι στα περιθώρια των αγαπημένων βιβλίων. Δοκιμάζουν τις δυνάμεις τους ξανά και ξανά με επάλληλες γραφές.
4. Τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής βοηθούν τους συμμετέχοντες να γίνουν καλύτεροι αναγνώστες.
Αυτός είναι ο λόγος που αρκετοί από αυτούς που τα παρακολουθούν εκκινούν από καθαρό αναγνωστικό ενδιαφέρον: θέλουν να δουν τη μηχανή της συγγραφής από μέσα. Μετά από μερικά μαθήματα δημιουργικής γραφής γίνεσαι πιο υποψιασμένος αναγνώστης κι αυτό σου χαρίζει, πιστεύω, βαθύτερη αναγνωστική απόλαυση.
5. Τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής καταστρέφουν τα πηγαία ταλέντα αλλά βοηθούν όσους γράφουν με «συνταγές».
Σε κάποιες εκδοχές τους, μπορεί. Εξαρτάται και από τον δάσκαλο και, φυσικά, από το μαθητή. Εκτός των άλλων, τα μαθήματα δημιουργικής γραφής προσφέρουν στον επίδοξο συγγραφέα το αυτονόητο. Βρίσκεται αίφνης ανάμεσα σε ανθρώπους που έχουν το ίδιο αναγνωστικό και πιθανότατα συγγραφικό πάθος. Κάποιοι (που δεν είναι φίλοι ή συγγενείς) διαβάζουν τα γραπτά του. Συζητά μαζί τους. Δοκιμάζει εναλλακτικές τεχνικές, αναζητεί συγγραφικές λύσεις σε υπαρκτά αφηγηματικά προβλήματα, καταλαβαίνει στην πράξη, εκεί που κολλάει το σίδερο, ότι η συγγραφή δεν είναι προθέσεις αλλά χειρωναξία με τις λέξεις.
6. Τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής κάνουν τους κακούς συγγραφείς μέτριους, τους μέτριους καλούς και τους καλούς καλύτερους.
Το σίγουρο είναι ότι δοκιμάζουν τις συγγραφικές αντοχές. Άλλωστε η συγγραφή δεν είναι η σπίντα των 100 μέτρων, είναι μαραθώνιος. Εκτός από ταλέντο –που είναι η προϋπόθεση όλων– απαιτεί κι άλλα, εξίσου σημαντικά πράγματα: συγγραφικό πείσμα, αντοχή, διάρκεια.
7. Τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής σε βοηθούν να κερδίσεις χρόνο, αλλά δεν σε κάνουν καλύτερο συγγραφέα.
Εμένα πάντως με έκαναν καλύτερη συγγραφέα (γέλια). Θέλω να πω: η διδακτική σχέση είναι αμφίδρομη. Ο δάσκαλος μαθαίνει από το μαθητή. Μέσα σ’ αυτή την ιδιότυπη δημοκρατία των κειμένων, που είναι τα μαθήματα δημιουργικής γραφής, καθένας υποδέχεται τη γνώση που είναι έτοιμος να απορροφήσει. Όσο για τους δασκάλους δημιουργικής γραφής, πιστεύω ότι κανένας συγγραφέας δε θα δίδασκε το συγκεκριμένο αντικείμενο, αν δεν ήταν βαθιά πεπεισμένος ότι η ανοίγει συγγραφικούς δρόμους. Πρώτα στον ίδιο και ύστερα, φυσικά, στους υπόλοιπους.
Σχολιάζει η συγγραφέας Νίνα Ράπη
1. Τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής δεν ωφελούν σε τίποτε. Η λογοτεχνική γραφή δεν διδάσκεται.
Αυτός είναι ένας αστικός μύθος που κυκλοφορεί καιρό τώρα και εδώ και έξω. Και πάντα αντικρούεται από τα γεγονότα αλλά ως μύθος συχνά αποδεικνύεται δυνατότερος από την πραγματικότητα. Ακούσατε ποτέ κάτι αντίστοιχο για τη μουσική και τις Καλές Τέχνες; Όχι βέβαια. Αυτό απλούστατα επειδή η διδασκαλία της Δημιουργικής Γραφής είναι σχετικά νέα και αμφισβητείται όπως κάθε τι διαφορετικό. Στην Αμερική ξεκίνησε τη δεκαετία του 30 (τουλάχιστον σε πανεπιστημιακό επίπεδο), στην Αγγλία τη δεκαετία του 70, εδώ ακόμη πιο πρόσφατα. Η συγγραφή είναι τέχνη και όπως κάθε τέχνη φυσικά και διδάσκεται. Ταλέντο δεν μπορείς να διδάξεις, αυτό είναι αυτονόητο. Ή το έχεις ή δεν το έχεις. Διδάσκεις όμως μεθόδους. Χωρίς αυτές όσο ταλέντο και να έχεις δεν πας πουθενά.
2. Εξαρτάται από τον δάσκαλο. Ο καλός δάσκαλος μπορεί να εμπνεύσει.
Αυτό σίγουρα, όπως σε κάθε τομέα. Εμπνέεσαι όμως και μαθαίνεις και συ από τις/τους διδασκόμενους. Είναι μια διαλογική σχέση αμοιβαίας υποστήριξης (όταν φυσικά υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες).
3. Σπουδαίοι συγγραφείς έχουν πάρει μέρος σε σεμινάρια δημιουργικής γραφής.
Αυτό είναι γεγονός αλλά με μια διόρθωση: όχι απλώς σεμινάρια δημιουργικής γραφής αλλά πανεπιστημιακές σπουδές δημιουργικής γραφής. Θα αναφέρω μερικά παραδείγματα: Ευγένιος Ο’ Νηλ, Άλις Γουόκερ, Ίαν Μακ Γιούαν, Καζούο Ισιγκούρο, Σάρα Κέην.
4. Τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής βοηθούν τους συμμετέχοντες να γίνουν καλύτεροι αναγνώστες.
Εντάξει, σίγουρα, αλλά δεν είναι αυτός ο κύριος στόχος τους. Αντιθέτως είναι μια απαραίτητη προϋπόθεση.
5. Τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής καταστρέφουν τα πηγαία ταλέντα αλλά βοηθούν όσους γράφουν με «συνταγές».
Αυτή είναι μια στερεοτυπική γενίκευση, μια ηλιθιότητα. Πρώτα απ’ όλα εξαρτάται από το σεμινάριο. Αν διδάσκεις ένα συγκεκριμένο είδος π.χ. αστυνομικό μυθιστόρημα ή επιστημονική φαντασία φυσικά θα βοηθήσεις όσους θέλουν να γράφουν με «συνταγές». Το είδος το απαιτεί. Αλλά και πάλι η λέξη «συνταγές» είναι λάθος. Κανόνες θα ήταν πιο σωστό. Το κάθε λογοτεχνικό είδος λοιπόν έχει τους κανόνες του. Πρέπει να τους ξέρεις καλά για να μπορέσεις να τους σπάσεις αποτελεσματικά και με ευρηματικό τρόπο, όπως έχουν κάνει π.χ. ο Πολ Όστερ και η Ούρσουλα Λε Γκεν. Μετά πάμε στα σεμινάρια που διδάσκουν "υψηλή" λογοτεχνία και στα πηγαία ταλέντα – ποια δηλαδή; Πιστεύω στο ταλέντο αλλά τι εννοούμε με αυτό; Για μένα είναι κάτι που καίει μέσα σου, κάτι που πρέπει οπωσδήποτε να εκφραστεί, κάτι που σε καθορίζει - μαζί με μια εγγενή ικανότητα να παρατηρείς, να επεξεργάζεσαι, να συνθέτεις. Αυτό είναι ένα αναπόσπαστο στοιχείο του είναι σου. Αλλά αν δεν το καλλιεργήσεις ατροφεί, χάνεται. Η σχολή δημιουργικής γραφής λοιπόν σου δίνει τη δυνατότητα να το καλλιεργήσεις. Και φυσικά και εδώ υπάρχουν κανόνες. Κάθε τέχνη έχει κανόνες. Στη μουσική για παράδειγμα έχεις μια κλίμακα από 7 νότες. Αυτός είναι ένας απαραβίαστος κανόνας. Παρομοίως και στη γραφή υπάρχουν ορισμένα πράγματα π.χ. σε σχέση με τη δομή που πρέπει να τα λαμβάνεις υπόψη σου. Αλλιώς απλώς ποζάρεις. Από κει και πέρα αναπτύσσεις το προσωπικό σου στίγμα.
6. Τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής κάνουν τους κακούς συγγραφείς μέτριους, τους μέτριους καλούς και τους καλούς καλύτερους.
Αυτή η φράση είναι μια ασχετοσύνη κατ’ εμέ. Άλλη μία στερεοτυπική γενίκευση.
7. Τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής σε βοηθούν να κερδίσεις χρόνο, αλλά δεν σε κάνουν καλύτερο συγγραφέα.
Καλύτερο συγγραφέα και βέβαια μπορούν να σε κάνουν έστω και απλά συγκριτικά με το που ήσουν πριν αλλά και πάλι εξαρτάται από πολλούς παράγοντες (π.χ. τις δικές σου προθέσεις και προσωπική επένδυση στις απαιτήσεις της συγγραφής, τη διδασκαλία, τις συνθήκες, τα άτομα της ομάδας κλπ ). Όσο για το "κερδίζεις χρόνο", ε, όχι δεν είναι σουβλάκι!