Το Ιδρυμα ΔΕΣΤΕ και το Μουσείο Μπενάκη ουδεμία ευθύνη φέρουν: Από τα πρώτα λεπτά της συνέντευξης Τύπου ενημέρωσαν πως η έκθεση Ameτρία που παρουσιάζουν είναι ένα παράδοξο εγχείρημα. Eίναι το extreme του παράδοξου, ξεκαθάρισε ο Δάκης Ιωάννου. Αυτό που ακολούθησε μέσα στον μαύρο λαβύρινθο με τα κύματα διαδρομών (κλειστοφοβική, δοξαστική, εσωστρεφής, εκκωφαντικών δηλώσεων, κυμάτων αναπόλησης) στο ισόγειο του Μουσείου Μπενάκη στην Πειραιώς, δικαίωσε τον τίτλο του παράδοξου. Και του extreme.
Είναι η δεύτερη χρονιά που συνεργάζεται το ΔΕΣΤΕ με το Μουσείο Μπενάκη και αποφάσισαν να το κάνουν ακόμη πιο τολμηρά. Με τρεις εκθέσεις (δυο στην Πειραιώς και μια στο κεντρικό κτίριο της Κουμπάρη). Τρεις εκθέσεις εντελώς διαφορετικές ως μέσα, σύλληψη, απεύθυνση. Ο Δάκης Ιωάννου εξήγησε πως η έννοια του παράδοξου υπάρχει ακόμη και στο γεγονός ότι συνυπάρχουν «δύο κόσμοι που φαινομενικά δεν έχουν τίποτα κοινό. Ομως με έναν λεπτό τρόπο μπορείς να βρεις κοινά σημεία και στη συνέχεια να τα ενώσεις». Και αυτό κάνει η έκθεση ameτρία στην Πειραιώς. Αποτελεί μια πραγματική τομή, μια πρόταση όχι απλώς πλήρη, αλλά τολμηρή, εξαντλητικά ερευνητική, με ιστορικές απολήξεις και αφετηρίες. Προκαλεί αυτομάτως τον επισκέπτη σε μία νέα εμπειρία, απαιτεί βιωματική και εγκεφαλική συμμετοχή, παράγει νέους συλλογισμούς, ή νέους τρόπους να κοιτάς το δεδομένο.
Ολα αυτά όμως με μια συνθήκη που ενδεχομένως δεν θα μπορέσουν όλοι οι επισκέπτες να γευθούν: Η επιλογή να είναι απολύτως αδιαμεσολάβητη η σχέση του επισκέπτη και της έκθεσης, των θεματικών, των συνειρμών, των διελεύσεων ενέχει κινδύνους. Που κάνουν οριακή την εμπειρία θέασης αυτής της έκθεσης που είναι πραγματικά αριστουργηματική. Είναι αριστουργηματική όταν έχεις τον Γιώργο Τζιρτζιλάκη οδηγό, σε μια περιήγηση στα σκοτεινά μονοπάτια του λαβύρινθου, ανάμεσα από έργα της αρχαιότητας, βυζαντινά, μεταβυζαντινά, χαρακτικά περιηγητών του 19ου αιώνα, χάρτες, πολεοδομικά σχέδια, τις μακέτες του Δεσποτόπουλου, έργα της δεκαετίας του '30, φωτογραφίες της Nelly's, παραδοσιακά υφαντά, έργα σύγχρονης τέχνης... Διότι η έκθεση δεν έχει λεζάντες. Δεν υπάρχουν τα ονόματα των δημιουργών, η περιγραφή των εκθεμάτων, δεν υπάρχει κείμενο στην είσοδο, δεν υπάρχει η σήμανση που να εξηγεί πως χαράσσεται αυτή η διαδρομή που, όπως είπε ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης, περνάει από το Απολλώνιο στο Διονυσιακό.
Ο Αγγελος Δεληβοριάς βέβαια συμβούλεψε: «Παρακαλώ μπαίνοντας στην έκθεση αφεθείτε στη μαγεία της. Είναι μια έκθεση που ελκύει τον επισκέπτη θα έλεγα με έναν τρόπο παράλογο. Πρέπει να αφεθεί ο επισκέπτης και εν συνεχεία να τοποθετήσει αυτό που είδε σε ένα επίπεδο ερμηνείας». Μόνο που κάπως πρέπει να οδηγηθεί στην ερμηνεία. Και κυρίως να αποκτήσει γνώση αυτού που βλέπει. Το Μουσείο Μπενάκη, ένα μουσείο που αγαπιέται πολύ από το κοινό, δημοφιλές, που κάθε Πέμπτη δέχεται κύματα πολιτών χάρη στην δωρεάν είσοδο που έχει καθιερωθεί με χορηγία του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, δεν απευθύνεται σε λίγους, μυημένους, εκπαιδευμένους. Αντιθέτως εκπαιδεύει, μυεί, δημιουργεί διάλογο μεταξύ τέχνης και πολίτη, χωρίς εστετισμό, χωρίς καμία εξεζήτηση. Ετσι υπάρχει ο κίνδυνος αυτή η έκθεση – η σχεδόν επική- να μην γίνει αντιληπτή, να λειτουργήσει σαν ένα απλό κοίταγμα μέσα σε μια σοφίτα σπάνιων αντικειμένων που δεν γνωρίζεις τον κάτοχο, την προέλευση, την αρχική χρήση, την ιστορία που το όρισε. Υπάρχει ο κίνδυνος να μην σε οδηγήσει σε ερμηνείες και στην αποκάλυψη που κρύβει μέσα της.
Περπατώντας στην έκθεση ameτρία
Ο τίτλος της έκθεσης φανερώνει τις προθέσεις. Δεν αναφέρεται όμως στην αμετρία ως αντίθετο του μέτρου, αλλά στο δίπλο του μέτρου και του μη μέτρου. Εκτίθενται έργα 67 καλλιτεχνών καθώς και περίπου 70 έργα από το σύνολο των εκπληκτικών συλλογών του Μουσείου Μπενάκη. Η έκθεση δομήθηκε με οδηγό την εξαντλητική έρευνα στα αρχεία, στις αίθουσες και τις αποθήκες του Μουσείου Μπενάκη από τους 4 επιμελητές, 4 ερευνητές και τους 15 υπευθύνους τομέων του Μουσείου Μπενάκη. Βλέπουμε με νέο τρόπο έργα που διάσπαρτα έχουμε δει στα κτίρια του Μουσείου Μπενάκη. Η έκθεση έχει διαφορετικές εισόδους και ουδεμία συγκεκριμένη διαδρομή. Δεν υπάρχει ιεράρχηση των έργων, ούτε των μέσων, ενώ είναι σαφής η πολυχρονικότητα από τον 3ο π.Χ αιώνα ως το 2015.
Μπαίνοντας στον σκοτεινό χώρο της έκθεσης, δεν αντικρίζεις κανένα έργο, παρά μόνο μαύρες επιφάνειες που σε καλούν. Επιλέγεις έναν διάδρομο στην τύχη και βρίσκεσαι σχεδόν στριμωγμένος ανάμεσα σε έργα τέχνης και πραγματικά ντοκουμέντα. Στην αρχή, οι πρώτοι χάρτες της πόλης των Αθηνών και πάνω τους το μαύρο περιστέρι του Maurizio Cattelan – ωμός ρεαλισμός και λίγος σαρκασμός: Αναφορά στα περιστέρια της πόλης, είναι παντού είτε τα ίδια, είτε οι κουτσουλιές τους. Εκεί δεν μπορείς να μην σταθείς στο πρώτο πολεοδομικό σχέδιο της πόλης του Αθηνών. Δημιουργήθηκε γύρω στο 1868 και έκτοτε, κάθε νέο οίκημα της πόλης ζωγραφιζόταν με επιμέλεια πάνω στο χάρτη. Εν τέλει αυτό το ντοκουμέντο της αθηναϊκής πολεοδομίας μπορεί σήμερα να ειδωθεί ως έργο ζωγραφικής.
Προχωρώντας, βλέπουμε μέσα σε μια βιτρίνα τα σχέδια του γνωστού αρχιτέκτονα Νικολούδη (εκ των ιδρυτών της σχολής Αρχιτεκτονικής στο ΕΜΠ) για τις τότε δικαστικές φυλακές στο κέντρο της Αθήνας. Στα σχέδια είναι προφανής η επιλογή να υπάρχει πανοπτική κάλυψη του χώρου, συνολική ορατότητα. Προχωρώντας σε έναν τοίχο μπορείς να σταθείς για ώρα κοιτάζοντας το σχέδιο του Κωνσταντίνου Δοξιάδη για την «Οικουμενόπολη», για την ενιαία πόλη, την ιλιγγιωδώς άμετρη πόλη. Η συνεχώς διευρυνόμενη πόλη που ενώνει τα πάντα, ενώνει όλες τις πόλεις. «Το ντελίριο της αμετρίας» όπως λέει ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης.
Ενα ανάκτορο χτισμένο μέσα στον Παρθενώνα
Ακολουθούν οι χάρτες της Κρήτης. Γιατί; Επειδή στα αρχεία του Μουσείου Μπενάκη υπάρχει πλήθος χαρτών από την Κρήτη και κανένας δεν είναι ίδιος με τον άλλο! Και από τους χάρτες εισέρχεσαι πάλι μέσω του λαβύρινθου στον χώρο με τα χειρόγραφα. Ενα Κοράνι – όπου η γραφή ενέχει στοιχεία ζωγραφικής- ένα βιβλίο Σούφι με προκλήσεις αυτοτραυματισμού, βίοι Αγίων, και το βιβλίο του Δοξιάδη με την καταγραφή των ζημιών του Β' Παγκοσμίου Πολέμου (σε όλα τα επίπεδα). Ενα βιβλίο που φανερώνει την ψύχωση του Δοξιάδη με τα αρχεία, με την καταγραφή, επισημαίνει ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης.
Εκεί βρίσκεται και το βιβλίο με τα σχέδια του Γερμανού Αρχιτέκτονα Κ. Φρ. Σίνκελ, για τη δημιουργία ενός ανακτόρου μέσα στον Παρθενώνα. Ενα αρχιτεκτονικό παράδοξο με έντονους συμβολισμούς: Ηταν η εποχή που είχε τελειώσει η φεουδαρχία και ο Σίνκελ έκανε ουσιαστικά ένα σχόλιο για την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας. «Μια μελέτη υποχόνδρια» λέει μειδιώντας ο Γιώργος Τζιτζιλάκης σημειώνοντας πως ο Σίνκελ δεν είχε ποτέ επισκεφθεί την Αθήνα. Είχε φτάσει μέχρι τη Νάπολη (και ναι, είναι αυτή μια από τις στιγμές που σκέφτομαι πως ο επισκέπτης μπορεί να χάσει την ευκαιρία να συνειδητοποιήσει τι βλέπει, τους συμβολισμούς και τη σχέση με τα γύρω έργα).
Και κάπου εδώ, βγαίνεις από τα μονοπάτια των χαρτών και περνάς στην απεικόνιση των εσωτερικών χαρτών, σε έργα που γαργαλούν την σεξουαλικότητα, χαρτογραφούν την επιθυμία, επιστρέφουν σε τρόπους εξοικείωσης, καταγραφής παραδόσεων και τρόπων έκφρασης και συνύπαρξης. Το έργο του Bernstein , καλύπτει σχεδόν ένα τοίχο και δείχνει αυτή την κίνηση της βίδας που παραπέμπει βέβαια στη σεξουαλική πράξη. Ενα έργο που δεν μπορείς να δεις ολόκληρο όπως βρίσκεται στον τοίχο του στενού διαδρόμου, τοποθετημένο κόντρα στην συντηρητική μουσειολογία που δεν θα έβαζε ποτέ ένα έργο μεγάλης κλίμακας σε τόσο κοντινή απόσταση. Ομως, όπως θυμίζει ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης, και στην Κνωσό συναντάμε εκπληκτικές τοιχογραφίες σε διαδρόμους κτιρίων...
Η διαδρομή μας οδηγεί στα υφαντά – κάποια ολόλευκα, κεντημένα με λευκή κλωστή, διαβαθμίσεις λευκότητας που θυμίζουν έργα σύγχρονης τέχνης- άλλα παραδοσιακά από όλη την Ελλάδα και ανάμεσα ένα κατακόκκινο υφαντό του Issey Miyake και ένα μαύρο του Reiko Sudo.
Νιώθεις ήδη τους τοίχους του λαβύρινθου να σε συνθλίβουν με έναν τρόπο όμωςπου σε κάνει να θέλεις να προχωρήσεις ακόμα πιο βαθιά. Και είναι αυτή η στιγμή που βγαίνεις σε ένα πραγματικό ξέφωτο. Κανένα έργο, ανάσες. Οι μαύροι διάδρομοι σβήνουν, περπατάς σε μια ελαφριά κατηφόρα, πριν μπεις στο επόμενο τμήμα του λαβύρινθου. Εκεί φωτογραφίες από το αρχείο του Μουσείου Μπενάκη που έχουν υποστεί ζημιά, φωτογραφημένες εκ νέου, αποτυπώνουν την εξέλιξη τους μέσω της φθοράς και εκτίθενται απέναντι από τις μακέτες με το εμβληματικό έργο του Κωνσταντίνου Δεσποτόπουλου για το Πνευματικό Κέντρο Αθηνών. Ως γνωστόν, τελικά από όλο αυτό το σχέδιο χτίστηκε μόνο το Ωδείο Αθηνών και το υπόλοιπο έμεινε ανολοκλήρωτο. Οι μακέτες φέρουν τη φθορά του χρόνου, και μοιάζουν με κατοικημένες. Φέρουν τη συνθήκη ενός βιώματος, μιας χρήσης που δεν αξιώθηκαν ποτέ ως κτίρια. Ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης σημειώνει πως αξίζει να προσέξουμε τη σημασία, ή μάλλον την εμμονή του Δεσποτόπουλου με την αφαίρεση και την γεωμετρία (άλλωστε ήταν ο μοναδικός Ελληνας αρχιτέκτονας που σπούδασε στη σχολή Bauhaus).
Ιερή στιγμή και σεισμικά σημεία
Ενα σχεδόν σεισμικό σημείο της έκθεσης ακολουθεί: Μέσα σε δυο βιτρίνες, τοποθετήθηκε από ένα μεταβυζαντινό ασημένιο κολάρο που φορούσαν στους φρενοβλαβείς. Και πάνω από το καθένα τοποθετήθηκε από ένα έργο Friedrich Kunath, το ένα για την αγάπη, το άλλο για την τρέλα. Προχωρώντας ένας σκελετός καθρεπτίζεται ναρκισσιστικά σε τεράστιο καθρέπτη που φαίνεται μέσα του μια πραγματική σημαία της Επανάστασης τοποθετημένη στον απέναντι τοίχο. «Ενωση ή θάνατος» γράφει η σημαία και ο χώρος γίνεται αφόρητα υπαινικτικός.
Συνεχίζεις περνώντας την ιερή στιγμή της έκθεσης σύμφωνα με τον Tζιρτζιλάκη – έργα του Χρήστου Παναγιώτου μαζί με έργα του Πικιώνη -ένα σχόλιο για την εκστατική εξαϋλωση, διασχίζεις το χώρο με τις μάσκες της Nelly's και την δυνατή σωματική παρουσία των γλυπτών, καταλήγεις σε ένα χώρο ύμνο της αμετρίας μέσω του σχολιασμού της παχυσαρκίας με τα γλυπτά που κυριαρχούν στο χώρο και δύο πίνακες ζωγραφικής.
Βγαίνοντας ξανά στο φως, έχεις βιώσει μια εμπειρία όπως την περιέγραψε εις εκ των επιμελητών, ο Alessandro Pasini: Κλειστοφοβική, κάπου τρομακτική, με σημεία απίστευτων ισχυρών συναντήσεων αρχαιοτήτων με σύγχρονα έργα, που υπογραμμίζουν την έννοια της αμετρίας μέσα από την απόλυτη εκθεσιακή, συνειδητή διπολικότητα. Μια έκθεση που στήθηκε για να προκαλέσει μικρά σοκ, μικρές γροθιές στο μαλακό υπογάστριο, ενδοσκόπηση, που σε κάνει να σταθείς ακίνητος, να ανασηκωθείς στις μύτες των ποδιών σου, να προσπεράσεις βιαστικά, να κοιτάξεις μέσα σε καθρέπτες όπως ποτέ άλλοτε.
Αρκεί... Αρκεί να σου δοθεί η ευκαιρία όχι μόνο να εισπράξεις το ενστικτώδες σκίρτημα, την αισθητική εμπειρία, αλλά και να μάθεις την ιστορία κάθε εκθέματος. Η κλωνοποίηση του Γιώργου Τζιρτζιλάκη ή των υπόλοιπων επιμελητών της έκθεσης, των Nicoletta De Rosa, Alessandro Pasini, Tomaso Piantini και Πολύνα Κοσμαδάκη, είναι μια ιδέα... Σίγουρα θα υπάρχουν άλλες ευκολότερες και απλά εφαρμόσιμες. Γιατί όλοι μας διαβάσαμε την «Οδύσσεια» και την «Ιλιάδα» στην μετάφραση πριν αποκτήσουμε τα εφόδια για να τολμήσουμε έστω άγαρμπα, να τη διαβάσουμε στο πρωτότυπο.
Ameτρία
Μουσείο Μπενάκη -Πειραιώς 138
11 Ιουνίου ως 11 Οκτωβρίου 2015
Τον Αύγουστο κλειστά
