Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου μιλήσαμε με τη συγγραφέα Μάρω Κατσίκα για τα παραμύθια του Άντερσεν, τα παιδικά βιβλία, τη φιλαναγνωσία, τα παιδιά γενικότερα.
Η Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 2 Απριλίου, την ημέρα που γεννήθηκε ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν. Δεν υπάρχει παιδί που να μην έχει διαβάσει τα παραμύθια του Άντερσεν. Ποια ιστορία ξεχωρίζατε εσείς όταν ήσασταν μικρή; Γιατί;
«Τα καινούργια ρούχα του βασιλιά». Ως πολύ ντροπαλό παιδί, θαύμαζα το παιδάκι που φωνάζει «ο βασιλιάς είναι γυμνός!». Αργότερα συνειδητοποίησα κάτι ακόμα που μου άρεσε: στη συγκεκριμένη ιστορία το στοιχείο του φανταστικού δημιουργείται εξαιρετικά απλά, όχι μέσα από την προσθήκη φανταστικών και υπερβολικών στοιχείων, αλλά μέσα από την αφαίρεση.
Και το αγαπημένο σας βιβλίο; Υπάρχει κάποιο βιβλίο που θυμάστε ως το πιο αγαπημένο σας όταν ήσασταν παιδί; Ποιο βιβλίο ήταν αυτό;
Ο Μικρός Πρίγκιπας του Εξυπερί. Είναι ένας φωτεινός ήρωας που αποκαλύπτει τον παραλογισμό και τη γελοιότητα που υπάρχει στον «κόσμο των μεγάλων» με την αφέλεια και την αθωότητα ενός παιδιού, αλλά χωρίς να είναι παιδί. Ο μικρός πρίγκιπας είναι διαφορετικός, έχει έρθει στη γη από έναν άλλον πλανήτη και θα επιστρέψει πάλι σε εκείνον, είναι ένας ήρωας χωρίς ηλικία, που δεν κινδυνεύει να αλλοτριωθεί... Αυτό έχει τεράστια σημασία για ένα παιδί, γιατί είναι ένα πρότυπο που μπορεί να διατηρηθεί ακέραιο, αναλλοίωτο στον χρόνο. Και από αυτήν την άποψη πιστεύω ότι έχει πολλά κοινά με έναν άλλον «πρίγκιπα», τον Ηλίθιο του Ντοστογιέφσκι που, καθόλου τυχαία, είναι το αγαπημένο μου μυθιστόρημα.
Κλείνετε τα μάτια σας και βλέπετε τον εαυτό σας παιδί. Τι κάνει αυτό το παιδάκι; Με τι σας άρεσε να ασχολείστε;
Βλέπω ένα παιδάκι που κολυμπάει, τρέχει και σκαρφαλώνει. Ως παιδί είχα ελάχιστη επαφή με τα βιβλία. Μεγαλώνοντας σε μια αρκετά γκρίζα γειτονιά της πόλης αναζητούσα με κάθε ευκαιρία την εκτόνωση μέσα στη φύση. Αργότερα στη μουσική.
Πώς ξεκινήσατε να γράφετε ιστορίες για παιδιά; Ποιο ήταν το πρώτο βιβλίο που γράψατε; Τι ήταν αυτό που θέλατε να πείτε στα παιδιά;
Οι συλλογισμοί ακολουθούν έναν παράξενο δρόμο, που δεν μπορεί κανείς εύκολα να ανασυνθέσει. Όμως δεν ξεκίνησα να γράψω ιστορίες για παιδιά. Η πρώτη μου ιστορία, ο Κουκούσκα, που δεν έχει εκδοθεί, ήταν κυρίως ένας εικαστικός πειραματισμός με γεωμετρικές μορφές που στην πορεία δημιούργησε την ιστορία. Αντίθετα, η έμπνευση για «Το καραβάκι που ήθελε να ταξιδέψει ως την άκρη του κόσμου» προήλθε από ένα πολύ δημοφιλές και αγαπημένο ρώσικο ποίημα του Μιχαήλ Λέρμοντοφ («Το πανί», 1832) που επανερχόταν συνεχώς στο μυαλό μου. Εδώ η ιστορία είχε τον πρώτο ρόλο: η διαρκής αναζήτηση και η ανησυχία (ή συμβολικά το ταξίδι) οδηγούν στη γνώση του εαυτού μας και ίσως στην κατάκτηση της ευτυχίας. Είναι μια έμμεση προτροπή στα παιδιά να μην καταστέλλουν τις δημιουργικές τους δυνάμεις, αυτήν την εσωτερική θύελλα που συμβολίζεται από το κύμα. Η εικονογράφηση κινήθηκε πάλι στη λογική της γεωμετρίας και της αφαίρεσης, με σαφείς αναφορές στο κίνημα της Ρωσικής πρωτοπορίας.
Ποιον ήρωα από όσους έχετε δημιουργήσει αγαπάτε περισσότερο; Γιατί;
Το Καραβάκι είναι ένας δύσκολος αλλά θετικός ήρωας. Είναι ένα ανήσυχο πνεύμα που δυσκολεύεται να βρει τη θέση του στον κόσμο. Το ταξίδι το βοηθάει να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του και τελικά να απαντήσει στο δίλημμα της απομόνωσης ή της εξέγερσης. Το Καραβάκι κάνει αρχικά την πρώτη σκέψη, αλλά τελικά επιλέγει το δεύτερο. Με αυτόν τον τρόπο προτάσσει τη δύναμη στη θέση της μελαγχολίας και της μοναξιάς, στοιχεία που είναι κυρίαρχα στο ποίημα του έφηβου Λέρμοντοφ, ο οποίος το έγραψε σε ηλικία μόλις 17 χρονών, και κάνει ένα σημαντικό βήμα για την κατάκτηση της ελευθερίας.
Έχετε συναντήσει τους μικρούς αναγνώστες σας; Ποιο είναι το πιο παράξενο πράγμα που έχετε ακούσει από τα παιδιά για τα βιβλία σας;
Στις συναντήσεις μου με τα παιδιά επικεντρωθήκαμε στη δημιουργία εικόνων με εργαλείο μας τα γεωμετρικά σχήματα. Για πολλά παιδιά η εμπειρία του κολλάζ ήταν πρωτόγνωρη, αλλά όλα τους ανταποκρίθηκαν με πολύ ενθουσιασμό. Η κατασκευή με κόλλες και χαρτόνια έδωσε στα παιδιά την αίσθηση του πραγματικού, του χειροπιαστού. Έτσι, όταν ένα παιδάκι είδε το καραβάκι φτιαγμένο από χαρτόνι, παρότι δεν είχε χάσει στ΄ αλήθεια τον δισδιάστατο χαρακτήρα του, φώναξε: το καραβάκι υπάρχει στ’ αλήθεια!
Πώς μπορεί ένας γονιός να κάνει τα παιδιά του να αγαπήσουν τα βιβλία; Υπάρχει στ’ αλήθεια τρόπος; Ή μήπως η φιλαναγνωσία είναι έμφυτο χαρακτηριστικό;
Όπως ισχύει για τα περισσότερα πράγματα με τα παιδιά, το παράδειγμα είναι πάντα ο πιο αβίαστος τρόπος. Δηλαδή ένα σπίτι με βιβλία που δεν είναι στατικά και απόμακρα αλλά ανεβοκατεβαίνουν στα ράφια τους, η εικόνα των γονιών που διαβάζουν το βιβλίο τους... Από κει και πέρα παίζει σημαντικό ρόλο η σωστή επιλογή των βιβλίων, καθώς και ο τρόπος που ο γονιός αφηγείται. Γι’ αυτό και πιστεύω ότι η το σύγχρονο παιδικό βιβλίο οφείλει να απευθύνεται εξίσου προς τον γονιό, τόσο με το θέμα του όσο και με την εικονογράφησή του, ώστε αυτός να μην το βαριέται. Η παθητική ή η διεκπεραιωτική ανάγνωση γίνεται πολύ εύκολα αντιληπτή από τα παιδιά!
