Στον απόηχο του μακελειού στο Charlie Hebdo, με το φόβο να έχει απλωθεί πάνω από την Ευρώπη για τρομοκρατικά χτυπήματα από τζιχαντιστές, έχουν ανοίξει ξανά η συζήτηση για τα σκίτσα του Μωάμεθ και κατά πόσο αυτά είναι προσβλητικά για τους Μουσουλμάνους.
Για πολλούς μουσουλμάνους, οποιαδήποτε εικόνα του προφήτη Μωάμεθ αποτελεί ιεροσυλία. Αλλά αυτή η απαγόρευση δεν ήταν πάντα απόλυτη και υπάρχει μία μικρή αλλά πλούσια παράδοση ισλαμικής λατρευτικής τέχνης, πάνω από επτά αιώνων, που απεικονίζει τον αγγελιοφόρο του θεού, αναφέρει η Guardian σε σχετικό άρθρο.
Ξεκίνησε με εξαίσιες μινιατούρες από τον 13ο αιώνα, σύμφωνα με τους μελετητές. Πλούσιοι και ισχυροί της εποχής, ανέθεταν τη δημιουργία τους σε μουσουλμάνους καλλιτέχνες και δείχνουν σχεδόν κάθε στάδιο της ζωής του Μωάμεθ όπως εξιστορείται από το Κοράνι και άλλα κείμενα, από τη ζωή ως το θάνατο και την ανάληψη στον ουρανό.
Προορισμένα σαν ιδιωτικά βοηθήματα της πίστης και της προσευχής, αυτές οι λεπτομερείς σκηνές δημιουργήθηκαν τόσο από σουνίτες όσο και από σουίτες πιστούς και τα σωζόμενα δείγματα μπορούν να βρεθούν κατά δεκάδες σε συλλογές μεγάλων μουσείων και βιβλιοθηκών.
Αυτές οι δημιουργίες έθεσαν τις βάσεις για μία δημοφιλή, αν και μειοψηφούσα, παράδοση λατρευτικών εικόνων που υπάρχουν ακόμη και σήμερα, από εικονίσματα που λατρεύονται σε σπίτια μέχρι μία πέντε ορόφων τοιχογραφία που έγινε έπειτα από κυβερνητικό αίτημα στην καρδιά της Τεχεράνης, έως και στην επαναστατική τέχνη του δρόμου στο Κάιρο, αν και το πρόσωπο του προφήτη δεν φαίνεται σε αυτά τα δύο δημόσια σχέδια.
Στον απόηχο της δολοφονίας των σκιτσογράφων στο Charlie Hebdo, πολλοί Μουσουλμάνοι και μη συζητούν ότι το Ισλάμ ανέκαθεν απαγόρευε κάθε παράσταση του προφήτη, εν μέρει εξαιτίας των ισχυρών προειδοποιήσεων στο Κοράνι και άλλα θρησκευτικά κείμενα κατά της ειδωλολατρίας ή οτιδήποτε μπορεί να θεωρηθεί ως κάτι τέτοιο.
Το επιχείρημα αυτό σπάνια αμφισβητείται, ίσως επειδή η ύπαρξη εικόνων του Μωάμεθ είναι ελάχιστα γνωστή και σχεδόν ποτέ δεν συζητείται έξω από τις κοινότητες που τις δημιουργούν, τις μελετούν ή τις αγοράζουν. Ομως η αφάνειά τους ενοχλεί τους ειδικούς που τις θεωρεί ως ένα πλούσιο κομμάτι της ισλαμικής καλλιτεχνικής κληρονομιάς και αγανακτούν για την λανθασμένη αντίληψη ότι οι μόνες απεικονίσεις του προφήτη είναι δημιουργίες ρατσιστικές ή διακωμώδησής του από τους άπιστους.
«Είναι πολύ σημαντικό για το κοινό που δεν έχει δει ποτέ τις θρησκοληπτικές εικόνες του Μωάμεθ να κάνει τη διάκριση ανάμεσα σε μυστικιστικές και όμορφες εικόνες που έχουν δημιουργηθεί τα τελευταία 1.000 χρόνια από Μουσουλμάνους, για Μουσουλμάνους, και τις προσβλητικές και μερικές φορές πορνογραφικές εικόνες, που κυκλοφορούν σήμερα», τονίζει ο Ομίντ Σαφί, διευθυντής του Κέντρου Ισλαμικών Σπουδών, στο Duke University, στη Βόρεια Καρολίνα.
Ο ίδιος, όπως λέει, έχει μία εικόνα του Μωάμεθ στο σπίτι του, την οποία έφερε από το Ιράν από όπου τράπηκε σε φυγή ως παιδί. Ομως, δεν λέει σε όλους τους Μουσουλμάνους επισκέπτες του ποιος απεικονίζεται σε αυτή. Μερικές φορές προτιμά να τον αναφέρει ως έναν άγιο άνθρωπο, γιατί πολλοί ισλαμιστές θεολόγοι μπορεί να την απορρίψουν ως βλάσφημη.
«Το Ισλάμ γενικά απαγορεύει τη χρήση εικόνων και όταν πρόκειται για την απεικόνιση του προφήτη Μωάμεθ, η απαγόρευση γίνεται πιο σοβαρή: δεν επιτρέπεται να τον απεικονίζουμε με κανέναν τρόπο», εξηγεί ο Σεΐχ Ιμπραΐμ Μόγκρα, ιμάμης στο Λέισεστερ.
Οι αραβικές μουσουλμανικές χώρες έχουν αποφύγει όλες τις απεικονίσεις της ανθρώπινης μορφής από τότε που το Ισλάμ εξαπλώθηκε στην περιοχή, με τους πρώτους ηγέτες να επιθυμούν να έρθουν σε ρήξη με τις παγανιστικές αντιλήψεις, εκτοπίζοντας τα είδωλα. Ομως, δεν ισχύει το ίδιο για τις περσικές και τουρκικές περιοχές όπου ρίζωσε το Ισλάμ, σύμφωνα με την καθηγήτρια Κρίστιαν Γκρούμπερ του πανεπιστημίου του Μίσιγκαν.
Οι πρώτες εικόνες που σώζονται από αυτές τις περιοχές χρονολογούνται στα μισά του 13ου αιώνα και δεν περιορίζονται σε οποιαδήποτε αίρεση. «Κάποιες από τις πρώτες εικόνες δημιουργήθηκαν από σουνίτη ηγεμόνα, ο οποίος ήθελε να αντιμετωπίσει το σιιτισμό του πατέρα του», εξηγεί η Γκρούμπερ.
Θα μπορούσαν να είναι μέρος μίας πολύ μεγαλύτερης παράδοσης, αλλά ο στρατός των Μογγόλων υπό τη διαταγή του εγγονού του Τζένγκις Χαν λεηλάτησε τη Βαγδάτη το 1258 και κατέστρεψε την αυτοκρατορική βιβλιοθήκη. «Δεν ξέρουμε πολλά για την ισλαμική τέχνη του βιβλίου πριν από αυτό. Είναι πιθανό ότι νωρίτερα υπήρχε μία παράδοση, αλλά δεν μπορούμε να καλύψουμε αυτό το κενό», αναφέρει η καθηγήτρια.
Οι Μουσουλμάνοι ηγέτες που ζήτησαν τη δημιουργία αυτών των εικόνων δεν προσπάθησαν ποτέ να τις τοποθετήσουν σε δημόσιους χώρους λατρείας, ενώ οι διακοσμήσεις των τζαμιών περιορίζονταν στην καλλιγραφία ή σε γεωμετρικά σχέδια και λουλούδια. Οι εικόνες ήταν αντικείμενα πολυτελείας, που χρησιμοποιούνταν για ιδιωτική λατρεία από μία μικρή ελίτ, που ήθελε να μελετήσει και να διαλογιστεί με τη ζωή και τη διδασκαλία του προφήτη στο σπίτι.
«Δεν έχει γίνει δημόσια συζήτηση για τις εικόνες του Μωάμεθ. Δεν μπορούμε να κατηγορήσουμε τις μουσουλμανικές κοινότητες επειδή δεν γνωρίζουν την ύπαρξή τους», λέει η Γκρούμπερ. «Η δημοσιοποίηση αυτών των εικόνων είναι καλλιτεχνική αποκατάσταση στην παράλογη ασέβεια. Θα ήταν υπέροχο να κατακλύσουν τα μάτια μας αυτές τις υπέροχες εικόνες. Οι Μουσουλμάνοι μπορούν να είναι περήφανοι για αυτές, ως μέρος μίας πλούσιας καλλιτεχνικής κληρονομιάς», προσθέτει.
Το Μητροπολιτικό Μουσείο τέχνης της Νέας Υόρκης έχει μία τέτοια εικόνα, μία πανέμορφη απεικόνιση της ανάληψης του Μωάμεθ, στο επίκεντρο της ισλαμικής συλλογής. Μία άλλη εικόνα δημοσιεύεται και στην ιστοσελίδα του μουσείου. Μία πρόσφατη έκθεση στο Bibliothéque Nationale της Γαλλίας, που περιείχε εικόνες του προφήτη, συγκέντρωσε αναρίθμητους επισκέπτες και δεν προκάλεσε αντιδράσεις.
Από το 1.500 μ.Χ., στις οθωμανικές περιοχές, άρχισαν να εμφανίζονται εικόνες που έδειχναν τον Μωάμεθ με πρόσωπο καλυμμένο με βέλος, ή σε κάποιες περιπτώσεις στη θέση του υπήρχαν χρυσές φλόγες. Το πρόσωπό του δεν είναι κρυμμένο σε κάθε απεικόνιση όμως και παρότι η παράδοση της απεικόνισής του σε ανθρώπινη μορφή εξασθένησε, δεν έσβησε.
Στο Ιράν μέχρι πρόσφατα υπήρχαν κάρτες, εικόνες, ακόμη και χαλιά που απεικόνιζαν τον προφήτη και το 2008 η κυβέρνηση ανέθεσε σε καλλιτέχνες τη δημιουργία μίας πανέμορφης τοιχογραφίας πέντε ορόφων, στην οποία ο Μωάμεθ ανεβαίνει στον ουρανό.
Επίσης, έχει επανεμφανιστεί στην Αίγυπτο, όταν ένα γκράφιτι που δημιουργήθηκε εν μέσω των αναταραχών του 2012, στο οποίο ο Μωάμεθ είναι πάνω σε άλογο, στραμμένος από την άλλη πλευρά, αλλά προσδιορίζεται η ταυτότητά του.
«Η γενικότερη άποψη για την απεικόνιση του προφήτη δεν έχει αλλάξει με το πέρασμα του χρόνου», λέει από την πλευρά της η Νασίμα Μπέγκουμ, εκπρόσωπος του Μουσουλμανικού Συμβουλίου της Μεγάλης Βρετανίας. «Θεωρείται ότι δεν πρέπει να απεικονίζεται. Στο 12ο και 13ο αιώνα πιθανόν υπήρχαν ακόμη και βιβλία με τις εικόνες του, όμως το ίδιο το γεγονός ότι το πρόσωπό του ήταν καλυμμένο δείχνει ότι οι Μουσουλμάνοι δεν χαίρονται με την απεικόνισή του και για αυτό καλύπτεται με βέλο».
Η Γκρούμπερ όμως επιμένει ότι αυτές οι εικόνες πρέπει να δημοσιοποιηθούν, ενώ τονίζει ότι την τελευταία δεκαετία που κάνει μελέτες και διδάσκει, ποτέ δεν έχει δεχθεί απειλές για τη δουλειά της.