Λάγνες οδαλίσκες, τόποι λατρείας, ταξίδια στην Ανατολή: Το περιπλανώμενο βλέμμα του Θεόδωρου Ράλλη [εικόνες]

Γυναίκες νωχελικά ξαπλωμένες σε χαρέμια, ασύλληπτης στιλπνότητας σώματα σε λουτρά, χώροι λατρείας, ιεροί τόποι, καρτ ποστάλ και εικόνες από το Κάιρο, το Παρίσι, τους χώρους όπου ανδρώθηκε καλλιτεχνικά: Αυτός είναι ο γοητευτικός κόσμος του Θεόδωρου Ράλλη, όπως αποκαλύπτεται στην έκθεση «Θεόδωρος Ράλλης: Με το βλέμμα στην Ανατολή», που παρουσιάζεται στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης του Μουσείου Μπενάκη, με αφορμή τα δέκατα γενέθλια του υπέροχου μουσείου στην οδό Ασωμάτων.

(Η πισίνα, ελαιογραφία σε ξύλο, 33Χ25,5 εκ., ιδιωτική συλλογή)

Δεν θα μπορούσε να είναι ο μέγιστος ζωγράφος που ήταν αν δεν ήταν και περιηγητής, ανήσυχος περιπατητής τοπίων. Οπου τοπίο δεν νοείται μόνο ως γεωγραφικός όρος αλλά και ως σώμα, ως βλέμμα. Ο γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη (με καταγωγή από τη Χίο) γόνος ευρωπαϊκής αστικής επιχειρηματικής οικογένειας, που έζησε στο Λονδίνο, σπούδασε στο Παρίσι, ταξίδεψε με πάθος στην Ανατολή, ο Θεόδωρος Ράλλης, έγινε ο βασικός εκφραστής του ανατολισμού, του οριενταλισμού.

Η σχέση αυτή αναδύεται μέσα από την έκθεση που επιμελήθηκε η Μίρκα Παλιούρα και αποτελεί την πρώτη παγκοσμίως παρουσίαση του έργου του μετά τον θάνατό του, το 1909. Φιλοδοξεί να αναδείξει το έργο του μέσα από επιλεγμένα έργα, εξερευνώντας το «βλέμμα» της Δύσης προς την «άλλη» Ανατολή. Η ένταξη των έργων στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης έχει μια φυσικότητα, μια γαλήνια ένταξη, μοιάζει να ανήκουν εκεί, να ήταν για πάντα εκεί. Οπως άλλωστε τόνισε ο διεθυντής του Μουσείου Μπενάκη Αγγελος Δεληβοριάς, «ο Θεόδωρος Ράλλης βρήκε στο μουσείο αυτό μια απροσδόκητη θέση. Εχετε δει έργα στην Εθνική Πινακοθήκη και αλλού, αλλά πουθενά το έργο του δεν συνυφαίνεται με το συγγενές περιεχόμενο ενός μουσειακού οργανισμού αφιερωμένου στον ισλαμικό πολιτισμό, τον οποίο ο ίδιος δόξασε».

(Το ιερό φίδι, ελαιογραφία σε καμβά, 41,4Χ32,3 εκ., ιδιωτική συλλογή / Με την ευγενική παραχώρηση των Kalfayan Galleries, Αθήνα, Θεσσαλονίκη)

Η έκθεση χωρίστηκε σε τρεις διακριτές ενότητες. Ολες αναδεικνύουν την ξεχωριστή σχέση του Ράλλη με την Ανατολή, αλλά και τα προσωπικά του ίχνη. Η Μίρκα Παλιούρα εξήγησε πως τα έργα του Ράλλη ήταν δημοφιλή, «πουλούσαν πολύ και αυτό ίσως τον εγκλώβισε, σαν παγίδα». Ετσι επανερχόταν ξανά και ξανά στις γνώριμες τεχνικές και θεματικές και δεν πειραματίστηκε με νέα θέματα και δημιουργικούς τρόπους.

(Το εργαστήριο του καλλιτέχνη στο Παρίσι, 1880-1990, Φωτογραφία The Frick Collection, Νέα Υόρκη)

Η πρώτη ενότητα της έκθεσης παρουσιάζει αυτοπροσωπογραφίες, καρτ ποστάλ, επιστολές, φωτογραφίες από τα εργαστήριά του στο Παρίσι και στο Κάιρο, σχέδια από την εικονογράφηση βιβλίων, έναν τόμο από το αρχείο του, το ημερολόγιό του από το ταξίδι του στο Άγιον Όρος και αποσπάσματα από την αρθρογραφία του στον Τύπο της εποχής.

(Γυναίκα με πέπλο, ελαιογραφία σε δέρμα, 22 εκ. / Συλλογή Alpha Bank)

Η δεύτερη ενότητα, με τίτλο «Το Χαρέμι και το Λουτρό», περιλαμβάνει έργα στα οποία ο καλλιτέχνης αποδίδει το χαρέμι ως στερεοτυπικό τόπο γοητείας και ερωτισμού, επιλέγοντας να απεικονίσει τη γυναίκα στο εσωτερικό δωματίων, πάνω σε ντιβάνια, περιτριγυρισμένη από μεγάλα μαξιλάρια και βαρύτιμα υφάσματα, καθώς και καλλωπιστικά φυτά, ναργιλέδες και ντέφια. Παράλληλα, όμως, αποδίδει στη γυναίκα, εκτός από τον ρόλο της οδαλίσκης, πρόσθετους ρόλους, οι οποίοι προβάλλουν έναν χώρο οικείο και καθημερινό που αντιστοιχεί περισσότερο στην πραγματικότητα.

(Παραμονή εορτής, ελαιογραφία σε καμβά, ιδιωτική συλλογή)

Στα έργα του καλλιτέχνη το λουτρό αποτελεί έναν χώρο φανταστικό, στον οποίο το ιδιωτικό στοιχείο και η σωματική οικειότητα είναι τα κυρίαρχα γνωρίσματα. Ο Ράλλης, μέσα από αλλεπάλληλες παραλλαγές, εστιάζει στο γυμνό σώμα και στο πρόσωπο, προσδίδοντάς τους έτσι ένα ιδεαλιστικό ύφος.

(Γυναίκα σε εσωτερικό εκκλησίας [Η κανδήλα], ελαιογραφία σε καμβά, 35Χ22 εκ., Κληροδότημα Θεόδωρου Ράλλη. Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου, Αθήνα)

Η τρίτη ενότητα, με τίτλο «Η πίστη στην Ανατολή», περιλαμβάνει έργα που σχετίζονται με τις μονοθεϊστικές θρησκείες της Ανατολής. Απεικονίζουν ιερούς τόπους, σκηνές λατρείας και εσωτερικά ναών και τζαμιών. Στα έργα αυτά η μυσταγωγική ατμόσφαιρα τονίζεται από την ιδιαίτερη χρήση του φωτός. Η παρουσία του ανθρώπου στους χώρους αυτούς ποικίλλει, ενώ στα έργα όπου εικονίζονται τζαμιά η παρουσία των μορφών είναι σπάνια.

(Γυναίκα με «κιμονό», ελαιογραφία σε δέρμα, 22 εκ. Συλλογή Alpha Bank)