Haaretz: Η Θεσσαλονίκη ψάχνει το εβραϊκό παρελθόν της -Ο ρόλος του Μπουτάρη και οι σύγχρονοι αντισημίτες [εικόνες]

Ένα εκτενές αφιέρωμα στο εβραϊκό παρελθόν της Θεσσαλονίκης, τον αφανισμό των Εβραίων κατά το Ολοκαύτωμα, τις προσπάθειες που γίνονται σήμερα από τον δήμαρχο της πόλης Γιάννη Μπουτάρη και την ελληνική πολιτεία για σεβασμό αυτού του παρελθόντος, αλλά και τη νέα μορφή αντισημιτισμού που συναντούν παραθέτει στην αγγλόφωνη έκδοσή της η ισραηλινή εφημερίδα Haaretz.

Το αφιέρωμα, το οποίο υπογράφει ο Γιώργος Χρηστίδης, είναι απελευθερωμένο από συναισθηματισμούς και με αφορμή την ιστορία της διευθύντριας του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης, της Έρρικας Περαχιά Ζεμούρ,της οποίας οι γονείς γνωρίστηκαν κι ερωτεύτηκαν σε ένα από τα στρατόπεδα-κολαστήρια των Ναζί το 1944, τονίζει ότι περισσότερο από το 95% των Εβραίων της Θεσσαλονίκης -που πριν από την κατοχή μετρούσαν 55.000 με 60.000- αφανίστηκε κατά το Ολοκαύτωμα, ενώ μόλις 2 στους 1.000 επιζήσαντες Εβραίους επέστρεψαν πίσω στη Θεσσαλονίκη.

Οσο για εκείνους που επέστρεψαν, τα πράγματα μόνο εύκολα και ίδια με πριν από τον πόλεμο δεν ήταν. Η Ζεμούρ θυμάται πως επρόκειτο για μια πικρή επιστροφή, με τους φίλους και τους γείτονες των γονιών να ρωτούν: «Γιατί γυρίσατε; Τα σπίτια των Εβραίων είχαν λεηλατηθεί, όλα τους τα υπάρχοντα είχαν εξαφανιστεί. Οι δικοί μου αποφάσισαν να μείνουν μόνο επειδή βρήκαν κάποιους επιζήσαντες συγγενείς».

Τώρα πια η εβραϊκή κοινότητα αριθμεί μόλις και μετά βίας 1.000 μέλη, ενώ λειτουργούν τρεις συναγωγές. Οπως αναφέρεται στο άρθρο, «πολλοί από αυτούς αισθάνονται μετά τη φυσική εξόντωση των Εβραίων στο Ολοκαύτωμα ακολούθησε ένα άλλο είδος αφανισμού: εκείνο της σταδιακής επιβολής της σχεδόν ολοκληρωτικής λήθης γύρω από την ιστορία, την επιρροή, αλλά και τα επιτεύγματα του εβραϊσμού στην πόλη».

«Είναι χαρακτηριστικό πως ταξιδιωτικοί οδηγοί της πόλης, ακόμα και πρόσφατοι που έχουν δημοσιευτεί το 2005, παρουσιάζουν την έναρξη της ιστορίας της Θεσσαλονίκης με τον βασιλιά Φίλιππο τον Β' της Μακεδονίας και τον Μέγα Αλέξανδρο, συνεχίζουν στη βυζαντινή εποχή, μετά παραλείπουν σχεδόν 400 χρόνια και αναφέρουν κατευθείαν την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης», αναφέρει η Ζεμούρ.

Έρρικα Περαχιά Ζεμούρ, διευθύντρια του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης

Θεσσαλονίκη, μια εβραϊκή πόλη

Στο άρθρο επισημαίνεται πως η Θεσσαλονίκη απελευθερώθηκε από την οθωμανική κυριαρχία και ενώθηκε με την Ελλάδα το 1913, «αλλά μόνο ελάχιστοι Θεσσαλονικείς γνωρίζουν σήμερα πως ο όταν ο ελληνικός στρατός μπήκε νικηφόρος στην πόλη το 1912, έφτασε σε μια ουσιαστικά εβραϊκή πόλη».

«Οι Εβραίοι δεν ήταν μόνο μια κοινότητα, είχαν δημιουργήσει μια πόλη. Οι βαρκάρηδες ήταν Εβραίοι, οι κλέφτες ήταν Εβραίοι, οι πλούσιοι έμποροι ήταν Εβραίοι, οι πόρνες ήταν Εβραίες. Το Λαδίνο (σ.σ.: η ισπανοεβραϊκή διάλεκτος που ομιλείται από Σεφαραδίτες, τους Εβραίους που εκδιώχθηκαν από την Ισπανία το 1492) ομιλούνταν παντού», αναφέρει ο 35χρονος φαρμακοποιός Ιωσήφ Βένα, του οποίου η οικογένεια έφτασε στη Θεσσαλονίκη από την Ισπανία έπειτα από την εκδίωξη του 1492.

Ενδεικτικό του μεγέθους του πληθυσμού των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη είναι ότι στις αρχές του 20ού αιώνα οι Εβραίοι ήταν περίπου 80.000, ήταν δηλαδή η κυρίαρχη πληθυσμιακή πλειοψηφία της πόλης, που μετρούσε συνολικά 157.000 κατοίκους. Τότε, λειτουργούσαν στην πόλη 40 συναγωγές και 50 εβραϊκά παρεκκλήσια, ενώ τα μισά κτίρια, εμπορικά και οικιστικά, ήταν εβραϊκής ιδιοκτησίας.

Μάλιστα, εκείνη ήταν η περίοδος που ο David Ben-Gurion και Yitzhak Ben-Zvi επισκέφθηκαν τη Θεσσαλονίκη (1911), για να μελετήσουν πώς θα μπορούσε να λειτουργήσει ένα μοντέλο ενός μελλοντικού κράτους του Ισραήλ.

Η επιρροή των Εβραίων ήταν τέτοια που μέχρι το 1923, οπότε και θεσπίστηκε ο νόμος από το ελληνικό κράτος με τον οποίο καθιερώθηκε η αργία της Κυριακής, όλα τα καταστήματα, εβραϊκά και μη, έκλειναν το Σάββατο και όλες τις εβραϊκές γιορτές.

Οικογένεια Εβραίων στη Θεσσαλονίκη το 1917

Ο αφανισμός των Εβραίων της Θεσσαλονίκης

Στο αφιέρωμα της Haaretz επισημαίνεται και η στάση των Ελλήνων απέναντι στους Εβραίους, αλλά και ο ρόλος τους, ο οποίος δεν ήταν απαραίτητα εχθρικός, στον αφανισμό τους, καθώς «μετά την ένωση με την Ελλάδα, ήταν αρκετά τα γεγονότα που συνέβαλαν σε αυτό». Για παράδειγμα, η φωτιά του 1917, που κατέστρεψε το κέντρο της πόλης, εκεί δηλαδή όπου ζούσαν οι περισσότεροι Εβραίοι, γεγονός που ανάγκασε πολλούς από αυτούς να μεταναστεύσουν. Αλλο καθοριστικό γεγονός πριν από τη γερμανική κατοχή είναι και οι περίπου 100.000 πρόσφυγες που έφτασαν το 1923 από τη Μικρά Ασία, μετά την καταστροφή της Σμύρνης και τη Συνθήκη της Λωζάνης με την ανταλλαγή των πληθυσμών. Τότε οι Εβραίοι έγιναν, έπειτα από πάρα πολλά χρόνια, πληθυσμιακή μειονότητα της Θεσσαλονίκης.

Επίσης, στο άρθρο, που τιτλοφορείται «Η Θεσσαλονίκη προσπαθεί να αναβιώσει το εβραϊκό παρελθόν της, αλλά συναντά μία νέα μορφή αντισημιτισμού», αναφέρεται και πως, έπειτα από μία δεκαετία συνεχούς συρρίκνωσης του εβραϊκού στοιχείου της πόλης, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης έχασαν το δικαίωμα ψήφου στις εθνικές εκλογές, ενώ τους δόθηκε η δυνατότητα να εκλέγουν μόνο δύο Εβραίους στο Κοινοβούλιο για τους οποίους ψήφιζαν σε ξεχωριστή κάλπη. Ωστόσο, το 1931 το λεγόμενο Πογκρόμ του Κάμπελ, που ξεκίνησε από εθνικιστές-μέλη της Εθνικής Παμφοιτητικής Ενωσης (ΕΠΕ) Θεσσαλονίκης, ανάγκασε πολλούς Εβραίους να αναζητήσουν στέγη σε Γαλλία και Παλαιστίνη. Το Ολοκαύτωμα ήταν το τελειωτικό χτύπημα για το εβραϊκό στοιχείο της πόλης.

Μετά τον πόλεμο το εβραϊκό παρελθόν κρύφτηκε κάτω από το χαλί

Μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου το εβραϊκό παρελθόν της Θεσσαλονίκης παρέμενε για χρόνια κρυμμένο, σαν να ήταν «μια παρέκκλιση που (έπρεπε να) παραβλέπεται», αναφέρει στο άρθρο του ο Χρηστίδης. Ακόμα και σήμερα, υπάρχουν λίγα και μετρημένα στα δάχτυλα του ενός χεριού μέρη στη Θεσσαλονίκη που να θυμίζουν στο 1 εκατ. των κατοίκων της ότι σε αυτή την πόλη ζούσαν κάποτε κυρίως Εβραίοι.

Το ένα είναι το Μνημείο του Ολοκαυτώματος. Αρχικά είχε τοποθετηθεί στο πάρκο μεταξύ των οδών Κ. Καραμανλή και Αλ. Παπαναστασίου, απέναντι από την είσοδο του Ιπποκράτειου, επειδή πριν από τον πόλεμο η περιοχή κατοικούνταν σχεδόν αποκλειστικά από Εβραίους. Μεταφέρθηκε στην πλατεία Ελευθερίας, όταν στην προηγούμενη θέση του άρχισαν εργασίες για την κατασκευή υπόγειου πάρκινγκ. Η πλατεία Ελευθερίας επιλέχθηκε επειδή ήταν ο τόπος όπου συγκεντρώνονταν οι Εβραίοι πριν σταλούν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Η άγνωστη φωτογραφία στο Μνημείο του Βερολίνου από τη Θεσσαλονίκη

Το πρώτο γκρουπ είχε συγκεντρωθεί στις 15 Μαρτίου του 1943. Ενας διάσημος φωτογράφος είχε φωτογραφίσει αυτή την πρώτη συγκέντρωση θηριωδίας. Η φωτογραφία του εκτίθεται μόνιμα στο Μνημείο του Ολοκαυτώματος στο Βερολίνο, ωστόσο, όπως αναφέρει η δημοσιογράφος Σοφία Χριστοφορίδου, «οι Ιάπωνες που έχουν δει αυτή τη φωτογραφία στο Βερολίνο είναι πολύ πιθανότατα περισσότεροι από τους Θεσσαλονικείς».

Ενα άλλο μνημείο μνήμης είναι η Πλατεία των Εβραίων Μαρτύρων, η οποία αφιερώθηκε από τον δήμο Θεσσαλονίκης στη μνήμη των θυμάτων του Ολοκαυτώματος το 1986, και από τότε έχει υποστεί αμέτρητους βανδαλισμούς. Τόσους που, όπως αναφέρεται στο άρθρο, η Εβραϊκή Κοινότητα της Θεσσαλονίκης κρατά στοκ με πινακίδες με την επιγραφή της πλατείας, ώστε να αντικαθίστανται άμα τη εμφανίσει βανδαλισμών.

Το τελευταίο εκ των μνημείων είναι αυτό στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, τα αποκαλυπτήρια του οποίου έγιναν πριν από λίγες ημέρες. Πρόκειται για το μνημείο των Θεσσαλονικέων Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος, που κοσμεί πλέον το φουαγέ της Αίθουσας Τελετών του ΑΠΘ.

Η φωτογραφία από την Πλατεία Ελευθερίας, όπου οι Ναζί συγκέντρωσαν το πρώτο κύμα Εβραίων της Θεσσαλονίκης που στάλθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης

Το Νόμπελ Λογοτεχνίας του Μοντιανό «ξύπνησε» στους Ελληνες φιλοεβραϊκά αισθήματα

Στο άρθρο επισημαίνεται ότι η σιωπή γύρω από τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης «έσπασε» όταν ο Γαλλοεβραίος Πατρίκ Μοντιανό τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας και τα μεγαλύτερα ειδησεογραφικά μέσα έσπευσαν να μεταδώσουν πως «ένας δικός μας κέρδισε το Νόμπελ». Αιτία, οι πρόγονοι του πατέρα του λογοτέχνη, Αλεν, οι οποίοι ήταν Σεφαραδίτες που είχαν ζήσει για δεκαετίες στη Θεσσαλονίκη.

Στο άρθρο γίνεται ακόμη αναφορά και στη Στοά Μοντιάνο, αλλά και σε δύο από τα οικήματα της οικογένειας, που πλέον έχουν μετατραπεί σε μουσεία. Αναφορά γίνεται και στη γαλλοεβραϊκή οικογένεια Ντασό, που διαπρέπει στη γαλλική βιομηχανία και στα μίντια, στην οικογένεια του παππού του πρώην Προέδρου της Γαλλίας Νικολά Σαρκοζί, αλλά και στην οικογένεια Καράσο, που έχει ιδρύσει τον κολοσσό τροφίμων Danone.

Ωστόσο, σύμφωνα με το άρθρο, για πολλούς Ελληνες οι επιτυχίες των προαναφερομένων «δεν πρέπει να είναι αιτία για γιορτή, αλλά μια ευκαιρία για την πόλη να προβληματιστούν σχετικά με την ταραγμένη ιστορία του εβραϊκού πληθυσμού της και τον αντισημιτισμό της ευρύτερης ελληνικής κοινωνίας».

Σύμφωνα με μία έρευνα που δημοσιεύθηκε τον Μάιο του 2014, η Ελλάδα είναι η πιο αντισημιτική χώρα στην Ευρώπη, με το 69% του πληθυσμού της να ενστερνίζεται αντισημιτικές απόψεις.

Σε αυτό αποδίδει και ο αρθρογράφος τον λόγο που το Εβραϊκό Μουσείο της Θεσσαλονίκης είναι μια σπάνια περίπτωση πολιτιστικού θεσμού στην Ελλάδα που διαθέτει αστυνομικό φυλάκιο έξω από τις εγκαταστάσεις του. Το μουσείο φέρει αστυνομική παρουσία αντίστοιχη με εκείνη της πρεσβείας, καθώς «θεωρείται πιθανός στόχος αντι-ισραηλινών και αντι-εβραϊκών διαδηλωτών».

Ο Μπουτάρης και η νέα εποχή

Τέλος, στο άρθρο επισημαίνεται ο ρόλος του δημάρχου Θεσσαλονίκης Γιάννη Μπουτάρη στην αναβίωση του εβραϊκού παρελθόντος της πόλης, ο οποίος είναι «ο πρώτος δήμαρχος της Θεσσαλονίκης που κάνει εκτός από συμβολικά και ουσιαστικά βήματα» σε αυτή την κατεύθυνση.

Για τον Μπουτάρη, αναφέρει η εφημερίδα, η διαγραφή του εβραϊκού παρελθόντος δεν αποτελεί προσβολή μόνο για την εβραϊκή κοινότητα, αλλά για την πόλη την ίδια. Στο άρθρο αναφέρεται πως ο Γιάννης Μπουτάρης συνηγορεί στο να δοθεί πίσω η ελληνική υπηκοότητα σε εκείνους τους Εβραίους που επέζησαν του Ολοκαυτώματος και τράπηκαν σε φυγή τη δεκαετία του 1950.

Στη συνέχεια γίνεται αναφορά σε σειρά πρωτοβουλιών του, με αποκορύφωμα σε συμβολισμό εκείνη να φορέσει το Αστρο του Δαυίδ στην ορκωμοσία του δημοτικού συμβουλίου τον περασμένο Αύγουστο, μπροστά σε δημοτικό σύμβουλο της Χρυσής Αυγής.

Η Ζεμούρ αναφέρεται στον Μπουτάρη με θαυμασμό, λέγοντας «με έκανε να αισθανθώ πως είχα ξανά θέση στην πόλη. Του έχω απεριόριστη αγάπη», ενώ τονίζει πως μέσα στο 2013 αυξήθηκαν οι επισκέψεις σχολείων στο Εβραϊκό Μουσείο, παρά την αντίσταση κάποιων γονέων, αλλά και εκπαιδευτικών.