Πώς συγκροτήθηκε ο πληθυσμός της Αθήνας του 19ου αιώνα; Ποιους επαγγελματικούς «δρόμους» επέλεξαν οι πρώτοι κάτοικοι της σύγχρονης πόλης και πώς εξελίχθηκαν οι προτιμήσεις τους διαμέσου των χρόνων; Σε ποιες περιοχές προτιμούσαν να μένουν και ποιες θεωρούνταν υποτιμημένες;
Την κοινωνική και οικονομική ιστορία της σύγχρονης Αθήνας, μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα, επιχειρεί να σκιαγραφήσει η αναπληρώτρια καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ευγενία Μπουρνόβα, μέσα από πολυετή αρχειακή έρευνα.
Η «κατάδυση» της κ. Μπουρνόβα σε χιλιάδες έγγραφα αρχείων, όπως ληξιαρχικές και συμβολαιογραφικές πράξεις, αναδεικνύει λιγότερο γνωστές πτυχές της ιστορίας της πρωτεύουσας από τα πρώτα χρόνια της έντονης αστικοποίησής της στα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι και τη δεκαετία του ’60.
Μια περιοχή που γνώρισε τεράστια αλλαγή μέσα στον 20ό αιώνα τόσο στις δραστηριότητες των κατοίκων όσο και στις χρήσεις γης είναι το Γκάζι ή Γκαζοχώρι, όπως αρχικά ονομάστηκε, μια περιοχή που η σημερινή «μοντέρνα» εικόνα της δεν θυμίζει σε τίποτα το παρελθόν της.
Το Γκάζι ήταν αυθαίρετος συνοικισμός!
Μετά την εγκατάσταση του εργοστασίου αεριόφωτος στην περιοχή, που άρχισε το 1857 και ολοκληρώθηκε σχεδόν ένα αιώνα αργότερα με την τμηματική προσθήκη των διαφόρων κτιρίων, δημιουργήθηκε, δυτικά από αυτό, ο αυθαίρετος συνοικισμός με το όνομα Γκαζοχώρι.
Όπως παρατηρεί η κ. Μπουρνόβα, οι συνοικίες που δημιουργούνταν δυτικά και νοτιοδυτικά της Αθήνας, όπως η Πειραιώς (σημερινά Κάτω Πετράλωνα), το Γκαζοχώρι, το Χεζολίθαρο (σημερινό Μεταξουργείο) και η Ακαδημία Πλάτωνος, συγκέντρωσαν από νωρίς εμπορικές και βιοτεχνικές δραστηριότητες και κατοικούνταν από μάλλον χαμηλά εισοδηματικά στρώματα.
H φτωχολογιά στο Γκάζι
Τα πρώτα χρόνια της δημιουργίας του Γκαζοχωρίου, οι συνθήκες στέγασης ήταν άθλιες: ο οικισμός αποτελούνταν από καλύβες και παραπήγματα. Το 1908 στον «Πίνακα» του Αθανάσιου Γεωργιάδη (πρόκειται για την πρώτη επίσημη διαίρεση της Αθήνας σε συνοικίες), οι περισσότεροι δρόμοι της περιοχής του Γκαζοχωρίου δεν έφεραν καν κάποια επίσημη ονομασία.
Εξάλλου, σύμφωνα με τον «Οδηγό» του Ν. Ιγγλέση, το 1910 μόνο 127 άνδρες με κάποιο επιτήδευμα ή ορισμένη θέση εργασίας διέμεναν στη συνοικία. Δεν καταγράφονταν ούτε ο γυναικείος πληθυσμός ούτε οι εργάτες του Αεριόφωτος, παρά μόνο εξαιρετικά: ο επιθεωρητής αεριόφωτος Νίκας Νικόλαος, ο οποίος μαζί με τρεις δικηγόρους, αποτελούσε την «ελίτ» της περιοχής, και ο φανοποιός αεριόφωτος Λάμπρος Καρκαρούχας.
Καταγράφονταν, επίσης, δύο σιδηρουργοί και ένας μηχανικός χωρίς όμως να δηλώνεται αν εργάζονται στο εργοστάσιο. Οι βασικές οικονομικές δραστηριότητες της συνοικίας που συγκεντρώθηκαν γύρω από το εργοστάσιο ήταν καφενεία, μαγειρεία, οινοπωλεία και μικρεμπόριο τροφίμων.
Λίγα χρόνια αργότερα, το 1939, εμφανίστηκαν στην περιοχή συνεργεία αυτοκινήτων και μηχανουργεία, ενώ τα μαγειρεία, οινοπωλεία και καφενεία εξαπλώθηκαν, λόγω της αύξησης του πληθυσμού στη συνοικία, σε περισσότερους δρόμους. Στην περιοχή εγκαταστάθηκαν επίσης και οι αναγκαίοι επαγγελματίες υγείας: εννιά γιατροί, ένας οδοντίατρος, δύο φαρμακεία και τρεις μαίες.
Στον «Οδηγό» του 1958 φαίνεται περισσότερο ο βιομηχανικός χαρακτήρας της συνοικίας. Δεν καταγράφηκαν πλέον, παρά μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, τα καφενεία, τα μαγειρεία, τα οινοπωλεία, το μικρεμπόριο και το εμπόριο τροφίμων. Επίσης, το αυτοκίνητο με τα συνεργεία και τα σιδηρουργεία γίνεται η κυρίαρχη οικονομική δραστηριότητα.
Τα βασικά ερωτήματα της έρευνας
Το Γκάζι είναι μία μόνο από τις πολλές περιοχές της Αθήνας, την ιστορία των οποίων μελετά η Ευγενία Μπουρνόβα. Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, η κ. Μπουρνόβα έχει αφιερώσει τα τελευταία δέκα χρόνια την ερευνητική της δραστηριότητα στην ανάδειξη της κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας της Αθήνας.
Από το 2004 ως το 2007 διηύθυνε ερευνητικό πρόγραμμα για την κοινωνική και οικονομική ιστορία της σύγχρονης Αθήνας κατά την περίοδο 1860- 1960 και αυτή η ενασχόληση με τη μελέτη της πρωτεύουσας συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Τα τελευταία δέκα χρόνια η ερευνητική ομάδα της, με κύρια ερευνήτρια την ιστορικό, Μυρτώ Δημητροπούλου και συνεργάτη τον χαρτογράφο- γεωγράφο, Σταύρο- Νικηφόρο Σπυρέλλη, έχει προχωρήσει σε εκτεταμένη πρωτογενή έρευνα και συστηματική αποδελτίωση αρχειακού υλικού σε ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων.
Ενδεικτικά έχουν αποδελτιωθεί 235.000 ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του δήμου Αθηναίων, 187.000 ληξιαρχικές πράξεις γάμου του δήμου Αθηναίων, τα βιβλία γεννήσεων και βαπτίσεων δύο ενοριών του κέντρου της Αθήνας, 13.500 συμβολαιογραφικές πράξεις κατοίκων του δήμου Αθηναίων και το αρχείο του μαιευτηρίου «Μαρίκα Ηλιάδη» (μαιευτήριο «Έλενα», όπως είναι περισσότερο γνωστό).
Χρησιμοποιώντας τα αποτελέσματα που προκύπτουν από την στατιστική επεξεργασία των παραπάνω αρχείων και κυρίως συνδυάζοντας τις διαφορετικές πηγές μεταξύ τους, η ομάδα προσπαθεί να απαντήσει σε βασικά ερωτήματα για την κοινωνική ιστορία της πρωτεύουσας. Πώς συγκροτήθηκε ο πληθυσμός της Αθήνας των μέσων του 19ου αιώνα; Από πού ήρθαν οι νέοι κάτοικοι, ποιες ήταν οι δημογραφικές συμπεριφορές των Αθηναίων; Ποια ήταν η κοινωνικο-επαγγελματική σύνθεση του πληθυσμού της πρωτεύουσας;
Ποια ήταν τα κοινωνικά δίκτυα της πρωτεύουσας και πώς αυτά δημιουργούνταν; Πώς διαμορφωνόταν η αγορά αστικών ακινήτων και ποιες ήταν οι στρατηγικές επένδυσης; Ποια ήταν η ιστορική εξέλιξη συγκεκριμένων δρόμων και γειτονιών της πρωτεύουσας;
Τα κομμάτια του παζλ για το προφίλ της Αθήνας μετά την ανακήρυξή της σε πρωτεύουσα αναμένεται να συμπληρωθούν τον επόμενο χρόνο, οπότε προβλέπεται η ολοκλήρωση ενός σημαντικού τμήματος της έρευνας και η δημοσίευση βιβλίου με αντικείμενο την ιστορία του πληθυσμού της πρωτεύουσας το πρώτο μισό του 20ού αιώνα.
Στοιχεία για την ενδιαφέρουσα ιστορία της σύγχρονης Αθήνας, με επίκεντρο το Γκάζι, θα παρουσιαστούν το Σάββατο 27 Σεπτεμβρίου στο Βιομηχανικό Μουσείου Φωταερίου, σε εκδήλωση με αφορμή τις Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Εναρμονίζοντας το πρόγραμμά του με τη φετινή θεματική του εορτασμού που είναι «Τα Πρόσωπα του Χρόνου», το Μουσείο διοργανώνει δωρεάν δράσεις για μικρούς και μεγάλους.
Μεταξύ άλλων προγραμματίζονται εκπαιδευτικό πρόγραμμα με επίκεντρο το εργοστάσιο φωταερίου, θεματική ξενάγηση στο Μουσείο με αναφορές στους ανθρώπους που συνέδεσαν τη ζωή τους με την ιστορία του εργοστασίου φωταερίου και προβολές αρχειακού υλικού. Πηγή: ΑΜΠΕ