Μπορεί να βρίσκονται μεταξύ Κολωνακίου και Λυκαβηττού αλλά σίγουρα έχουν ένα πολύ διαφορετικό χαρακτήρα από τους γείτονές τους, αφού τα Εξάρχεια που θεωρούνταν επαναστατική περιοχή έθεταν τους δικούς τους κανόνες στην κοινωνική διαμόρφωση της Αθήνας.
Η αρχική του ονομασία κατά τον 19ου αιώνα ήταν "Πυθαράδικα", εξαιτίας των πολλών εργαστηρίων πιθαριών που βρίσκονταν εδώ. Το όνομα "Εξάρχεια" το δανείζονται αργότερα από έναν επιχειρηματία, τον Έξαρχο, ο οποίος με την έντονη εμπορική δραστηριότητά του στην οδό Θεμιστοκλέους κατάφερε και τα στιγμάτισε.
Οι πρώτοι κάτοικοι ήταν εργάτες από τις Κυκλάδες, ενώ η πληθυσμιακή ανάπτυξή τους ξεκίνησε από το 1865, οπότε και εντάχθηκαν στο σχέδιο πόλης. Στη συνέχεια η στέγαση των ιστορικών αθηναϊκών πανεπιστημιακών σχολών σε κοντινές αποστάσεις, όπως της Νομικής, του Χημείου, της Φιλοσοφικής από τη μια πλευρά, και του Πολυτεχνείου από την άλλη, κατέστησε την πλατεία -όπως ήταν φυσικό- πόλο έλξης σπουδαστών.
Εκείνη την εποχή η φοιτητική ιδιότητα σήμαινε και αντικαθεστωτική δράση. Στις παρατάξεις τους άρχιζαν να συσπειρώνονται και άτομα που δεν ανήκαν στην ακαδημαϊκή κοινότητα της πόλης, αλλά είχαν ωστόσο παρόμοιους ιδεολογικούς προσανατολισμούς, με αποτέλεσμα τα Εξάρχεια να αποκτήσουν αντιεξουσιαστικό ύφος. Η αγορά τους διαμορφώθηκε με βάση τις απαιτήσεις του κοινού, κάτι που δικαιολογεί μέχρι και σήμερα τον μποεμ χαρακτήρα.
Βιβλιοπωλεία με σπάνιες εκδόσεις, που δεν υπέκυπταν σε πολιτικές λογοκρισίες, γκαλερί, τυπογραφεία, κέντρα Τέχνης και Πολιτισμού αλλά και κουτούκια, μαγειρεία και κάποια "εναλλακτικά" μπαράκια αποτελούσαν την τότε εξαρχιώτικη πιάτσα, που δεν διέφερε πολύ από τη σημερινή. Η αθηναϊκή αυτή γειτονιά απέκτησε φανατικούς θαυμαστές και αποτέλεσε έδρα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων της τέχνης και των γραμμάτων.
Διάσημοι κάτοικοι
Ο Κωστής Παλαμάς, που έμενε στην οδό Ασκληπιού, ο Δημήτριος Φιλιππότης, του οποίου απόγονος είναι ο Στρατής Φιλιππότης, διατηρούσε βιβλιοπωλείο στην οδό Σόλωνος, ο Κάρολος Κουν, ο Νικόλαος Γύζης, ο Χαρίλαος Τρικούπης, που είχε το σπίτι του στη συμβολή των οδών Ακαδημίας και Χαριλάου Τρικούπη, η Σοφία Βέμπο, η Κατίνα Παξινού και Φρέντυ Γερμανός που έμεναν στην Μπλε πολυκατοικία είναι κάποιοι μόνο από τους επιφανείς Έλληνες που αγάπησαν τα Εξάρχεια, όπως και κάποιοι λιγότερο "mainstream" αλλά εξίσου σπουδαίοι όπως ο θρυλικός Νικόλας Άσιμος ή ή Κατερίνα Γώγου.
Τα Εξάρχεια σήμερα
Τα τελευταία 20 χρόνια όμως, τα Εξάρχεια δοκιμάστηκαν πολύ, με αιματηρά γεγονότα, γκετοποίηση και προκατάληψη. Για τους αναρχικούς ήταν κέντρο εξορμήσεων και έκφρασης, για τους ναρκομανείς, τους άστεγους και τους μετανάστες το καταφύγιό τους, για την κοινωνία ένα "άβατο" και για τις εκάστοτε κυβερνήσεις ένα γκέτο που λειτουργούσε ως περιθωριακός τόπος και «πείραμα» για την καταστολή διάφορων κοινωνικών ομάδων. Όλα αυτά μέχρι πριν από δύο μήνες. Η κατάσταση της Πλατείας Εξαρχείων προδιαγράφεται πιο αισιόδοξα, φίλοι και κάτοικοι αποφάσισαν να πάρουν δραστικά μέτρα -χωρίς να ζητήσουν τη βοήθεια της πολιτείας- και κατάφεραν να διώξουν τους εμπόρους με γιουχαΐσματα, ενώ ταυτόχρονα να απομακρύνουν διακριτικά και τους χρήστες. Τοποθέτησαν τραπέζι ping pong, subbuteo, κούνιες και μπασκέτα, έστησαν stand με κονσόλα που παίζει όλη μέρα απαλή μουσική και εκτύπωσαν φέιγ βολάν με συνθήματα όπως «Έξω η Πρέζα από την Πλατεία» και «Κάθε Μέρα στην Πλατεία δίχως Πρέζα και Μαφία». Τώρα λοιπόν είναι μια καλή ευκαιρία ακόμα κι ο πιο προκατειλημμένος να περπατήσει στους κεντρικούς δρόμους και να δει για πρώτη φορά μετά από χρόνια, παιδάκια να παίζουν, νέους να γελούν, γυναίκες να μην φοβούνται και ηλικιωμένους που καμαρώνουν.
Με μια φρέσκια ματιά τα Εξάρχεια υποδέχονται καθέναν που μαγνητίζεται από το εναλλακτικό τους πρόσωπο, αναζητώντας παραδοσιακές -κυρίως- δημιουργίες στα εστιατόρια του πεζοδρόμου της Βαλτετσίου, καφεδάκι παρέα μ' ένα καλό βιβλίο στα κλασικά cafes της Θεμιστοκλέους και της Στουρνάρη γύρω από την πλατεία, κάποιο retro βιβλιοπωλείο στην Εμμανουήλ Μπενάκη, τη Σόλωνος ή τη Μεταξά ή υπογεγραμμένες εκδόσεις και ταξιδιωτικούς οδηγούς της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Το «ατίθασο παιδί» της πόλης διώχνει το εμπόριο και αποτινάσσει τη ρετσινιά της υπαίθριας γιάφκας, αναδεικνύοντας απενοχοποιημένα τη χαλαρή διάθεση, τα intellectual στέκια και την ανεπιτήδευτη ατμόσφαιρά του.