Ποιες είναι οι αδυναμίες του μεγαλόπνοου σχεδίου πεζοδρόμησης της Πανεπιστημίου - Τι έκαναν οι Δανοί σε αντίστοιχη περίπτωση σε συνοικία της Κοπεγχάγης [εικόνες]

Το σχέδιο ανάπλασης της Πανεπιστημίου, στο πλαίσιο του διαγωνισμού Re-think Athens, έχει αποτελέσει αφορμή για τη διεξαγωγή γόνιμου διαλόγου, συζητήσεων και διαμαχών γύρω από το ποιος είναι ο ορθότερος τρόπος αναπτυξιακής δράσης στο πολύπαθο αστεακό τοπίο του κέντρου της Αθήνας και μάλιστα εν καιρώ κρίσης.

Ως προς αυτό το ζήτημα, πολλές απόψεις έχουν ακουστεί και καταγραφεί, ανάμεσα στις οποίες και η διεξοδικότατη ανάλυση-έκθεση της δρατηριοποιούμενης στο Βερολίνο Ελληνίδας αρχιτέκτονος-ερευνήτριας Ελίνας Αξιώτη, η οποία δημοσιεύτηκε πριν από λίγο καιρό στο αξιόλογο on line περιοδικό πολιτισμού, πολιτικής και ιδεών με αφετηρία την Ελλάδα της κρίσης chronosmag.eu.

H Ελίνα Αξιώτη είναι αρχιτέκτονας, ιδρυτικό μέλος του γραφείου Lamb and Lamp design group και συνεπιμελήτρια του ψηφιακού περιοδικού Floater Magazine. Η έρευνά της αφορά τη σχέση της σύγχρονης πόλης με διεπιστημονικές προσεγγίσεις στη μεταδικτυακή συνθήκη. Είναι υποψήφια διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο Χούμπολντ του Βερολίνου.

Παραθέτουμε την ενδιαφέρουσα άποψή της, όπως δημοσιεύτηκε στο περιοδικό, με τίτλο: 108 αντικείμενα ζητούν συλλογική ταυτότητα - Το «αστικό πάρκο» της Κοπεγχάγης φωτίζει τις αδυναμίες του «πράσινου πυρήνα» της Αθήνας.

«108 αντικείμενα και η ιστορία τους» σε ένα «αστικό πάρκο»

Τον Ιούνιο του 2009 ο Γιάκομπ Φένγκερ (Jakob Fenger) από την ομάδα Superflex επισκέπτεται την Αθήνα. Έχει προσκληθεί να παρουσιάσει το έργο τους Burning Car στην Μπιενάλε Τέχνης που λαμβάνει χώρα στις αθλητικές ολυμπιακές εγκαταστάσεις του Φαλήρου. Στη διαδρομή μας από το περίπτερο του Φλοίσβου που βρίσκεται στην παραλία του Παλαιού Φαλήρου προς το γήπεδο Τάε Κβον Ντο, τον ρωτάω με τι ασχολούνται εκείνη την εποχή. Απαντάει ότι δουλεύουν για το σχεδιασμό ενός αστικού πάρκου στην Κοπεγχάγη, για το οποίο κατασκευάζουν αντικείμενα που θα τοποθετηθούν στον δημόσιο χώρο του πάρκου. Μου εξηγεί ότι τα αντικείμενα αυτά είναι αντίγραφα διαφόρων αντικειμένων αστικού εξοπλισμού – πάγκων, φωτιστικών, κάδων για απορρίμματα, που προέρχονται από διαφορετικές χώρες του κόσμου, και τους απασχολεί ιδιαίτερα η κατασκευή αντιγράφων τους, ώστε να είναι πειστικά. Παράλληλα διασχίζουμε φυσικά εμπόδια που παρεμβάλλονται στη διαδρομή μας, αφού στην πραγματικότητα δεν υπάρχει τρόπος να φτάσουμε στον προορισμό μας πεζή, και βρισκόμαστε ολοένα μπροστά από νέες μάντρες περιφραγμένων εκτάσεων, πάρκινγκ και τις γραμμές του τραμ.

Θυμήθηκα τη συζήτηση με τον Γιάκομπ Φένγκερ καθώς διαβάζω τα δημοσιεύματα στον ελληνικό τύπο για τον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό Rethink Athens. Ο διαγωνισμός πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι του 2012 με πρωτοβουλία του Ιδρύματος Ωνάση και ανέδειξε τη μελετητική ομάδα που θα αναλάβει την πεζοδρόμηση της οδού Πανεπιστημίου. Πολιτικοί αρχηγοί σχεδόν όλων των παρατάξεων και ο δήμαρχος Αθηνών παρευρέθηκαν στην απονομή των βραβείων του διαγωνισμού για να συγχαρούν το Ίδρυμα Ωνάση για την πρωτοβουλία, και το γραφείο αρχιτεκτονικής τοπίου OKRA που κέρδισε το πρώτο βραβείο του διαγωνισμού. Η πρότασή τους αφορά τη διαμόρφωση ενός «πράσινου πυρήνα» στο κέντρο της πόλης που θα συντηρείται με σύγχρονους μηχανισμούς εξοικονόμησης νερού για τη διατήρηση των φυτών. Κατά τη διάρκεια της υλοποίησης του έργου, όπως αναφέρεται στο επεξηγηματικό κείμενο που συνοδεύει την πρόταση, μία προσωρινή «κατάληψη» κτιριακών χώρων που αυτή τη στιγμή δεν είναι σε χρήση θα φιλοξενήσει πολιτιστικά δρώμενα στηνπεριοχή παρέμβασης. Με την ανακοίνωση του πρώτου βραβείου του διαγωνισμού Rethink Athens αναζωπυρώνονται συζητήσεις σχετικές με την ελπίδα για πράσινο στο κέντρο και για μία Αθήνα «χωρίς αυτοκίνητα». Καθώς στο φαντασιακό της πλειονότητας των Ελλήνων η Αθήνα είναι μια πόλη στερημένη από πράσινους χώρους, το φυσικό στοιχείο μοιάζει να αποτελεί ένα σημαντικό αγαθό που έχει χαθεί προ πολλού. Η νοσταλγία και η ελπίδα για την επαναφορά του στην πόλη μοιάζει να είναι μία συλλογική επιθυμία που αφορά την ανάκτηση ενός «χαμένου αντικειμένου» ικανού να επαναφέρει την «ισορροπία» στην καθημερινότητα του κέντρου.

Τα σχόλια στον τύπο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για τη βραβευμένη πρόταση πληθαίνουν. Ανάμεσα σε αυτά εκφράζεται και ο προβληματισμός για το αν μπορεί η βραβευμένη αρχιτεκτονική μελέτη να πετύχει τους στόχους που προτάσσει και κατά πόσο θα αλλάξει την αστική συνθήκη στην Αθήνα της κρίσης – ενόσω οι συνθήκες στο κέντρο της πόλης ολοένα και επιδεινώνονται. Κρίσιμο φαίνεται και το ερώτημα «σε ποιον απευθύνεται η πρόταση ανάπλασης της Πανεπιστημίου και ποιες κοινωνικές ομάδες θα ευνοηθούν από τους νέους χώρους που θα δημιουργηθούν στην πόλη» (βλ. http://www.rethinkathens.org/, δημοσίευμα Καθημερινής), αφού πολλές από τις πλατείες και τους χώρους πρασίνου που υφίστανται στο κέντρο της Αθήνας είναι ήδη παραχωρημένοι σε αστέγους και σε άλλες ευπαθείς κοινωνικές ομάδες (όπως οι μετανάστες και οι χρήστες ναρκωτικών).

Επιστρέφω λοιπόν, με κριτική διάθεση, στο πρότζεκτ των Superflex που μου είχε γεννήσει ερωτήματα. Εδώ και κάποιους μήνες το «αστικό πάρκο», στο οποίο είχε αναφερθεί ο Γιάκομπ Φένγκερ –φέρει το όνομα Σούπερκίλεν (Superkilen)–, έχει υλοποιηθεί στη συνοικία Ναίρρεμπρο (Nørrebro) της Κοπεγχάγης και έχει ήδη προταθεί για βραβείο Mies van der Rohe 2013 (ευρωπαϊκό βραβείο που δίνεται για τη σημαντική συνεισφορά σε νέες ιδέες και καινοτόμες τεχνολογίες στη σύγχρονη αρχιτεκτονική). Το Σούπερκίλεν αφορά ένα συλλογικό έργο το οποίο ανέθεσε η δημοτική αρχή της πόλης σε τρεις ομάδες μελέτης που δραστηριοποιούνται σε «πρακτικές αστικών παρεμβάσεων»: το αρχιτεκτονικό γραφείο BIG, τους Topotek1, που ασχολούνται με την αρχιτεκτονική τοπίου, και τους Superflex που τα έργα τους ανήκουν στο πεδίο της σύγχρονης τέχνης και συχνά πραγματεύονται σύγχρονα κοινωνικά θέματα.

Τα αντίγραφα των αντικειμένων που επεξεργάστηκαν οι Superflex, προτείνονται σαν αστικός εξοπλισμός του πάρκου Σούπερκίλεν. Είναι οι πάγκοι, οι κάδοι των σκουπιδιών, τα παιδικά παιχνίδια, τα φωτιστικά, ακόμη και τα φυτά ή τα δέντρα, οι αθλητικές εγκαταστάσεις, οι στάσεις λεωφορείου και κάποιες φωτεινές επιγραφές. Στο σύνολό τους φαίνονται ετερόκλητα. Κάποια μεταφέρθηκαν εκεί από άλλες χώρες ή κατασκευάστηκαν σαν πιστά αντίγραφα επιλεγμένων αντικειμένων (στις περιπτώσεις που δεν ήταν εφικτό τα αντικείμενα να μεταφερθούν στην Κοπεγχάγη). Κάποια υποτυπώδης οργάνωσή τους στον χώρο επιτυγχάνεται από τις διαμορφώσεις του εδάφους, που δημιουργούν τρία διακριτά πεδία χώρων και δραστηριοτήτων σε τρεις γεωγραφικές περιοχές του πάρκου που διαδέχονται η μία την άλλη: την Κόκκινη Πλατεία, τη Μαύρη Αγορά και το Πράσινο Πάρκο. Στην Κόκκινη Πλατεία το έδαφος καλύπτεται με ένα κόκκινο πλαστικό δάπεδο, ενώ κάποιες τυφλές όψεις των γύρω κτιρίων βάφονται με κόκκινο χρώμα. Η Μαύρη Αγορά είναι μια ασφαλτοστρωμένη περιοχή. Την άσφαλτο διατρέχουν λευκές γραμμές που περιβάλλουν τον αστικό εξοπλισμό δημιουργώντας καμπύλα σχήματα γύρω από καθένα από αυτά τα αντικείμενα και τις επιλεγμένες φυτεύσεις. Το Πράσινο Πάρκο, από την άλλη, μοιάζει με έναν τεχνητό λόφο φυτεμένο με γκαζόν. Οι ίδιοι οι συντελεστές του έργου λένε ότι διάλεξαν τα έντονα χρώματα των τριών περιοχών του πάρκου έτσι ώστε να αποτελέσουν σημεία αναφοράς για συναντήσεις –για παράδειγμα να μπορεί να δώσει κάποιος ραντεβού στην Κόκκινη Πλατεία ή στο Πράσινο Πάρκο–, ενώ τα αντικείμενα ήθελαν να αποτελούν τα τοπόσημα (landmarks) στους χώρους αυτούς. Λένε, επίσης, ότι το εγχείρημά τους φαίνεται πως έχει πετύχει, εφόσον πολλοί άνθρωποι επισκέπτονται ήδη το πάρκο, ιδιαίτερα τις ηλιόλουστες μέρες.

Ενώ η περιγραφή της ιδέας αυτής της παρέμβασης και τα προσχέδια που παρουσίασαν αρχικά οι μελετητές για το πάρκο Σούπερκίλεν θα φαίνονταν ιδιαίτερα παράξενα στην τοπική κοινότητα και στους αρμόδιους θεσμικούς φορείς της πόλης, το υλοποιημένο πλέον έργο καταφέρνει να δημιουργήσει ένα περιβάλλον που διαπραγματεύεται με ενδιαφέροντα τρόπο τη σύγχρονη αστική συνθήκη μιας ιδιαίτερα «προβληματικής» περιοχής της Κοπεγχάγης. Αναμφισβήτητα ο τρόπος με τον οποίο επιλέχτηκαν τα αντικείμενα του πάρκου και η διαδικασία μεταφοράς τους εκεί είναι το σημαντικότερο στοιχείο της παρέμβασης. Σε αυτό συνέβαλαν οι κάτοικοι της γειτονιάς Ναίρρεμπρο που μένουν γύρω από την περιοχή του πάρκου και κλήθηκαν, σε ομάδες των δύο ατόμων, να συνεργαστούν με τους μελετητές και να προτείνουν από ένα αντικείμενο που θα ήθελαν να τοποθετηθεί στο πάρκο. Οι άνθρωποι αυτοί αναφέρονται στις περιγραφές του έργου ως «συμμετέχοντες πολίτες» (participating citizens) και θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελούν την τέταρτη σημαντική ομάδα που συνεργάστηκε για τον σχεδιασμό του πάρκου Σούπερκίλεν. Η συνεισφορά τους είναι ουσιαστική. Μοιράζονται άμεσα ένα μέρος της ευθύνης για τη διαμόρφωση της περιοχής που διαμένουν. Εντάσσονται στον μηχανισμό υλοποίησης ενός έργου υποδομής που θα μπορούσε, σε «κανονικές» συνθήκες, να εκτελεστεί με κάποια απρόσωπη (γι' αυτούς) γραφειοκρατική διαδικασία. Καλούνται, ίσως για πρώτη φορά, να συμμετάσχουν σε ένα σχέδιο διαμόρφωσης μιας νέας συνθήκης για τον «δικό τους» δημόσιο χώρο, μέσα από μία παρέμβαση «αναζωογόνησης» που θα φέρει ριζικές αλλαγές στην καθημερινότητά τους.

Η ενεργοποίηση μιας κοινότητας πολιτών από 50 εθνικότητες

Γύρω από την περιοχή παρέμβασης μένουν άνθρωποι από πενήντα διαφορετικές εθνικότητες. Κάποιοι από τους «συμμετέχοντες πολίτες» είναι μεγάλοι σε ηλικία και έχουν περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους σε αυτή τη γειτονιά (βλ. βίντεο), ενώ κάποιοι άλλοι είναι έφηβοι –δεύτερης γενιάς μετανάστες στη Δανία– και προέρχονται από οικογένειες με πολύ διαφορετικές πολιτισμικές καταβολές. Οι δεύτεροι δηλώνουν ότι αναγνωρίζουν πως κατάγονται και αυτοί από εκεί όπου είναι το σπίτι στο οποίο γεννήθηκαν και μεγάλωσαν (βλ. βίντεο). Ο τρόπος με τον οποίο ενεργοποιείται η κοινότητα κατά τη διάρκεια υλοποίησης του έργου εξελίσσεται σε μία «ιεροτελεστία» που προετοιμάζει την αλλαγή. Αναπόφευκτα, τίθενται κρίσιμα ερωτήματα που αφορούν τη συνύπαρξη ετερογενών πληθυσμιακών ομάδων, π.χ.: Πώς βιώνουν την καθημερινότητα στην Κοπεγχάγη οι κάτοικοι της γειτονιάς Ναίρρεμπρο; Από πού κατάγονται; Πόσο «Δανοί» είναι;

Η εμπλοκή των ανθρώπων αυτών παράγει σημαντικές αφηγήσεις για το πώς ήταν παλιότερα η γειτονιά τους, ενώ μέσα από τη διαδικασία του σχεδιασμού αποφασίζουν ποια από τα χαρακτηριστικά της θέλουν να κρατήσουν και τι είναι αυτό που λείπει από την καθημερινότητά τους. Μία πίστα χορού στεγασμένη σε ένα περίπτερο κήπου αμερικανικής εμπνεύσεως, ένα γήπεδο μποξ ή η ενασχόληση με τη μουσική και την ιδιοκατασκευή ηχοσυστημάτων αφορούν δραστηριότητές τους που αποφασίζουν να τις εξωτερικεύσουν στον αστικό χώρο και αποκτούν υλική υπόσταση. Μία φωτεινή επιγραφή σε σχήμα ντόνατ, ένας κάδος απορριμμάτων της πόλης Μπλάκπουλ της Αγγλίας, ένα παγκάκι από τη Λισσαβόνα, γιαπωνέζικες κερασιές, ένα μαροκινό σιντριβάνι και πολλά άλλα μικρότερης κλίμακας αντικείμενα είναι άμεσες αναφορές σε τόπους όπου έζησαν και δημοσιοποιούν αφηγήσεις προσωπικών τους βιωμάτων.

Τα 108 ετερόκλητα αντικείμενα, τα οποία επέλεξαν οι κάτοικοι που συμμετείχαν ενεργά σε αυτό το έργο, θεσμοθετούν κάποιο διαλογικό πλαίσιο. Γεννούνερωτήματα στους επισκέπτες του πάρκου που καταναλώνουν τον δημόσιο αστικό χώρο, και ασυναίσθητα ή μη καταναλώνουν τον πολιτισμό της πόλης και την πολυπολιτισμική ταυτότητα της περιοχής Ναίρρεμπρο. Αν γνωρίζει κανείς τη σύντομη ιστορία αυτού του πάρκου (ή αν κατεβάσει στο κινητό του την εφαρμογή Superkilen App), θα δει ότι η μελέτη δεν αποτελεί καθαρή αρχιτεκτονική πρόταση, πολεοδομικό σχέδιο ή νέα κυκλοφοριακή επίλυση που υλοποιείται, αλλά μία «διαδικασία» και το ιδιαίτερο σύνολο χωρικών πρακτικών που περιλαμβάνει τα παραπάνω, ενώ παράλληλα διατηρεί τον ερευνητικό της χαρακτήρα. Η υλοποίηση της μελέτης στηρίζεται στη συλλογική προσπάθεια και θέτει σε λειτουργία μηχανισμούς που ενεργοποιούν την αναζήτηση για τη συλλογική ταυτότητα αυτής της μεικτής περιοχής. Η καταγραφή της διαδικασίας επιλογής των αντικειμένων είναι επίσης σημαντικό έργο καλλιτεχνικής πρακτικής με ντοκουμενταρίστικη λογική και αποτελεί ένα από τα πιο ενδιαφέρονται στοιχεία αυτού του πρότζεκτ. Στιγμιότυπά της βρίσκονται αναρτημένα σε μικρά αποσπάσματα μαγνητοσκοπήσεων στο κανάλι SUPERFLEXfilm στο youtube. Η χωρική μετατόπιση των αντικειμένων από άλλον τόπο σε έναν «ξένο» γεννά ερωτήματα που θα είναι ανοιχτά σε ερμηνείες. Τα αντικείμενα αυτά δεν έχουν την πρόθεση να υποκαταστήσουν ενθύμια από μια πατρίδα που κάποιος έχει αφήσει πίσω, αλλά να δηλώσουν τη συνύπαρξη των ανθρώπων από διαφορετικές κουλτούρες στην Κοπεγχάγη και να οργανώσουν στρατηγικές ανάγνωσής της. Ακόμη, με ενδιαφέροντα τρόπο, το αποτέλεσμα της έκθεσης των αντικειμένων στον δημόσιο χώρο γίνεται σχεδόν ηδονοβλεπτικό για τους επισκέπτες.

Το δικαίωμα για έναν νέο «κοινόχρηστο χώρο»

Η Σλοβένα εικαστικός και αρχιτέκτονας Μαργετίτσα Πότριτς (Marjetica Potrč) στα έργα της που αφορούν αστικές παρεμβάσεις δίνει έμφαση στον «κοινόχρηστο χώρο». Η έννοια του «κοινόχρηστου χώρου» (shared space) αποτελεί αφορμή και εργαλείο συμμετοχικών δράσεων που αναδιαπραγματεύονται κάποια ήδη τετριμμένη ή κυρίαρχη αντίληψη για τη χρήση ή τη διαχείριση δημόσιων χώρων. Παρόλο που το πάρκο Σούπερκίλεν είναι μία παρέμβαση που προέρχεται «εκ των άνω» (top down), συνδιαλέγεται με ακομπλεξάριστο τρόπο με το δικαίωμα για έναν νέο «κοινόχρηστο χώρο».

Παραδοσιακές πολιτικές μεταρρυθμίσεων στην πόλη και οικολογικές πρακτικές δεν λύνουν κρίσιμα ζητήματα. Οι προσπάθειες για την αναδιαμόρφωση δημόσιων χώρων που έχουν πληγεί από την κρίση ζητούν κάποια επαναδιατύπωση σχετική με το αστικό τους περιεχόμενο και μια βαθιά κατανόηση της υφιστάμενης συνθήκης. Κάποια διερώτηση για τον αινιγματικό σύγχρονο αστικό πολιτισμό της Αθήνας μένει εκκρεμής και πάντοτε ενδιαφέρουσα, αναπάντητη ασφαλώς από τη βραβευμένη πρόταση της OKRA.

Πηγή: chronosmag.eu