Ο Στέφανος Τσιβόπουλος είναι ο εικαστικός καλλιτέχνης που θα εκπροσωπήσει την Ελλάδα σε μία από τις μεγαλύτερες εκθέσεις σύγχρονης τέχνης στον κόσμο, η οποία διοργανώνεται κάθε δύο χρόνια στη Βενετία.
Ο 40χρονος καλλιτέχνης θα συμμετάσχει στην 55η Μπιενάλε (1η Ιουνίου – 24 Νοεμβρίου 2013) με το έργο του «Ιστορία Μηδέν», σε επιμέλεια της διδάκτορος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και επιμελήτριας στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης, Συραγούς Τσιάρα.
Το έργο αποτελείται από μία ταινία τριών επεισοδίων, καθώς και από ένα αρχείο κειμένων και εικόνων.
Κεντρικός άξονας του φιλμ είναι η αμφισβήτηση της αξίας του χρήματος και του ρόλου που διαδραματίζει αυτό στη διαμόρφωση των ανθρώπινων σχέσεων μέσα από την καταγραφή των εμπειριών τριών πολύ διαφορετικών ατόμων: ενός ηλικιωμένου συλλέκτη έργων τέχνης που πάσχει από άνοια, ενός μετανάστη που ζει μαζεύοντας παλιοσίδερα από τους δρόμους και ενός καλλιτέχνη που βγάζει φωτογραφίες της πόλης.
Στο κέντρο της εγκατάστασης θα υπάρχει ένα αρχείο που θα παραθέτει παραδείγματα και στοιχεία από διάφορα μοντέλα ανταλλακτικών συστημάτων. Υπενθυμίζεται ότι το θέμα της φετινής διοργάνωσης, όπως αυτό ορίστηκε από τον καλλιτεχνικό διευθυντή της Μπιενάλε, Massimiliano Gioni, είναι «The Encyclopedic Palace» και πραγματεύεται τους τρόπους με τους οποίους οι εικόνες χρησιμοποιούνται για την οργάνωση της γνώσης και τη διαμόρφωση της ανθρώπινης εμπειρίας.
Ακολουθεί το απομαγνητοφωνημένο κείμενο της συνέντευξης, όπως την έδωσε ο καλλιτέχνης στη Νικόλ Αλεξανδροπούλου, για την iefimerida:
-Κύριε Τσιβόπουλε, μιλήστε μας για το έργο σας.
Το έργο τιτλοφορείται «Ιστορία Μηδέν» και είναι ειδικά φτιαγμένο για την Biennale της Βενετίας. Ενώ είναι εικαστικό, αποτελείται από ένα φιλμ που έχει τρία επεισόδια και ένα τέταρτο κομμάτι είναι ένα ιστορικό αρχείο από κείμενα και εικόνες το οποίο έχει δημιουργηθεί για πρώτη φορά για το ελληνικό περίπτερο σε μια ειδική εγκατάσταση. Το θέμα είναι τα εναλλακτικά οικονομικά συστήματα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Θεσπίζονται και χρησιμοποιούνται από κοινότητες και ομάδες ανθρώπων και δεν εχουν σχέση με τα κραταιά οικονομικά συστήματα ακόμα και της ίδιας της χώρας μεσα στην οποία λειτουργει η συγκεκριμένη κοινότητα.
Ο πρόλογος στον κατάλογο της Μπιενάλε ξεκινάει με την παρατήρηση του Αριστοτέλη ότι το νόμισμα είναι μια ανθρώπινη εφεύρεση, δηλαδή θεσπίζεται από τον νόμο του ανθρώπου, δεν είναι κάτι φυσικό, επομένως η έννοιά του μπορεί να καταργηθεί οποιαδήποτε στιγμή.
-Δηλαδή ποιος είναι ο ρόλος του χρήματος στην διαμόρφωση των ανθρωπίνων σχέσεων?
Μπορείτε να το πείτε και έτσι: η έννοια του νομίσματος είναι μια σχετική έννοια και ακριβώς αυτή η έννοια της σχετικότητας με ενδιαφέρει πολύ. Θεωρώ ότι μπορεί να υπάρξει μια άμεση επαναδιαπραγμάτευση όλου αυτού που ονομάζουμε κρίση, αλλάζοντας το από μέσα μας προς τα έξω.
-Με ποιο τρόπο?
Η αυτο-οργάνωση και η σχέση μας με τους άλλους ανθρώπους. Δηλαδή, ενώ τα τρία φιλμ προσεγγίζουν σε ένα αλληγορικό επίπεδο την έννοια της «αξίας», το αρχείο έρχεται να δώσει μια απάντηση στο τι μπορεί να συμβεί τώρα. Όλο το έργο μιλάει για τις έννοιες της έλλειψης και της κατοχής. Δεν δίνει κάποια απάντηση. Αναρωτιέται για το τι κάνει τον κόσμο να κινείται.
Θα ήθελα ο κόσμος, όταν θα μπαίνει, να ξέρει ότι το έργο δεν μιλάει για τις επιδράσεις της κρίσης, αλλά προτείνει μια διαφορετική οπτική σε αυτό το μεγάλο πρόβλημα, όχι από τη θέση από την οποία όλοι κοιτάμε αυτή τη στιγμή, αλλά από άλλο σημείο θέασης. Σου λέει να μετατοπιστείς από τη θέση σου και να δεις τα πράγματα από ένα άλλο πεδίο. Στο τέλος η απάντηση που δίνει το έργο είναι ότι υπάρχει κάτι άλλο, που δεν είναι το χρήμα. Κάτι που θα χαιρόμουν να μείνει χωρίς όνομα. Κάτι που το έργο προσπαθεί να πλαισιώσει αλλά όχι να υποδείξει.
-Είναι λοιπόν ένα έργο με πολιτικό περιεχόμενο. Αντιπροσωπεύετε την Ελλάδα στην Μπιενάλε της Βενετίας σε μια περίοδο διεθνούς οικονομικής κρίσης. Νιώθετε σαν εκπρόσωπος του Ελληνικού προβλήματος?
Είμαι καλεσμένος στην Μπιενάλε σαν εικαστικός και όχι σαν κυβερνητικός εκπρόσωπος. Δεν εκπροσωπώ κάποιο πολιτικό κατεστημένο αλλά τον εαυτό μου. Η ιδέα της εθνικής εκπροσώπησης είναι κάτι που έχω απομυθοποιήσει γιατί είμαι ένας από τους καλλιτέχνες που παίρνουν μέρος συχνά σε διεθνείς εικαστικές διοργανώσεις.
Εκφράζετε την τέχνη σας με τα εργαλεία του κινηματογράφου. Ποιος κινηματογράφος σας έχει επηρεάσει και ποιοι σκηνοθέτες?
Ο ιταλικός κινηματογράφος πολύ, η γαλλική αβάν γκαρντ όπως επίσης τα εθνογραφικά φιλμ.
Από το 2000 και μετά πολλοί εικαστικοί έχουν ασχοληθεί δυναμικά με το χώρο του σινεμά. Εμείς οι εικαστικοί δεν έχουμε σχέση με το σινεμά αλλά έχουμε σχέση με την εικόνα. Υιοθετήσαμε τις ψηφιακές τεχνικές και κάμερες και νομιμοποιήσαμε ένα ας πούμε ευτελές μέσο που προοριζόταν για οικιακή χρήση, αναδεικνύοντάς το σε τέχνη. Χρησιμοποιήσαμε τη μαζική παραγωγή ψηφιακών μέσων και την αναγάγαμε σε μορφή έκφρασης. Πλέον η τέχνη έγινε προσβάσιμη, δεν έμεινε για το μουσείο. Η τέχνη έγινε για όλους, έγινε με λίγα χρήματα, απελευθερώθηκε η δημιουργικότητα που ήταν εγκλωβισμένη στα στεγανά ενός καθωσπρεπισμού των κινηματογραφιστών σε σχέση με το πως πρέπει να γυρίζεται μια ταινία και με πόσα χρήματα. Νομίζω ότι βοηθήσαμε και τους κινηματογραφιστές να αναδείξουν την δημιουργικότητά τους.
Είναι τελείως διαφορετικό ένα εικαστικό έργο να μπει σε ένα μουσείο και είναι διαφορετικό το ίδιο έργο μετά το μουσείο να «ανέβει» στο YouTube και ενδεχομένως έτσι να απευθύνεται σε ένα διαφορετικό κοινό. Το έργο μου, ενώ σε άλλη περίπτωση θα το έβλεπαν σαν υψηλή τέχνη, τώρα πια είναι καθημερινές εικόνες. Ποιος άλλωστε δεν έχει πια κινηματογραφική άποψη για όσα βλέπει; Σε αυτήν τη δημόσια έκθεση, είναι ακόμα πιο δύσκολο ένας καλλιτέχνης να ξεχωρίσει με κάτι που είναι ιδιαίτερο.
-Γιατί video art και όχι μικρού μήκους ταινία;
Η διαφορά μιας μικρού μήκους ταινίας και ενός video art είναι ότι απευθύνονται σε διαφορετικό κοινό. Ο κινηματογράφος εμπεριέχει μια ιστορία που έχει ένα τόπο και χρόνο, ενώ τα εικαστικά είναι πιο αποσπασματικά. Ο κινηματογράφος εκμαιεύει τα συναισθήματα του θεατή. Η τέχνη είναι πιο αποστασιοποιημένη από αυτά.
-Το «παρελθόν» είναι μια εμμονή στο έργο σας και ειδικότερα το ελληνικό παρελθόν. Με ποια έννοια?
Η έννοια του παρελθόντος με ενδιαφέρει ως ανατροπή. Χωρίς παρελθόν δεν μπορείς να κάνεις ανατροπή ούτε ρήξη. Το παρελθόν, όταν είναι προσωπικό μπορεί να μην έχει απαραιτήτως μια συγκεκριμένη ταυτότητα. Αντιθέτως το ιστορικό παρελθόν είναι μια καταγραφή του συλλογικού συνειδητού ή ασυνείδητου. Πάνω σε αυτό άρχισα να ψάχνω και να δουλεύω με τα αρχεία που με έλκυαν. Αυτό ήταν κάτι που η εικαστική κοινότητα δεν καλοδέχτηκε, ίσως γιατί δεν ξέρουμε να διαβάζουμε το παρελθόν μας. Δηλαδή δύσκολα κάποιος ασχολείται με την χούντα, τον εμφύλιο κτλ. Κι αυτό γιατί δεν είμαστε εκπαιδευμένοι για να το κάνουμε. Για παράδειγμα, στα σχολεία η ιστορία διδάσκεται με πολύ άνισο τρόπο. Εν μέρει σαν μέσο χειραγώγησης εθνικής ταυτότητας. Οι λαοί και οι πολιτισμοί που υπήρχαν και υπάρχουν εδώ στην Ελλάδα είναι πολλοί. Εγώ είμαι υπέρ της άποψης να μην υπάρχει Ελλάδα σαν κράτος, να είναι ένας ανοιχτός τόπος όπου ο καθένας θα έρχεται και θα φέρνει τη δική του ιστορία και θα μοιράζεται τον δικό του πολιτισμό. Αυτό είναι η Ελλάδα από την αρχαιότητα: ένας τόπος έκφρασης πολιτισμών.
Ποιος είναι ο τόπος διαμονής σας;
Από το 2008 και μετά δεν έχω σταθερό σπίτι. Μετακινούμε μέσα από την δουλειά μου. Έχω μείνει επίσης αρκετά χρόνια στην Ολλανδία.
Πόσο δημιουργικό για την δουλειά σας μπορεί να είναι το χάσιμο της ταυτότητας με όλες αυτές τις γεωγραφικές μετακινήσεις?
Νομίζω ότι δεν με ενδιαφέρει η ταυτότητα. Καταρχάς, μ' ενδιαφέρει να αναγνωρίζω τις ταυτότητες των άλλων, όπως το να μπορώ να αφεθώ μέσα στις ταυτότητες των άλλων. Το ζητούμενο είναι να αγκαλιάσεις αυτό το χάσιμο. Οι άνθρωποι φοβούνται την απώλεια. Πιστεύω ότι δεν φοβούνται το χάσιμο της ταυτότητας. Φοβούνται την απώλεια. Όμως, όταν χάσεις την ταυτότητα αποκαλύπτεται κατόπιν κάτι πιο μεγάλο, το οποίο δεν έχει όνομα.
-Πώς βλέπετε την ενωμένη Ευρώπη;
Ο κόσμος είναι ενωμένος, όχι η Ευρώπη. Θεωρώ την ιδέα της Ευρωπαϊκής ένωσης κάτι δεδομένο. Πολιτικά αυτό μπορεί να έχει αποτύχει, δεν έχει αποτύχει όμως σε επίπεδο κουλτούρας και επίπεδο ανθρώπων. Όλα άλλωστε οδηγούνται σε μια γενικότερη ένωση, είμαστε interconnected. Το έργο μου ασχολείται με αυτό. Αυτό που συμβαίνει στη μικρή Ελλάδα ή στη μικρή Κύπρο έχει ένα άμεσο αποτέλεσμα στις οικονομίες των ισχυρών κρατών. Ο Ομπάμα ασχολείται με τη μικρή Κύπρο. Η Αμερική φοβάται αν λόγου χάρη ο Στουρνάρας ξύπνησε καλά σήμερα. Όλα συνδέονται και οι μικρότερες δράσεις έχουν παγκόσμιες επιδράσεις. Αυτό που συμβαίνει με το διαδίκτυο και τις πληροφορίες είναι το καλύτερο παράδειγμα ένωσης.
-Νομίζετε ότι υπάρχει αλληλεγγύη μεταξύ ευρωπαϊκού βορρά και νότου;
Πιστεύω υπάρχει μεγάλη αλληλεγγύη από τις χώρες του Βορρά προς αυτές του Νότου. Είναι η προπαγάνδα των μίντια που δεν την αφήνει να φανεί. Η ενωμένη Ευρώπη υπάρχει σαν ανθρώπινο κατεστημένο, δεν υπάρχει σε επίππεδο κράτους. Αλλά η έννοια του θεσμικού κράτους είναι πια προβληματική. Και νομίζω ότι το θεσμικό κράτος έχει αρχίσει να φοβάται την γνώση που αποκτούν οι λαοί μέσα από την ανταλλαγή πληροφοριών και ιδεών. Σύντομα θα δούμε την κατάρρευση των οικονομικών θεσμών που θα δώσουν την θέση τους σε δυναμικές οργανώσεις κοινοτήτων.
-Ποια η προσωπική σχέση σας με το χρήμα;
Από το 2010 με αφορά πολύ το θέμα το χρήματος στην δουλειά μου ως προς το εξής: άρχισα να αναρωτιέμαι γιατί γίνονται αυτές οι εικόνες, δηλαδή αυτά τα αντικείμενα τέχνης, τα οποία είναι σε μουσεία και έχουν μια τρομερή υπεραξία! Αυτή η εικόνα όμως έχει γίνει στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης οικονομικής συγκυρίας και κοινωνικής στιγμής. Όταν βλέπουμε μια ωραία εικόνα που θέλουμε να τη βάλουμε στο σπίτι μας, ρωτάμε ποιος την έκανε και πόσο κάνει. Εγώ κάνω και μια άλλη ερώτηση: πόσο κόστισε και ποιος τη χρηματοδότησε, για ποιο λόγο και με ποιο σκεπτικό. Με απασχόλησε σοβαρά στη δουλειά μου το χρήμα στο πλαίσιο της τέχνης, επειδή η ιστορία, η πολιτική και η οικονομία συνυπάρχουν εκείνη την στιγμή μέσα στο εικαστικό έργο!
Όσο για την προσωπική σχέση μου με αυτό είναι πολύ κακή, γιατί κάνω συνέχεια φιλμ και είμαι μόνιμα άφραγκος... Πάντως η σχέση μου με το χρήμα είναι μεταφυσική. Εάν ποτέ πίστευα ότι υπάρχει Θεός, έχει να κάνει με την σχέση μου με το χρήμα. Αυτό τελικά με κάνει να πιστεύω ότι υπάρχει Θεός...