Σε μια εκτενή ανάλυσή του, το Al Jazeera περιγράφει την ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν που έβαλε την Τουρκία στον παγκόσμιο χάρτη, και σημειώνει ότι αυτή της αντιπολίτευσης μπορεί να είναι πολύ πιο... σιωπηλή.
Τον Αύγουστο του 2019, μετά από επιθεώρηση του τότε νέου ρωσικού πολεμικού αεροσκάφους πέμπτης γενιάς Su-57, ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ρώτησε τον Ρώσο ομόλογό του, Βλαντίμιρ Πούτιν, αν ήταν προς πώληση. «Ναι, μπορείτε να το αγοράσετε», απάντησε ο Πούτιν χαμογελώντας, καθώς προσέλκυε τον Ερντογάν με τα τελευταία αεροσκάφη της Ρωσίας στη διεθνή αεροπορική έκθεση MAKS-2019 έξω από τη Μόσχα.
Οι δύο άνδρες, ντυμένοι με κοστούμια σε σκούρες αποχρώσεις, ξεναγήθηκαν και σε άλλα πολεμικά αεροπλάνα και στη συνέχεια έκαναν ένα διάλειμμα για παγωτό. «Θα πληρώσεις για μένα;», ρώτησε τον Πούτιν ο Ερντογάν, στρέφοντας το βλέμμα του προς τα παγωτά, με τον Ρώσο πρόεδρο να απαντά: «Φυσικά, είσαι καλεσμένος μου».
Η ανταλλαγή αυτή σηματοδοτούσε την ανανεωμένη εγγύτητα των σχέσεων Τουρκίας-Ρωσίας για την ασφάλεια μετά από μια δύσκολη μεταξύ τους περίοδο, αλλά και την προσέγγιση του Ερντογάν στην εξωτερική πολιτική με γνώμονα την δική του προσωπικότητα κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης των δύο δεκαετιών.
Καθώς η Τουρκία προσπάθησε να τοποθετηθεί ως περιφερειακό βαρίδι, το γεμάτο αυτοπεποίθηση, αν και συγκρουσιακό, ύφος του κόμματος ΑΚP και του ηγέτη του, έχει διαμορφώσει τις διεθνείς σχέσεις της χώρας. Η Τουρκία έχει σίγουρα αποκτήσει μεγαλύτερη επιρροή, όχι μόνο στη Μέση Ανατολή, αλλά και στην Αφρική και την Ευρώπη, με ιδιαίτερο παράδειγμα τον εξέχοντα ρόλο της στη μεσολάβηση μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας.
Ωστόσο, ένας πιθανός νέος διάδοχος βρίσκεται τώρα στο προσκήνιο, με τον τολμηρό ηγέτη της αντιπολίτευσης Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου από το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP) να αναμετράται σήμερα με τον Ερντογάν στις πιο κρίσιμες εκλογές των τελευταίων ετών στην Τουρκία, η οποία μπορεί να εισέλθει σε μια εποχή μετά-Ερντογάν, πράγμα που θα σήμαινε αλλαγές στην εξωτερική πολιτική.
Από τη «μεγαλοπρέπεια» του Ερντογάν στην «προβλεψιμότητα» του Κιλιτσντάρογλου;
Αν η «βασιλεία» του Ερντογάν διέπεται από μεγαλοπρέπεια και πολιτική με βάση την προσωπικότητα, η αντιπολίτευση -ειδικά υπό τον Κιλιτσντάρογλου- θα είναι πιο σιωπηλή και προβλέψιμη. Επί Ερντογάν, οι υπουργοί Εξωτερικών και οι διπλωμάτες έχουν αποκλειστεί σε μεγάλο βαθμό από τη λήψη αποφάσεων, με τις προσωπικές σχέσεις μεταξύ του προέδρου και ξένων ηγετών να διαδραματίζουν πολύ μεγαλύτερο ρόλο. «Η Τουρκία θα είναι πολύ πιο προβλέψιμη γιατί θα είναι πιο θεσμοθετημένη», είπε στο Al Jazeera ο Σαλίμ Τσεβίκ, ερευνητής στο Κέντρο Εφαρμοσμένων Σπουδών της Τουρκίας του Stiftung Wissenschaft und Politik στο Βερολίνο.
Ο Σάμι Χαμντί, διευθύνων σύμβουλος της International Interest, εταιρείας πολιτικού κινδύνου που εστιάζει στη Μέση Ανατολή, είπε ότι οι πολιτικές του Ερντογάν στοχεύουν επίσης στην αύξηση της ήπιας δύναμης της Τουρκίας, ιδιαίτερα στον μουσουλμανικό κόσμο. «Η ταχέως διευρυνόμενη επιρροή της Τουρκίας έχει τις ρίζες της στην ικανότητα του Ερντογάν να κεφαλαιοποιήσει την ισλαμική δύναμη μέσω της "μουσουλμανικής" ρητορικής του, δίνοντάς του τη δυνατότητα να προχωρήσει γρήγορα τόσο πολιτικά όσο και οικονομικά σε πολλαπλές περιοχές», είπε ο Χαμντί στο Al Jazeera.
Οι δεσμοί της Τουρκίας με τη Μέση Ανατολή: Από τις στρατιωτικές επεμβάσεις έως την ομαλοποίηση
Η εξωτερική πολιτική του Ερντογάν αναδεικνύει τις στρατιωτικές του ικανότητες σε όλη τη Μέση Ανατολή μέσω επεμβάσεων στο Ιράκ, τη Λιβύη, τη Συρία, ακόμη και στο Αζερμπαϊτζάν. Στο Ιράκ και τη Συρία, οι στρατιωτικές ενέργειες της Τουρκίας επικεντρώθηκαν στην εξάλειψη των απειλών που θεωρούσε ότι συνδέονται με το απαγορευμένο Εργατικό Κόμμα του Κουρδιστάν (PKK). Η Άγκυρα έχει περάσει δεκαετίες πολεμώντας κατά κύριο λόγο κουρδικές δυνάμεις στο βόρειο Ιράκ και ελέγχει αρκετές περιοχές κατά μήκος των συνόρων της με τη Συρία, προκειμένου να συντρίψει τις δυνάμεις που υποστηρίζονται από τις ΗΠΑ και θεωρεί παρακλάδι του PKK.
Στη Λιβύη, η Τουρκία παρενέβη για να υποστηρίξει την αναγνωρισμένη από τα Ηνωμένα Έθνη κυβέρνηση της Τρίπολης ενάντια στις δυνάμεις που εδρεύουν στην ανατολική πλευρά και το 2020 υποστήριξε το Αζερμπαϊτζάν σε έναν πόλεμο με την Αρμενία για την αμφισβητούμενη περιοχή Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Τουλάχιστον στα χαρτιά, το CHP έχει πει ότι θα αντιστρέψει αυτή την πορεία και θα αναλάβει έναν μη παρεμβατικό ρόλο, σύμφωνα με την πλατφόρμα του κόμματος. «Θα σεβαστούμε την ανεξαρτησία, την κυριαρχία και την εδαφική ακεραιότητα των χωρών της Μέσης Ανατολής, δεν θα ανακατευτούμε στις εσωτερικές τους υποθέσεις και δεν θα διαλέξουμε πλευρά στα μεταξύ τους προβλήματα αλλά θα διευκολύνουμε με λύσεις», ανέφερε η πλατφόρμα.
Ωστόσο, ο Ερντογάν έχει ήδη ξεκινήσει μια νέα πορεία ομαλοποιώντας τις σχέσεις με τα αραβικά κράτη, μια διαδικασία που πιθανότατα θα συνεχιζόταν υπό την αντιπολίτευση. Η Τουρκία μπορεί να δει πτώση στη δημοτικότητά της στην περιοχή καθώς κάνει ένα βήμα πίσω από τις υποθέσεις της Μέσης Ανατολής, πράγμα που θα ισχύει ιδιαίτερα υπό τον Κιλιτσντάρογλου, καθώς θεωρείται ο υποψήφιος που έχει δεσμευτεί να «χωρίσει» την Τουρκία από τον μουσουλμανικό κόσμο, ενώ ο Ερντογάν θεωρείται αυτός που έχει δεσμευτεί να την επαναφέρει στον μουσουλμανικό κόσμο και να επαναπροσδιορίσει την τουρκική ταυτότητα.
Ο Κιλιτσντάρογλου μπορεί να αναθερμάνει τους παγωμένους δεσμούς με τη Δύση
Ίσως εκεί που είναι πιο πιθανό να συμβεί αλλαγή στην εξωτερική πολιτική με μια αλλαγή κυβέρνησης είναι στις σχέσεις της Τουρκίας με τη Δύση. «Σύμφωνα με την πολιτική πλατφόρμα της αντιπολίτευσης, η νέα τουρκική εξωτερική πολιτική θα επιδιώξει να επιβεβαιώσει εκ νέου τη δυτική τάση της Τουρκίας», δήλωσε ο Ουλγκέν.
Μια κυβέρνηση υπό την ηγεσία της αντιπολίτευσης θα επιδιώξει να βελτιώσει τις σχέσεις της Τουρκίας με τους παραδοσιακούς εταίρους της στη Δύση, δηλαδή την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά «το αποτέλεσμα αυτού θα εξαρτηθεί επίσης από το πώς θα αντιδράσουν η Ουάσιγκτον και οι Βρυξέλλες στην προοπτική πολιτικής αλλαγής στην Τουρκία», πρόσθεσε.
Η Δύση μπορεί να καλωσορίσει τον Κιλιτσνταρόγλου όχι λόγω των δικών της συμφερόντων, αλλά επειδή θεωρείται ως κάποιος λιγότερο δυναμικός στην επιβολή των τουρκικών συμφερόντων, σημειώνει ο Χαμντί. Άλλοι υποστήριξαν ότι η Δύση είναι αυτή που απώθησε την Τουρκία. Και ενώ τα περισσότερα κόμματα εκεί προτιμούν στενότερους δεσμούς και ενσωμάτωση με την Ευρώπη, η Ευρώπη δεν θεωρεί την Τουρκία μέρος της και η Γαλλία, ειδικότερα, έχει εκφραστεί έντονα σχετικά με αυτό, είπε ο Χαμντί.
Ως αποτέλεσμα, ο Ερντογάν άλλαξε τις προτεραιότητές του και έδωσε μεγαλύτερη σημασία στον ισλαμικό κόσμο, όπου η Τουρκία μπόρεσε να αναπτύξει νέες συμμαχίες, νέους δεσμούς και να επεκτείνει γρήγορα την επιρροή και την ισχύ της για να γίνει ένας σημαντικός -και πιο ανεξάρτητος- παίκτης στην την περιοχή», είπε ο Χαμντί.
Το Κυπριακό και η Ελλάδα θα παραμείνουν προβλήματα στις σχέσεις της Τουρκίας με την ΕΕ ακόμα και υπό τον Κιλιτσντάρογλου
Ο Ερντογάν είχε σχετικά φιλικές σχέσεις με τον πρώην πρόεδρο των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ, αλλά οι σχέσεις με τον σημερινό πρόεδρο των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν είναι πιο παγερές. Η Ουάσιγκτον αφαίρεσε την Άγκυρα από το κοινό της πρόγραμμα μαχητών F-35 το 2019, μετά την αγορά των S-400 από την Τουρκία, συστήματα αεράμυνας ασυμβίβαστα με αυτά του ΝΑΤΟ.
Το κόμμα του Κιλιτσντάρογλου έχει υποσχεθεί να επιστρέψει την Τουρκία στο πρόγραμμα F-35, αλλά δεν αναφέρει εάν θα καλούταν να επιστρέψει τα ρωσικά συστήματα. Η Άγκυρα ήταν επίσης επιφυλακτική για την υποστήριξη των ΗΠΑ προς το YPG στη Συρία, ωστόσο η υποστήριξή της στην Ουκρανία και η μεταστροφή της στο βέτο προς την ένταξη της Φινλανδίας στο ΝΑΤΟ -ενώ παραμένει αβέβαιη για τη Σουηδία- έχουν ωθήσει την Ουάσιγκτον να πουλήσει στην Άγκυρα αεροσκάφη F-16 και άλλο στρατιωτικό εξοπλισμό προς το συμφέρον της ενότητας του ΝΑΤΟ.
Υπό μια πιθανή νέα κυβέρνηση, πολλά από αυτά τα ζητήματα μπορεί να εξακολουθούν να ισχύουν, αλλά «θα υπάρξει προθυμία από τη νέα τουρκική κυβέρνηση να τα αντιμετωπίσει πιο εποικοδομητικά», είπε ο Ουλγκέν.
Επίσης, στη μετά-Ερντογάν εποχή μπορεί να παραμείνουν ορισμένα ακανθώδη ζητήματα με την ΕΕ, όπως η διαμάχη για το Κυπριακό και η διαμάχη με την Ελλάδα για τα θαλάσσια δικαιώματα. Όμως, παρά τις κλονισμένες σχέσεις για αυτά τα θέματα κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του Ερντογάν, η ΕΕ παρέμεινε ο κύριος εμπορικός εταίρος της Τουρκίας και πηγή ξένων επενδύσεων.
Άθικτοι οι δεσμοί με Κίνα και Ρωσία, αλλά πιο στρατηγικά ισορροπημένοι
Αν και η Τουρκία μπορεί να κλίνει προς τη Δύση υπό την αντιπολίτευση, οι δεσμοί της με τη Ρωσία και την Κίνα θα παραμείνουν άθικτοι. Σύμφωνα με τον Ουλγκέν, όμως, η αντιπολίτευση θα επιδιώξει να ισορροπήσει τους συμμάχους της πιο στρατηγικά από ό,τι έκανε ο Ερντογάν. Πέρα από τα πολεμικά αεροσκάφη Su-57 και τα παγωτά, Ερντογάν και Πούτιν έχουν αναμφίβολα στενούς δεσμούς, με την Τουρκία να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις ρωσικές εισαγωγές ενέργειας.
Ακόμη και έτσι, οι δύο τους έχουν υποστηρίξει αντίπαλες πλευρές στη Λιβύη, τη Συρία και τη σύγκρουση Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν. Επίσης, η Τουρκία καταδίκασε την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, αλλά εξακολουθεί να είναι αντίθετη στις κυρώσεις της Δύσης προς τη Μόσχα, μια εξισορροπητική πράξη που η αντιπολίτευση πιθανότατα θα συνεχίσει.
Παράλληλα, η Τουρκία έχει συμμαχήσει με την Κίνα εδώ και χρόνια, μπαίνοντας το 2015 στην Πρωτοβουλία Belt and Road για τη χρηματοδότηση υποδομών. Ωστόσο, η δίωξη του λαού των Ουιγούρων -που είναι Τούρκοι και μιλούν παρόμοια γλώσσα παρόμοια- στην Κίνα ήταν ένα θέμα που προκαλεί ένταση μεταξύ των δύο συμμάχων, με τον Ερντογάν να κατηγορεί την Κίνα για «γενοκτονία» το 2009, αλλά χωρίς να πιέζει δημόσια για το θέμα έκτοτε.
Η βασική διαφορά, λοιπόν, μεταξύ μιας τρίτης θητείας Ερντογάν και μιας εποχής μετά από αυτόν, πιθανότατα θα είναι ότι ο νυν πρόεδρος θα συνεχίσει να υποδαυλίζει αυτές τις σχέσεις σε μια συνεχή απομάκρυνση από τη Δύση.
Οι δεσμοί με την Αφρική και η νέα διεθνής θέση που λαμβάνει η Τουρκία
Η πολιτική της Τουρκίας για την Αφρική έχει σε μεγάλο βαθμό υπαγορευτεί από το εμπόριο και τις επενδύσεις, και θα συνεχιστεί ανεξάρτητα από το ποιος θα κερδίσει τις εκλογές, καθώς θεωρείται επιτυχημένη. Στο πολιτιστικό μέτωπο, ωστόσο, οι τουρκικές ΜΚΟ που πραγματοποιούν θρησκευτικές δραστηριότητες στην ήπειρο μπορεί να μην έχουν τόση υποστήριξη από μια νέα κυβέρνηση υπό την ηγεσία του CHP. Ως αποτέλεσμα, η πολιτιστική επιρροή της Τουρκίας στην Αφρική θα συνεχιστεί σε κάποιο βαθμό, αλλά μπορεί να επιβραδυνθεί υπό την αντιπολίτευση, είπε ο Τσεβίκ.
Δύο δεκαετίες διακυβέρνησης του Ερντογάν άλλαξαν την θέση της Τουρκίας στον κόσμο Τουρκία, τόσο θετικά όσο και αρνητικά. Μια τρίτη προεδρική νίκη για τον Ερντογάν θα ήταν μια δικαίωση των πολιτικών του, παρά την πτώση της δημοτικότητάς του. Ωστόσο, η αντιπολίτευση -ενώ θα εξακολουθήσει να έχει στοιχεία της εξωτερικής πολιτικής του Ερντογάν- θα επιδιώξει να επανατοποθετήσει την Τουρκία διεθνώς εξισορροπώντας τις σχέσεις της στην παγκόσμια σκηνή.
«Η Τουρκία θα συνεχίσει να έχει σταθερές σχέσεις με τους γείτονές της και τις μη δυτικές δυνάμεις, τη Ρωσία και την Κίνα. Ωστόσο, αυτό δεν θα ήταν εις βάρος της γεωστρατηγικής ευθυγράμμισής της ως εταίρου της δυτικής κοινότητας των εθνών», κατέληξε ο Ουλγκέν.