Η νευροεπιστήμονας Τζίμο Μπορτζίγκιν ήταν έκπληκτη όταν ανακάλυψε ότι δεν γνωρίζουμε «σχεδόν τίποτα» για το τι συμβαίνει στον εγκέφαλο όταν πεθαίνουμε, παρά το γεγονός ότι «ο θάνατος είναι αναπόσπαστο μέρος της ζωής».
Αυτή η συνειδητοποίηση ήρθε περίπου πριν από δέκα χρόνια, «κατά τύχη». «Πειραματιζόμασταν με ποντίκια και παρακολουθούσαμε τις νευροεκκρίσεις του εγκεφάλου τους μετά την επέμβαση», δήλωσε στο BBC News Mundo.
Ξαφνικά, δύο από αυτά πέθαναν. Αυτό της επέτρεψε να παρατηρήσει τη διαδικασία του θανάτου του εγκεφάλου τους. «Ένα από τα ποντίκια παρουσίασε μαζική έκκριση σεροτονίνης. Μήπως αυτό το ποντίκι είχε ψευδαισθήσεις;» αναρωτήθηκε. «Η σεροτονίνη συνδέεται με τις ψευδαισθήσεις», εξηγεί.
Αυτή η έκρηξη σεροτονίνης -μια χημική ουσία που ρυθμίζει τη διάθεση-πυροδότησε την περιέργειά της. «Άρχισα λοιπόν να κάνω κάποιες έρευνες το σαββατοκύριακο, σκεπτόμενη ότι πρέπει να υπάρχει μια εξήγηση. Εντυπωσιάστηκα όταν ανακάλυψα πόσα λίγα γνωρίζαμε για τη διαδικασία του θανάτου.»
Από τότε, η Δρ. Μπορτζίγκιν, που είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Μοριακής και Ολοκληρωτικής Φυσιολογίας και Νευρολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, έχει αφιερώσει τον εαυτό της στην μελέτη του τι συμβαίνει στον εγκέφαλο όταν πεθαίνουμε.
Αυτό που ανακάλυψε, λέει, έρχεται σε αντίθεση με ό,τι θεωρούταν προηγουμένως.
Ο ορισμός του θανάτου
Εξηγεί ότι για μεγάλο διάστημα, εάν ένα άτομο δεν είχε σφυγμό μετά από καρδιοαναπνευστική ανακοπή, θεωρούνταν κλινικά νεκρό.
Σε αυτή τη διαδικασία, η προσοχή επικεντρώνεται στην καρδιά: «Μιλάμε για καρδιοαναπνευστική ανακοπή, αλλά όχι για εγκεφαλική ανακοπή.
«Η επιστημονική κατανόηση είναι ότι ο εγκέφαλος φαίνεται να μην λειτουργεί γιατί δεν υπάρχει αντίδραση: αυτά τα άτομα δεν μπορούν να μιλήσουν, δεν μπορούν να σταθούν, δεν μπορούν να καθίσουν.
Ο εγκέφαλος χρειάζεται πολύ οξυγόνο για να λειτουργήσει. Αν η καρδιά δεν αντλεί αίμα, το οξυγόνο δεν φτάνει στον εγκέφαλο.
«Όλα δείχνουν λοιπόν ότι ο εγκέφαλος δεν λειτουργεί πια, ή τουλάχιστον ότι είναι σε υποδραστηριότητα και όχι υπερδραστηριότητα», εξηγεί.
Ωστόσο, η έρευνα της ομάδας δείχνει κάτι διαφορετικό.
Ένας εγκέφαλος σε «υπερτροχιά»
Σε μια μελέτη του 2013 σε αρουραίους, οι ερευνητές παρατήρησαν αυξημένη δραστηριότητα αρκετών νευροδιαβιβαστών αφού η καρδιά των ζώων σταμάτησε να χτυπά.
«Η σεροτονίνη αυξήθηκε 60 φορές, και η ντοπαμίνη, η οποία είναι χημική ουσία που προκαλεί ευφορία, αυξήθηκε 40-60 φορές.»
«Η νορεπινεφρίνη, η οποία μας κάνει να είμαστε σε έντονη εγρήγορση, αυξήθηκε 100 φορές.»
Επισημαίνει ότι είναι αδύνατο να παρατηρηθούν τόσο υψηλά επίπεδα όταν το ζώο είναι ζωντανό.
Το 2015, η ομάδα δημοσίευσε άλλη μια μελέτη για τους εγκεφάλους αρουραίων που βρίσκονταν σε διαδικασία θανάτου.
«Σε και τις δύο περιπτώσεις, το 100% των ζώων παρουσίασαν μαζική, λειτουργική ενεργοποίηση του εγκεφάλου», εξηγεί.
«Ο εγκέφαλος βρίσκεται σε υπερτροχιά, σε κατάσταση υπερδραστηριότητας.»
Κύματα Γάμμα
Το 2023, οι επιστήμονες αυτοί δημοσίευσαν μια ερευνητική εργασία στην οποία εξέτασαν τέσσερις ασθενείς σε κώμα και σε υποστήριξη ζωής, συνδεδεμένους με ηλεκτρόδια για να αναλύσουν τη δραστηριότητα του εγκεφάλου.
Αυτοί οι τέσσερις άνθρωποι ήταν έτοιμοι να πεθάνουν. Οι γιατροί και οι οικογένειες συγκεντρώθηκαν και «νομίζοντας ότι ήταν καταδικασμένοι, αποφάσισαν να τους αφήσουν να φύγουν».
Με την άδεια των συγγενών τους, οι αναπνευστήρες που τους κρατούσαν ζωντανούς αποσυνδέθηκαν.
Οι ερευνητές στη συνέχεια διαπίστωσαν ότι δύο από τους ασθενείς είχαν πολύ ενεργοποιημένους εγκεφάλους, κάτι που υποδεικνύει γνωσιακές λειτουργίες.
Ανιχνεύθηκαν επίσης κύματα Γάμμα—τα ταχύτερα κύματα του εγκεφάλου. Τα κύματα Γάμμα εμπλέκονται στη μνήμη και στην επεξεργασία σύνθετων πληροφοριών.
Ένας από τους ασθενείς παρουσίασε έντονη δραστηριότητα στους κροταφικούς λοβούς και των δύο πλευρών του εγκεφάλου.
Η Δρ. Μπορτζίγκιν επισημαίνει ότι η δεξιά κροταφοπαραϊατική ένωση είναι γνωστή ότι είναι πολύ σημαντική για την ενσυναίσθηση: «Πολλοί ασθενείς που επέζησαν από καρδιοαναπνευστική ανακοπή [και είχαν] εμπειρίες κοντά στο θάνατο (NDEs) λένε ότι αυτό τους έκανε καλύτερους ανθρώπους, ότι είναι ικανοί να έχουν ενσυναίσθηση για τους άλλους.»
Εμπειρίες κοντά στον θάνατο
Ορισμένοι άνθρωποι που έχουν ζήσει μια εμπειρία κοντά στον θάνατο αναφέρουν ότι είδαν τη ζωή τους να περνά μπροστά από τα μάτια τους ή θυμούνται βασικές στιγμές.
Πολλοί αναφέρουν ότι είδαν ένα φωτεινό φως, και άλλοι περιγράφουν εξωσωματικές εμπειρίες και παρατηρούν αυτά που συμβαίνουν από ψηλά.
Μπορεί η υπερδραστηριότητα του εγκεφάλου που παρατήρησε η Δρ. Μπορτζίγκιν στις μελέτες της να εξηγήσει γιατί μερικοί άνθρωποι έχουν τόσο έντονες εμπειρίες κοντά στον θάνατο;
«Ναι, νομίζω πως ναι», απαντά.
«Τουλάχιστον το 20 έως 25 τοις εκατό των επιζώντων από καρδιοαναπνευστική ανακοπή αναφέρουν ότι είδαν ένα λευκό φως, ότι είδαν κάτι, το οποίο υποδηλώνει ότι ο οπτικός φλοιός ενεργοποιήθηκε.»
Στην περίπτωση των δύο ασθενών στους οποίους παρατηρήθηκε υψηλή εγκεφαλική δραστηριότητα μετά την αποσύνδεση των αναπνευστήρων, η ερευνήτρια υποδεικνύει ότι οι οπτικοί φλοιοί τους (που υποστηρίζουν την συνειδητή όραση) παρουσίασαν έντονη ενεργοποίηση «η οποία ενδεχομένως συσχετίζεται με αυτή την οπτική εμπειρία.»
Μια νέα αντίληψη
Η Δρ. Μπορτζίγκιν αναγνωρίζει ότι η ανθρώπινη μελέτη της είναι πολύ μικρή και ότι χρειάζεται περισσότερη έρευνα για να κατανοήσουμε τι συμβαίνει στον εγκέφαλο όταν πεθαίνουμε.
Ωστόσο, μετά από πάνω από δέκα χρόνια έρευνας στον τομέα αυτό, ένα πράγμα είναι ξεκάθαρο για εκείνη: «Νομίζω ότι αντί να είναι υποδραστηριότητος, ο εγκέφαλος είναι υπερδραστηριότητος κατά την καρδιοαναπνευστική ανακοπή.»
Αλλά τι συμβαίνει στον εγκέφαλο όταν συνειδητοποιεί ότι δεν παίρνει οξυγόνο; «Προσπαθούμε να το κατανοήσουμε. Οπότε υπάρχουν λίγες απαντήσεις στη βιβλιογραφία. Στην πραγματικότητα δεν ξέρουμε τίποτα», λέει.
Αναφέρει την αδρανοποίηση και εξηγεί ότι υποθέτει ότι ως ζώα, συμπεριλαμβανομένων τουλάχιστον των αρουραίων και των ανθρώπων, έχουμε έναν ενδογενή μηχανισμό για να αντιμετωπίσουμε την έλλειψη οξυγόνου.
«Μέχρι τώρα, θεωρούνταν ότι ο εγκέφαλος ήταν ένας αθώος παρατηρητής στην καρδιοαναπνευστική ανακοπή: όταν η καρδιά σταματά, ο εγκέφαλος πέφτει νεκρός. Αυτό είναι αυτό που είναι κοινώς αποδεκτό: ο εγκέφαλος δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την κατάσταση και πεθαίνει.»
Αλλά, επιμένει, δεν ξέρουμε αν αυτό είναι αλήθεια. Πιστεύει ότι ο εγκέφαλος δεν παραδίνεται τόσο εύκολα. Όπως και σε άλλες κρίσεις, αντιδρά: «Η αδρανοποίηση είναι ένα από τα πολύ καλά παραδείγματα που, κατά τη γνώμη μου, δείχνει ότι ο εγκέφαλος διαθέτει έναν μηχανισμό που του επιτρέπει να επιβιώσει από αυτή τη δοκιμασία ή από την έλλειψη οξυγόνου. Αλλά αυτό πρέπει να μελετηθεί.»
Πολλά άλλα πράγματα για ανακάλυψη
Η Δρ. Μπορτζίγκιν πιστεύει ότι αυτό που εκείνη και η ομάδα της ανακάλυψαν στις μελέτες τους είναι απλώς η κορυφή ενός τεράστιου παγόβουνου και ότι υπάρχει ακόμα πολύς χώρος για εξερεύνηση: «Νομίζω ότι ο εγκέφαλος διαθέτει ενδογενείς μηχανισμούς που δεν κατανοούμε για να αντιμετωπίσει την υποξία [όταν στερείται οξυγόνου].»
«Στην επιφάνεια, γνωρίζουμε ότι οι άνθρωποι που βιώνουν καρδιοαναπνευστική ανακοπή έχουν μια εκπληκτική υποκειμενική εμπειρία, και τα δεδομένα μας δείχνουν ότι αυτό οφείλεται σε αύξηση της εγκεφαλικής δραστηριότητας.»
«Η ερώτηση τώρα είναι: γιατί ο θνητός εγκέφαλος παρουσιάζει αυξημένη εγκεφαλική δραστηριότητα;»
«Πρέπει να ενώσουμε τις δυνάμεις μας για να κατανοήσουμε, να μελετήσουμε, να ερευνήσουμε και να ανακαλύψουμε, γιατί κινδυνεύουμε να διαγνώσουμε πρόωρα τον θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων, αφού δεν κατανοούμε τον μηχανισμό του θανάτου.»