Τι σημαίνει να είσαι Ρώσος; «Για πολλούς από εμάς, δεν είναι πλέον μια απλή ερώτηση», απαντά ο Ivan Philippov.
«Όπως και άλλοι που ντρέπονται από την εισβολή στην Ουκρανία, έχω εγκαταλείψει τη Ρωσία, την πατρίδα μου. Νιώθουμε σαν φύλλα, σκορπισμένα από έναν τυφώνα», αναφέρει χαρακτηριστικά σε κείμενο του που δημοσιεύτηκε από τον Guardian περιγράφοντας τα συναισθήματα του για την πατρίδα του.
«“Οι Ουκρανοί δεν χρειάζεται να πληρώσουν!”. Προσπαθώ να αγοράσω τρία shawarmas σε μια αγορά στην Τιφλίδα της Γεωργίας, αλλά ο πλανόδιος πωλητής αρνείται κατηγορηματικά να δεχτεί τα χρήματά μου.
Προσπαθώ να του εξηγήσω, παρόλο που με προειδοποίησαν να μην το πω αυτό: "Λυπάμαι, δεν είμαι Ουκρανός, είμαι Ρώσος". Ο πωλητής κοιτάζει την καρφίτσα με την ουκρανική σημαία στο πέτο μου. Δεν με πιστεύει.
Πριν από τις 24 Φεβρουαρίου, δεν είχα σκεφτεί ποτέ τι σημαίνει να είσαι Ρώσος. Τώρα είναι το μόνο που σκέφτομαι.
Γεννήθηκα στη Μόσχα και, μέχρι πρόσφατα, ζούσα εκεί όλη μου τη ζωή. Αλλά "Είμαι Ρώσος" θα ήταν κυριολεκτικά το τελευταίο πράγμα που θα απαντούσα στην ερώτηση "Ποιος είσαι;". Είμαι πατέρας, είμαι δημιουργικό στέλεχος σε κινηματογραφική εταιρεία, συγγραφέας, δημοσιογράφος, podcaster, φίλος … Ρώσος; Λοιπόν, ναι, αλλά είναι απλώς το όνομα σε ένα διαβατήριο που έχω, τίποτε άλλο.
Μεγάλωσα στις δεκαετίες του 1990 και του 2000, όταν οι άνθρωποι της γενιάς μου - ή τουλάχιστον οι άνθρωποι που γνώριζα - θεωρούσαν τους εαυτούς τους πολίτες του κόσμου. Μετά το πρώτο μου έτος στο πανεπιστήμιο έκανα ωτοστόπ σε όλη την Ευρώπη. Η μόνη φορά που σκέφτηκα την εθνικότητά μου ήταν όταν έπρεπε να υποβάλω αίτηση για βίζα. Γνωρίζω, ωστόσο, ότι αυτό οφειλόταν τελικά σε προνόμια. Σε αντίθεση με τους φίλους μου από το Νταγκεστάν, τη Μπουριάτια, τη Γιακουτία ή τη Βόρεια Οσετία, είχα την πολυτέλεια να μη σκέφτομαι τη ρωσική μου ταυτότητα. Με σλαβικό πρόσωπο και σλαβικό όνομα, δεν υπόκειτο τον καθημερινό σοβινισμό που διαποτίζει τη ρωσική κοινωνία.
Αγαπούσα τη χώρα μου, αλλά ποτέ δεν κούνησα τη ρωσική σημαία σε διαδηλώσεις ή δεν εξέφρασα δημόσια τον πατριωτισμό μου - απλά δεν ήταν κάτι που έκαναν άνθρωποι σαν εμένα. Σκεφτόμασταν τον πατριωτισμό με όρους πολιτικής - αν νοιάζεσαι για τη χώρα σου προσπαθείς να την κάνεις καλύτερη. Έτσι προσπάθησα. Για πάνω από μια δεκαετία πήγαινα σε όλες τις συγκεντρώσεις της αντιπολίτευσης, διαμαρτυρόμουν για την αδικία. Οι ομοϊδεάτες μου και εγώ προσπαθούσαμε με κάθε τρόπο να κάνουμε τη χώρα μας καλύτερη. Αλλά ποτέ δεν έπεσα με τα μούτρα στο να λέω πόσο μεγάλη είναι η Ρωσία ή πόσο μεγάλη ήταν κάποτε και θα έπρεπε να είναι ξανά.
Γιατί να είμαι περήφανος που η Σοβιετική Ένωση ήταν η πρώτη χώρα που εκτόξευσε άνθρωπο στο διάστημα; Ο Γιούρι Γκαγκάριν ή ο Σεργκέι Κορόλεφ θα έπρεπε να είναι περήφανοι γι' αυτό, ήταν δικό τους επίτευγμα, όχι δικό μου. Γιατί να είμαι περήφανος που η Σοβιετική Ένωση κέρδισε τον μεγάλο πατριωτικό πόλεμο; Οι παππούδες μου πολέμησαν σε αυτόν. Ο πόλεμος τους λύγισε, αλλά νίκησαν: θα έπρεπε να είναι περήφανοι γι' αυτό. Ξέρω ότι ήταν. Αυτά τα επιτεύγματα σίγουρα δεν ήταν ποτέ μέρος της ταυτότητάς μου με τον ίδιο τρόπο που είναι για την "πλειοψηφία Πούτιν", τους συμπατριώτες μου που χτίζουν την αίσθηση του εαυτού τους πάνω σε νίκες του παρελθόντος με τις οποίες συνδέονται μόνο από ένα τυχαίο γεγονός της γέννησης.
Αλλά τώρα αυτά τα ερωτήματα μου φαίνονται πραγματικά σημαντικά για μένα. "Είμαι Ρώσος", επαναλαμβάνω στον πλανόδιο πωλητή. "Μα είστε μαζί τους;" ρωτάει, γνέφοντας προς την κατεύθυνση των συντρόφων μου. Η Maria Belkina και ο Kirill Zhivoi είναι οι άνθρωποι που διευθύνουν τους Εθελοντές της Τιφλίδας - ένα κίνημα που έχει ήδη βοηθήσει χιλιάδες Ουκρανούς πρόσφυγες στη Γεωργία. Ναι, είμαι μαζί τους. Μόλις είχαμε ολοκληρώσει την αγορά ενός αυτοκινήτου γεμάτου προμήθειες - τρόφιμα και προϊόντα υγιεινής που θα διανεμηθούν στους πρόσφυγες σε ένα από τα κέντρα βοήθειας των Εθελοντών της Τιφλίδας. "Είμαι μαζί τους - αλλά είμαι Ρώσος".
Η ημέρα της εισβολής - 24 Φεβρουαρίου - είναι μια μέρα που θα μείνει για πάντα χαραγμένη στη μνήμη μου. Το μέγεθος και ο παραλογισμός του πολέμου ήταν σαν ένα φυσικό χτύπημα. Στην προσεκτικά κατασκευασμένη κοινωνική μου φούσκα, δεν υπήρχε ούτε ένα άτομο που να υποστήριζε τον πόλεμο. Αισθανόμασταν σαν φύλλα, σκορπισμένα από έναν τυφώνα. Ακόμα νιώθουμε έτσι.
Κάποιοι από εμάς έφυγαν από τη Ρωσία και κάποιοι έμειναν. Εγώ έφυγα με τον σκηνοθέτη Kantemir Balagov. Ήταν περασμένα μεσάνυχτα όταν καθόμασταν στο έρημο εστιατόριο του αεροδρομίου της Κωνσταντινούπολης, περιμένοντας την πτήση μας για το Ερεβάν της Αρμενίας. Πίνοντας ένα ποτήρι νερό, ο Kantemir με ρώτησε: “Πιστεύεις ότι πρέπει να σταματήσουμε να μιλάμε στα ρωσικά; Πρέπει να ντρεπόμαστε για τη γλώσσα μας;”. Αυτή είναι ίσως η μόνη ερώτηση στην οποία έχω μια ξεκάθαρη απάντηση: "Όχι!"
Επιτρέψτε μου να προσπαθήσω να εξηγήσω. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν και ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι μιλούν ρωσικά, αλλά οι γλώσσες τους δεν θα μπορούσαν να είναι πιο διαφορετικές. Τα ρωσικά του Ζελένσκι είναι παθιασμένα, συναισθηματικά και ζωντανά. Η γλώσσα της ρωσικής προπαγάνδας είναι νεκρή: μια άσκοπη συσσώρευση ασαφών γραφειοκρατικών κειμένων. Ο μεγάλος Ρώσος σκηνοθέτης Andrey Zvyagintsev έκανε μια δυνατή ταινία, το Loveless, για την απουσία αγάπης στην καθημερινή ρωσική ζωή. Η ρωσική γλώσσα που μιλούν ο Πούτιν και οι φίλοι του αντανακλά αυτό - είναι σκόπιμα μη ζωντανή. Επομένως, όχι, δεν θα ντραπούμε ποτέ για τα ρωσικά: μιλάμε μια διαφορετική γλώσσα.
Δεν είναι ακριβώς το ίδιο με τα διαβατήριά μας. Στην ουρά προς τον συνοριακό έλεγχο στην Κωνσταντινούπολη, άκουσα μια συζήτηση μεταξύ μιας Ουκρανής μητέρας και κόρης. Στεκόντουσαν ακριβώς πίσω μου - προσπαθούσαν να πετάξουν πίσω στην πατρίδα τους, στο Κίεβο. Είχαν φύγει για διακοπές στην Τουρκία πριν από τον πόλεμο και τώρα επέστρεφαν σε έναν κόσμο όπου η γιαγιά τους κρυβόταν σε ένα καταφύγιο και ο πατέρας και ο αδελφός τους είχαν ενταχθεί στις δυνάμεις εδαφικής άμυνας. Άκουσα τη συζήτησή τους και ένιωσα μια ακατανίκητη αίσθηση ντροπής. Το ρωσικό μου διαβατήριο έκαιγε σαν καυτό κάρβουνο στην τσέπη μου.
Δεν νομίζω ότι θα μπορέσω σύντομα να διαβάσω κάποιο από τα αγαπημένα μου ρωσικά βιβλία ή να παρακολουθήσω ρωσικές ταινίες ή τηλεοπτικές εκπομπές που αγαπούσα. Όλες έχουν πλέον το ίδιο τέλος: 24 Φεβρουαρίου και η ρομποτική φωνή του προέδρου Πούτιν που ανακοινώνει την "περιορισμένη στρατιωτική επιχείρηση". Μπούκα, Ιρπίν, Γοστόμελ, Μαριούπολη... Θα πρέπει να γράψουμε νέα βιβλία και να γυρίσουμε νέες ταινίες. Και, βήμα προς βήμα, θα καταλάβουμε τι σημαίνει να είσαι Ρώσος τώρα.
Επιστρέφοντας στην Τιφλίδα, πείθω τελικά τον πωλητή να πάρει τα χρήματά μου. "Δεν υποστηρίζεις τον πόλεμο, έτσι;" με ρωτάει καχύποπτα. Όχι, φυσικά και δεν υποστηρίζω. Πώς μπορεί κάποιος να υποστηρίξει αυτή την αιματηρή τρέλα; Αλλά ενώ είμαι πολύ κατά του πολέμου και κατά του Πούτιν, είμαι Ρώσος. Για κάποιο λόγο, είναι σημαντικό για μένα να το πω αυτό. Καθώς είμαι έτοιμος να φύγω, μου δίνει ένα επιπλέον κεμπάπ δωρεάν».
Ο Ivan Philippov είναι συγγραφέας και πρώην δημοσιογράφος. Σήμερα είναι δημιουργικό στέλεχος στην AR Content.