Η ζώνη ελεύθερης κυκλοφορίας της ΕΕ, γνωστή ως ζώνη Σένγκεν που αντιπροσωπεύει ένα από τα πλέον απτά επιτεύγματα της Ένωσης, κινδυνεύει με ρήγμα από τους σχεδιασμούς της Γερμανίας στο μεταναστευτικό.
Το Βερολίνο σχεδιάζει να επιβάλλει αυστηρότατους ελέγχους στα χερσαία σύνορα, να προχωρήσει σε άμεσες απελάσεις. Ουσιαστικά η Γερμανία θα επιλέγει ποιος θα μπαίνει στη χώρα ενώ επαναφέρει και το ζήτημα της επιστροφής στις χώρες πρώτης υποδοχής, προκαλώντας σφοδρές αντιδράσεις από χώρες της ΕΕ.
Η επέκταση των προσωρινών συνοριακών ελέγχων στη Γερμανία αναμένεται να ξεκινήσουν από τις 16 Σεπτεμβρίου και για έξι μήνες, σε όλα τα χερσαία σύνορα της Γερμανίας, όπως είχε συμβεί κατά τη διάρκεια του Euro 2024.
Ουσιαστικά όμως αυτό συνιστά αναστολή των κανόνων της Σένγκεν, η οποία δεν μπορεί παρά να έχει χαρακτήρα έκτακτο και να δικαιολογείται για σημαντικούς λόγους ασφαλείας.
Από την πλευρά της η Κομισιόν ζητάει στοιχεία ότι ισχύουν όντως όσα επικαλείται το Βερολίνο, ενώ ήδη έχει σχηματιστεί μέτωπο από την Ελλάδα με άλλες 6 χώρες για το μεταναστευτικό τονίζοντας πως δεν θα γίνουν ανεκτές οι ενέργειες της Γερμανίας.
Τι είναι η ζώνη Σένγκεν και ποια κράτη συμμετέχουν;
Οπως αναφέρει και η ιστοσελίδα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ο χώρος Σένγκεν αποτελεί έναν από τους κύριους πυλώνες του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Η κατάργηση των συνοριακών ελέγχων άρχισε το 1995, δίνοντας στους πολίτες της ΕΕ το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας και άρα τη δυνατότητα διαμονής, σπουδών, εργασίας και συνταξιοδότησης οπουδήποτε στην ΕΕ. Οι τουρίστες και οι επιχειρήσεις μπορούν επίσης να επωφεληθούν από τα δικαιώματα αυτά.
Όλες οι χώρες της ΕΕ αποτελούν μέρος του Σένγκεν εκτός από την Ιρλανδία, η οποία έχει εξαιρέσεις, καθώς και την Κύπρο που πρόκειται να ενταχθεί στο Σένγκεν κάποια στιγμή στο μέλλον. Οι χώρες της ΕΕ συμφώνησαν να άρουν τους συνοριακούς ελέγχους στα εναέρια και θαλάσσια σύνορα για άτομα που ταξιδεύουν από και προς τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία από τις 31 Μαρτίου 2024.
Επιπλέον, τέσσερις χώρες εκτός ΕΕ αποτελούν επίσης μέρος του χώρου Σένγκεν: η Ισλανδία, η Νορβηγία, η Ελβετία και το Λιχτενστάιν.
Σκοπός και οφέλη της ζώνης Σένγκεν
Έως 3,5 εκατομμύρια άτομα διασχίζουν καθημερινά τα εσωτερικά σύνορα της ΕΕ. Η ελεύθερη κυκλοφορία μπορεί στην πράξη να συνεπάγεται διαφορετικά δικαιώματα για διαφορετικές ομάδες ανθρώπων, από τουρίστες έως οικογένειες.
Όλοι οι πολίτες της ΕΕ μπορούν να παραμείνουν, ως τουρίστες, σε άλλη χώρα της ΕΕ για διάστημα έως και τρεις μήνες με έγκυρο διαβατήριο ή ταυτότητα. Επίσης, μπορούν να διαμένουν σε άλλο κράτος μέλος για επαγγλεματικούς σκοπός, διατηρώντας το δικαίωμα ίσης μεταχείρισης με τους πολίτες του κράτους μέλους. Οι επιχειρηματίες έχουν το δικαίωμα της ελεύθερης εγκατάστασης και οι φοιτητές έχουν το δικαίωμα να σπουδάσουν οπουδήποτε στην ΕΕ.
Το κλείσιμο των εσωτερικών συνόρων της ΕΕ θα μπορούσε να επιφέρει εκτιμώμενο κόστος μεταξύ 100 δισ. ευρώ και 230 δισ. ευρώ μέσα σε διάστημα 10 ετών, εμποδίζοντας τη διασυνοριακή μετακίνηση για 1,7 εκατ. άτομα.
Οι κανόνες και τα ζητήματα ασφάλειας της ζώνης Σένγκεν
Οι κανόνες του Σένγκεν καταργούν τους ελέγχους στα εσωτερικά σύνορα, εναρμονίζοντας και ενισχύοντας την προστασία των εξωτερικών συνόρων της περιοχής. Αφού εισέλθουν στο χώρο Σένγκεν, οι άνθρωποι μπορούν να ταξιδεύουν από τη μία χώρα στην άλλη χωρίς να υποβάλλονται σε συνοριακούς ελέγχους. Ωστόσο, οι εθνικές αρχές ενδέχεται να τους ελέγχουν (κοντά) στα εσωτερικά σύνορα εάν οι πληροφορίες και η πείρα της αστυνομίας δικαιολογούν προσωρινή επιτήρηση.
Η συμφωνία Σένγκεν περιλαμβάνει επίσης μια κοινή πολιτική θεωρήσεων για σύντομες διαμονές υπηκόων τρίτων χωρών και βοηθά τα συμμετέχοντα κράτη να ενώσουν τις δυνάμεις τους για την καταπολέμηση του εγκλήματος με τη βοήθεια της αστυνομικής και δικαστικής συνεργασίας.
Το Σύστημα Πληροφοριών Σένγκεν έχει ενισχυθεί για να προσφέρει περισσότερη ασφάλεια στους Ευρωπαίους.
Εξωτερικά και εσωτερικά σύνορα -Πώς επηρεάστηκε η Σένγκεν από τις μεταναστευτικές ροές
Η λειτουργία των κανόνων του Σένγκεν επηρεάστηκε από την αύξηση των μεταναστευτικών ροών προς την ΕΕ το 2015 και από την αυξανόμενη ανησυχία όσον αφορά την ασφάλεια, συμπεριλαμβανομένων των τρομοκρατικών και σοβαρών διασυνοριακών εγκληματικών δραστηριοτήτων, με αποτέλεσμα την επανεισαγωγή των συνοριακών ελέγχων από πολλά κράτη μέλη. Το ξέσπασμα της πανδημία του κορονοϊού, το 2020, ώθησε επίσης πολλά κράτη μέλη να επαναφέρουν ελέγχους στα σύνορά τους σε μια προσπάθεια περιορισμού της εξάπλωσης του ιού. Ωστόσο, το Κοινοβούλιο έχει επανειλημένως αποδοκιμάσει την επιβολή ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα, τονίζοντας ότι πρέπει να αποτελούν μέτρο έσχατης ανάγκης. Σε ψήφισμα του Απριλίου 2020, οι ευρωβουλευτές κάλεσαν τα κράτη μέλη να εγκρίνουν μόνο αναγκαία, συντονισμένα και αναλογικά μέτρα όταν καθιερώνουν και παρατείνουν ελέγχους στα εσωτερικά σύνορα, τονίζοντας την ανάγκη αποκατάστασης της πλήρους λειτουργίας του χώρου Σένγκεν.
Σε έκθεση που εγκρίθηκε στις 30 Μαΐου 2018, το Κοινοβούλιο επέκρινε τη συνέχιση των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα στον χώρο Σένγκεν. Οι ευρωβουλευτές του Κοινοβουλίου ασκούν πίεση για σαφέστερους όρους για τη χρήση τους ως έσχατο μέτρο.
Τον Δεκέμβριο του 2021, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε την τροποποίηση του κώδικα συνόρων του χώρου Σένγκεν για να διασφαλίσει ότι οι έλεγχοι στα εσωτερικά σύνορα παραμένουν μέτρο έσχατης ανάγκης και να προωθήσει τη χρήση εναλλακτικών μέτρων, όπως οι στοχευμένοι αστυνομικοί έλεγχοι και η ενισχυμένη αστυνομική συνεργασία.
Οι ευρωβουλευτές έχουν επιχερηματολογήσει επανειλημμένα κατά της συχνής επαναφοράς των ελέγχων, η οποία παρεμποδίζει την ελεύθερη κυκλοφορία των ανθρώπων σε ολόκληρη την ΕΕ.
Το Κοινοβούλιο ενέκρινε την επικαιροποίηση των κανόνων Σένγκεν τον Απρίλιο του 2024, θέτοντας σαφή χρονικά όρια για τους ελέγχους στα εσωτερικά σύνορα. Το Συμβούλιο έδωσε την έγκρισή του τον Μάιο του 2024.
Προκλήσεις και απαντήσεις της ΕΕ
Η διαχείριση της μετανάστευσης και η ασφάλεια των εξωτερικών συνόρων συνιστά σημαντική πρόκληση για την Ευρώπη. Έως και 1,83 εκατομμύρια παράνομες διαβάσεις σημειώθηκαν στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ το 2015. Αν και ο αριθμός αυτός μειώθηκε σε 355.000 το 2023, η ΕΕ προσπαθεί να ενισχύσει τους ελέγχους στα εξωτερικά της σύνορα και να διαχειριστεί τις αιτήσεις ασύλου με αποτελεσματικότερο τρόπο.
Οι προκλήσεις αυτές οδήγησαν σε σημαντικές αλλαγές όσον αφορά την πολιτική διαχείρισης των συνόρων. Οι αλλαγές αυτές συμπεριλαμβάνουν τη δημιουργία εργαλείων και φορέων όπως το Σύστημα Πληροφοριών Σένγκεν, το Σύστημα Πληροφοριών για τις Θεωρήσεις, τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Συνόρων και Ακτοφυλακής (FRONTEX) ή ένα σύστημα καταχώρισης δεδομένων εισόδου και εξόδου στα εξωτερικά σύνορα της ζώνης Σένγκεν.
Σε ψήφισμα που εγκρίθηκε τον Ιούλιο του 2021, οι ευρωβουλευτές ενέκριναν τη δημιουργία του νέου Ταμείου Ολοκληρωμένης Διαχείρισης των Συνόρων, με προϋπολογισμό ύψους 6,24 δισ. ευρώ. Το ανανεωμένο ταμείο προορίζεται για την ενίσχυση της διαχείρισης των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ, διασφαλίζοντας παράλληλα το σεβασμό στα θεμελιώδη δικαιώματα. Το ταμείο συμβάλει επίσης σε μια κοινή, εναρμονισμένη πολιτική θεωρήσεων ("βίζα") και θεσπίζει προστατευτικά μέτρα για τα ευάλωτα άτομα που καταφθάνουν στην Ευρώπη, ιδίως τα ασυνόδευτα παιδιά.
Το ταμείο λειτουργεί σε στενή συνεργασία με το νέο Ταμείο Εσωτερικής Ασφάλειας, το οποίο εστιάζει στην αντιμετώπιση διασυνοριακών απειλών όπως η τρομοκρατία, το οργανωμένο έγκλημα και το κυβερνοέγκλημα. Το Ταμείο Εσωτερικής Ασφάλειας εγκρίθηκε από το Κοινοβούλιο τον Ιούλιο του 2021 με προϋπολογισμό ύψους 1,9 δισ. ευρώ.
Οι ταξιδιώτες που δεν χρειάζονται βίζα θα ελέγχονται στο μέλλον προτού φτάσουν στην ΕΕ χρησιμοποιώντας το Ευρωπαϊκό Σύστημα Ταξιδιωτικών Πληροφοριών και Εξουσιοδότησης (ETIAS) για τον εντοπισμό εγκληματιών, τρομοκρατών ή οποιουδήποτε άλλου κινδύνου πριν φτάσουν στην ΕΕ . Το ETIAS αναμένεται να τεθεί σε λειτουργία από τα μέσα του 2025.
Επιπλέον, οι ευρωβουλευτές ενέκριναν σχέδια να δοθεί στον Οργανισμό Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής της ΕΕ ένα μόνιμο σώμα 10.000 συνοριοφυλάκων μέχρι το 2027 για την ενίσχυση της ασφάλειας της Ευρώπης.