Ένα από διδάγματα που πρέπει να κρατήσουμε από τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία είναι ότι η πληροφορία μπορεί να γίνει και γίνεται όπλο στα χέρια κακόβουλων δικτατόρων.
Τα κράτη και οι κοινωνίες οφείλουν να μεριμνήσουν για την πληροφοριακή τους ασφάλεια, προκειμένου ο δημόσιος χώρος επικοινωνίας τους να μην μετατραπεί σε ναρκοπέδιο - έτοιμο να βλάψει τα εθνικά τους συμφέροντα.
Έπειτα από δέκα χρόνια πολέμου και δύο χρόνια πλήρους κλίμακας ρωσικής εισβολής, οι Ουκρανοί φαίνεται να έχουν πάρει το μάθημά τους και έχουν αναπτύξει οργανωμένους φορείς για την αντιμετώπιση των επικοινωνιακών απειλών.
Ένας τέτοιος φορέας είναι το Κέντρο Στρατηγικών Επικοινωνιών και Ασφάλειας Πληροφοριών. Ο επικεφαλής του Κέντρου Ίγορ Σολοβέι μιλάει στο iefimerida.gr σχετικά με τις πληροφοριακές απειλές που αντιμετωπίζουν σήμερα οι δυτικές χώρες και εκείνα που πρέπει να κάνουν για να προστατευτούν.
Όσον αφορά τη ρωσική προπαγάνδα πώς λειτουργεί, προετοίμαζε τον πληροφοριακό πόλεμο πριν από την εισβολή στις 24 Φεβρουαρίου 2022 και ποιες μεθόδους χρησιμοποιεί;
Η Ρωσική Ομοσπονδία εργάζεται στο πεδίο της πληροφόρησης άλλων χωρών εδώ και πολύ καιρό, πολύ πριν από το 2014. Αλλά από το 2014 έγινε πιο προφανές. Στη Δύση, η Ρωσία, όπως ξέρετε, έχει τα δικά της συμφέροντα, πρώτα απ' όλα οικονομικά συμφέροντα, μετά πολιτικά συμφέροντα, και για να διασφαλίσει αυτά τα συμφέροντα η Ρωσία χρησιμοποιεί πάντα την επιρροή των πληροφοριών ως ισχυρή γροθιά.
Αυτό διευκολύνεται κυρίως με τη δημιουργία ειδικών μέσων ενημέρωσης για το σκοπό αυτό, μπορούμε να θυμηθούμε εδώ το Sputnik και το Russia Today, τα οποία άντλησαν χρήματα και άνοιξαν εκπροσώπηση σε διάφορες χώρες και γλώσσες. Εκτός από αυτά, οι πρεσβείες συμμετείχαν σε αυτό και οι διπλωμάτες μετατράπηκαν σε προπαγανδιστές.
Το ρωσικό κράτος διαθέτει επίσης οργανώσεις όπως το «Rossotrudnichestvo», το οποίο μέσω της πολιτιστικής επιρροής και της οργάνωσης των ομογενών σε διάφορες χώρες δημιούργησε ένα συγκεκριμένο πληροφοριακό υπόβαθρο για τα πράγματα που χρειαζόταν η Ρωσία. Όσο για το πώς προετοίμαζαν την πληροφοριακή εισβολή: Πρώτα απ' όλα, πλημμύρισαν το πεδίο της πληροφόρησης με κάποιες ειδήσεις, βίντεο που προπαγάνδιζαν τη δύναμη του ρωσικού στρατού. Έχουμε δει για παράδειγμα πολλά βίντεο στο διαδίκτυο, πώς τα τανκς ταξιδεύουν από το Βλαδιβοστόκ, το Μουρμάνσκ, τη Σιβηρία προς την Ουκρανία. Πώς διεξάγονται οι ασκήσεις.
Αυτά διέρρευσαν στα ΜΜΕ με σκοπό να πείσουν πληροφοριακά τον κόσμο ότι η Ρωσία είναι ο δεύτερος στρατός του κόσμου και η αντίσταση είναι άσκοπη. Επιπλέον, τρόμαζαν τον κόσμο με τη δύναμή τους, τρόμαζαν τον κόσμο με τις πυρηνικές τους δυνατότητες.
Ταυτόχρονα δαιμονοποιούσαν την Ουκρανία. Διαδίδοντας ιστορίες περί φασιστών και Μπαντέρα. Διέδιδαν ψεύτικα στοιχεία για τα πυρηνικά όπλα, τα οποία υποτίθεται ότι η Ουκρανία θα πάρει πίσω, ψεύδη για βιολογικά εργαστήρια κ.ο.κ.
Σχεδόν ταυτόχρονα, η ρωσική προπαγάνδα άρχισε να εισάγει το μήνυμα με σκοπό να διχάσουν την ουκρανική κοινωνία ότι «όλα θα είναι καλά όταν έρθει η Ρωσία». Για παράδειγμα, με την ομιλία του Πούτιν, στην οποία απευθύνθηκε στον ουκρανικό στρατό, άρχισε να λέει ότι θα έρθουμε σε συμφωνία μαζί σας, αλλά αυτοί οι πολιτικοί, είναι προδότες, και θα πρέπει να καταθέσετε τα όπλα σας και να πάτε στο πλευρό της Ρωσίας. Το μήνυμα ήταν «μην αντιστέκεστε».
Προφανώς, υπήρχε επίσης ένα παράλληλο μήνυμα, ένα δεύτερο μήνυμα ότι «είμαστε αδελφικά έθνη», πρέπει να είμαστε μαζί και ούτω καθεξής. Αυτό είναι το παλιό αφήγημα που ανασύρθηκε ξανά. Για ποιο σκοπό; Για να συγκρατήσουν τους Ουκρανούς από το να πυροβολούν τον ρωσικό στρατό.
Αφού ξεκίνησαν οι πρώτες μέρες του πολέμου, οι Ρώσοι συνειδητοποίησαν ότι αυτό δεν δούλεψε, ότι οι Ουκρανοί δεν παραδίδονται, δεν τους χαιρετούν με ψωμί και αλάτι, με λουλούδια. Τότε προέκυψε το ερώτημα για το τι πρέπει να κάνουν στη συνέχεια.
Υπήρξε ένα είδος σχετικής σιωπής για ένα ή δύο μήνες. Στη συνέχεια, όταν έγινε η Μπούτσα, οι άνθρωποι, όχι μόνο οι Ουκρανοί, αλλά όλος ο κόσμος, είδαν τι κρύβεται πίσω από τις λέξεις «ρωσικός κόσμος». Και, στην πραγματικότητα, συνειδητοποίησαν ότι δεν υπήρχε θέση για τους Ουκρανούς σε αυτό τον «ρωσικό κόσμο». Ότι στην καλύτερη περίπτωση θα περάσουν από στρατόπεδα «διαλογής» και στην χειρότερη θα δολοφονηθούν. Όλα αυτά τα είχαμε δει νωρίτερα και στην Κριμαία και στα κατεχόμενα εδάφη του Ντόνετσκ και Λουχάνσκ. Αυτού του είδους η προπαγάνδα διαψεύστηκε μέσα από τις ίδιες τις πράξεις τους.
Και το δεύτερο που ήθελε να κάνει η ρωσική προπαγάνδα ήταν το να δαιμονοποιήσει τους Ουκρανούς στα μάτια της Δύσης προκειμένου να μην παράσχει στήριξη σε αυτούς. Ανθρωπιστική στους πρόσφυγες, οικονομική και -κυρίως- στρατιωτική.
Τι πρέπει να κάνει ένα κράτος για να προστατευτεί από τέτοιες επιθέσεις;
Το πρώτο που πρέπει να γίνει αντιληπτό είναι ο ίδιος ο κίνδυνος των πληροφοριακών όπλων της Ρωσίας. Η Ρωσία χρησιμοποιεί τις πληροφορίες ως όπλο. Δεν έχει καμία σχέση αυτό με την ελευθερία του λόγου. Δεν έχει καμία σχέση με την ελευθερία της έκφρασης. Έχει να κάνει αποκλειστικά με τη χρήση μηχανισμών των μέσων ενημέρωσης, των επικοινωνιών για τους εγκληματικούς σκοπούς της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Χρησιμοποιούν το επίτευγμα μιας δημοκρατικής κοινωνίας για τους δικούς τους ιδιοτελείς σκοπούς.
Κάπου για οικονομικούς πολέμους, κάπου για άμεση στρατιωτική επίθεση, όπως στην περίπτωση της Ουκρανίας. Η πληροφοριακή συνιστώσα αποτελεί συνοδευτικό παράγοντα για την πολιτική της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Και ανάλογα με τη χώρα, βέβαια, η επιρροή της Ρωσίας στην κοινωνία αυτής ή εκείνης της χώρας είναι μεγαλύτερη ή μικρότερη.
Το δεύτερο που πρέπει να κατανοήσουν οι χώρες είναι ότι κάθε κράτος πρέπει να διασφαλίσει την πληροφοριακή του κυριαρχία. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει, πρώτα απ' όλα, ότι για να εξαλείψει την καταστροφική επιρροή, πρέπει να περιορίσει ή να εξουδετερώσει όλα τα κανάλια εχθρικής πληροφόρησης. Αν έχετε ρωσικά τηλεοπτικά κανάλια που λειτουργούν στη χώρα σας πρέπει να καταλάβετε ότι αυτά λειτουργούν μόνο προς το συμφέρον της Ρωσίας.
Ακόμη και αν δείχνουν τώρα αθώοι, ανά πάσα στιγμή, με ένα κλικ, με ένα τηλεφώνημα από το Κρεμλίνο, μπορούν να στρέψουν αυτό το όπλο εναντίον σας. Πώς κερδίζουν την εμπιστοσύνη του τοπικού κοινού; Δεν είναι τυχαίο ότι το Sputnik και το Russia Today φτιάχνουν προϊόντα στη γλώσσα της χώρας υποδοχής. Έτσι μετατρέπονται από ξένα μέσα ενημέρωσης σε τοπικά μέσα ενημέρωσης.
Και στη συνέχεια, αν αποκτήσουν μεγάλη δημοτικότητα, τότε οποιαδήποτε χώρα χάνει τη δυνατότητα να επηρεάζει την πολιτική πληροφόρησης αυτών των μέσων. Και τότε μια ξένη χώρα μπορεί να κάνει ό,τι θέλει στο πληροφοριακό σας σπίτι. Οι Γερμανοί, οι Γάλλοι, οι Βρετανοί και άλλες χώρες το έχουν συνειδητοποιήσει αυτό και έχουν αρχίσει να κλείνουν μαζικά τα ρωσικά κανάλια προπαγάνδας.
Αυτό, φυσικά, δεν είναι αρκετό, διότι η Ρωσία προσπαθεί να παρακάμψει αυτές τις απαγορεύσεις. Εγγραφούν, επανεγγραφούν, δημιουργούν κλώνους, δημιουργούν άλλους οργανισμούς με διαφορετικά ονόματα, οι οποίοι όμως κάνουν το ίδιο πράγμα. Αυτό σε ό,τι αφορά το μιντιακό κομμάτι.
Επιστρέφοντας στο δεύτερο σημείο, καθήκον της χώρας είναι να περιορίσει όσο το δυνατόν περισσότερο όλους αυτούς τους μηχανισμούς, τους πόρους, τους διαύλους παροχής πληροφοριών. Και το τρίτο σημαντικό σημείο είναι πως το κάθε κράτος θα πρέπει να έχει τη δική του ατζέντα ενημέρωσης. Δηλαδή, το κράτος θα πρέπει να φτιάξει ένα εθνικό τηλεοπτικό κανάλι όπου οι άνθρωποι θα μπορούν να λαμβάνουν αξιόπιστες πληροφορίες ανά πάσα στιγμή.
Μπορεί να είναι τηλεοπτικό κανάλι, μπορεί να είναι εφημερίδα, μπορεί να είναι ραδιόφωνο. Ένας πόρος δεν είναι αρκετός, φυσικά. Ενώ στο παρελθόν μπορούσατε να ανοίξετε μια τηλεόραση, τώρα, στην εποχή του Διαδικτύου, η κατανάλωση πληροφορίας είναι πολύ κατακερματισμένη. Οι άνθρωποι πηγαίνουν στο tiktok, στο Facebook, στο Twitter για πληροφορίες. Επομένως, ο δίαυλος δεν μπορεί να περιορίζεται σε ένα κανάλι.
Το κύριο πράγμα εδώ είναι η παραγωγή νοημάτων. Η παραγωγή νοημάτων που είναι ευνοϊκά για τη χώρα, για την ασφάλειά της, για τα εθνικά της συμφέροντα, για τα οικονομικά της συμφέροντα και τα πολιτικά της συμφέροντα.
Και ο τέταρτος σημαντικός παράγοντας είναι η εκπαίδευση στη λογική της επικοινωνίας και των μίντια. Η εκπαίδευση στην ενημέρωση διδάσκει τους ανθρώπους να αναγνωρίζουν από μόνοι τους τα ψέματα, τη χειραγώγηση, έτσι ώστε οι πληροφορίες που περνούν από το κόσκινο των δύο πρώτων βημάτων -την απαγόρευση και τη δημιουργία εναλλακτικού περιεχομένου- να εντοπίζονται από τους ίδιους τους θεατές/αναγνώστες.
Πως μπορεί κάποιος να εκπαιδευτεί στην πληροφόρηση;
Εμείς στην Ουκρανία ξεκινήσαμε από την κορυφή προς τα κάτω. Ξεκινήσαμε με τη διαμόρφωση εκπαιδεύσεων για τους δημόσιους υπαλλήλους. Στη συνέχεια έρχεται ο μηχανισμός της τοπικής αυτοδιοίκησης.
Είναι επίσης σημαντικό να πάμε στα πανεπιστήμια και τα σχολεία. Έχουμε ακόμη και προγράμματα στα σχολεία τώρα για την εκπαίδευση στα μέσα ενημέρωσης στην Ουκρανία. Και η διδασκαλία ενός παιδιού να χρησιμοποιεί τις πληροφορίες με γνώση είναι ένα πολύ σημαντικό θεμέλιο για το μέλλον του, έτσι ώστε να καταλαβαίνει ποιες πηγές είναι αξιόπιστες και ποιες όχι.
Ότι το Διαδίκτυο μπορεί επίσης να είναι παραπλανητικό, ότι αυτό που γράφεται στη σελίδα κάποιου ατόμου δεν είναι απαραίτητα αληθινό. Τι είναι πληροφορία, τι είναι υποκειμενική άποψη. Αυτά είναι τα βασικά που αρχίζουμε να διδάσκουμε από το σχολείο και πάνω.
Αυτή είναι μια συνεχής διαδικασία. Τώρα για παράδειγμα που έχει διαδοθεί πολύ το Telegram, με τα ανώνυμα κανάλια του, φαίνεται να υπάρχει η ανάγκη εκπαίδευσης και σε αυτό.
Όλο αυτό για να επιτευχθεί χρειάζεται η συνεργασία κράτους και κοινωνίας των πολιτών. Το κράτος δεν μπορεί να το κάνει μόνο του, δεν μπόρεσε στην περίπτωση της Ουκρανίας.
Τι πρέπει να προσέξει κάποιος; Ποια είναι τα καμπανάκια που φανερώνουν μια προσπάθεια χειραγώγησης από ξένα κέντρα;
Πρώτα απ' όλα πρέπει να εξετάσουμε την πηγή των πληροφοριών. Αν δούμε ότι τα μέσα αυτά είναι ρωσικής προέλευσης ή ρωσικής χρηματοδότησης, τότε μπορούν να χαρακτηριστούν ως αναξιόπιστες πηγές. Ναι, μπορεί να υπάρχει 80% αλήθεια σε αυτά που μεταδίδουν, αλλά το 20% θα χρησιμοποιηθεί για να χειραγωγηθεί η κοινή γνώμη. Αυτή είναι η παλιά γνωστή αρχή της KGB: 80 προς 20, όπου 80% αυθεντικές πληροφορίες και 20% ψέματα ή χειραγώγηση.
Αν δεν είναι εξ ολοκλήρου ρωσικά μέσα ενημέρωσης όπως το Russia Today κ.ά, πρέπει να εξετάσετε τα τοπικά μέσα ενημέρωσης που μπορεί να έχουν δεσμούς με τη Ρωσία μέσω ανθρώπων που εργάζονται ή έχουν εργαστεί στη Ρωσία ή με τη Ρωσία, ή λαμβάνουν χρηματοδότηση από τη Ρωσία.
Θα πρέπει να δώσουμε προσοχή στους τοπικούς επιχειρηματίες που έχουν σημαντικούς οικονομικούς δεσμούς με τη Ρωσία, διότι το Κρεμλίνο αφήνει τους φίλους του να κερδίζουν χρήματα, και έρχεται ένα σημείο όπου αυτοί οι φίλοι καλούνται να πληρώσουν τους λογαριασμούς τους, μεταξύ άλλων μέσω της δυνατότητας πρόσβασης σε ακροατήρια, μέσω των πόρων των μέσων ενημέρωσης που ανήκουν σε επιχειρηματίες που κερδίζουν χρήματα μέσω ρωσικών συμβολαίων.
Στη συνέχεια, είναι σημαντικό να δούμε τους ανθρώπους που μιλούν γι' αυτά τα θέματα. Ποιος το λέει, αν αυτό το πρόσωπο συνδέεται με κάποιο τρόπο με το Κρεμλίνο.
Ένα άλλο σημαντικό θέμα, ναι, οι άνθρωποι στην Ουκρανία και στη Δύση αγαπούν τις θεωρίες συνωμοσίας. Για πολλούς ανθρώπους, η γνώμη ενός αδελφού, μιας ετεροθαλής αδελφής, ενός δεύτερου εξαδέλφου, ενός ανιψιού, μιας προγιαγιάς είναι πιο σημαντική από την επίσημη θέση. Αλλά θα πρέπει να συνειδητοποιήσετε ότι πίσω από κάθε ανώνυμο προφίλ στα κοινωνικά δίκτυα, πίσω από κάθε ανώνυμη πηγή στην οποία αναφέρονται μέσα ενημέρωσης, μπορεί κάλλιστα να υπάρχει ένας αξιωματικός των μυστικών υπηρεσιών ή ένα προκατειλημμένο άτομο που θέλει να επηρεάσει τη γνώμη σας για το ένα ή το άλλο θέμα. Θα πρέπει να εμπιστεύεστε μόνο αξιόπιστους ανθρώπους που είναι επαληθευμένοι. Μην εμπιστεύεστε μη επαληθευμένες πηγές.
Ένα από τα σημάδια, που διδάσκουμε πάντα στους δικούς μας είναι το εξής: Αν βλέπετε τίτλους «επείγον», «αίσθηση», «σοκ», κάποια σκληρά μηνύματα που προσπαθούν να σας προκαλέσουν συναισθήματα, τότε οι συντάκτες αυτών των μηνυμάτων προσπαθούν να απενεργοποιήσουν τον εγκέφαλό σας.
Και αν οι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με τέτοιες πληροφορίες, το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνουν, συμβουλεύω όλους, είναι να μετρήσουν μέχρι το 10. Μετρήστε μέχρι το 10 και σκεφτείτε: Αυτή η πληροφορία που διαβάσατε ή είδατε, αξίζει να τη λάβετε υπόψη, αξίζει να τη μοιραστείτε, να την στείλετε σε έναν φίλο, στη μαμά, σε έναν συνάδελφο; Πόσο κοινωνικά σημαντική είναι, υπάρχουν πληροφορίες εκεί και δεν είναι χειραγώγηση ή ψέμα;
Αυτή η παύση, μετρώντας μέχρι το 10, θα σας επιτρέψει να ενεργοποιήσετε τον εγκέφαλό σας και να απενεργοποιήσετε τα συναισθήματά σας. Το όλο νόημα των πληροφοριακών-ψυχολογικών επιχειρήσεων είναι να απενεργοποιήσουν την κριτική σκέψη των ανθρώπων και να τους οδηγήσουν σε κάποιες συναισθηματικές παρορμήσεις. Για να το αποφύγετε αυτό, πρέπει να κρατάτε το κεφάλι σας, τον εγκέφαλό σας ψύχραιρο.
Πρόκειται για τη Ρωσία μόνο ή και άλλα ολοκληρωτικά καθεστώτα χρησιμοποιούν τον επικοινωνιακό πόλεμο;
Δεν είναι μόνο το ότι υπάρχουν και άλλες χώρες που το κάνουν αλλά και το γεγονός ότι αυτές οι χώρες συνεργάζονται μεταξύ τους, σε αντίθεση με χώρες της δύσης. Ολοκληρωτικές χώρες όπως η Ρωσία, η Συρία, το Ιράν, έχουν ήδη αρχίσει να εργάζονται για τον συντονισμό των πληροφοριακών τους προσπαθειών. Πρέπει να εργαστούμε κι εμείς.
Θα πρέπει να δημιουργήσουμε μια πλατφόρμα όπου οι δημοκρατικές χώρες θα μπορούν να ανταλλάσσουν τα προβλήματά τους στον τομέα της πληροφόρησης και να επεξεργάζονται τρόπους επίλυσής τους. Διότι η σφαίρα της πληροφορίας είναι εξίσου μέρος της εθνικής ασφάλειας με την οικονομική, την πολιτική σφαίρα και όλα τα άλλα. Τα πληροφοριακά όπλα δεν πρέπει να υποτιμώνται.