Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία επέστησε την προσοχή στη στενή σχέση μεταξύ του καθεστώτος Πούτιν και της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, σημειώνει τελευταία ανάλυση της ερευνητικής υπηρεσίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
Η Υπηρεσία Έρευνας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (EPRS) παρέχει ερευνητική και αναλυτική υποστήριξη τόσο στα μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου όσο και στις κοινοβουλευτικές του επιτροπές, φωτίζοντας κρίσιμες και πολλές φορές αθέατες όψεις στα μεγάλα πολιτικά γεγονότα και τις σύγχρονες προκλήσεις. Στην τελευταία ανάλυση της Υπηρεσίας, σοκάρει η σύμπλευση του Πούτιν και της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην απαράδεκτη εισβολή στην Ουκρανία.
Η εργαλειοποίηση της θρησκείας
H Ρωσική Εκκλησία έχει υποστηρίξει σθεναρά τον πόλεμο του Πούτιν και παρέχει εδώ και καιρό θεολογική και ιδεολογική νοιμοποίηση στις εγχώριες και διεθνείς ενέργειές του, σημειώνει η μελέτη των Βρυξελλών.
Η απροκάλυπτα πολιτική προσέγγιση της Ρωσικής Εκκλησίας έχει συμβάλει σε βαθιές διαιρέσεις εντός του ευρύτερου ορθόδοξου κόσμου, συμπεριλαμβανομένης μιας επίσημης διάσπασης με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας και σε σημαντικές εντάσεις με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.
Ο ρόλος της θρησκείας στις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ
Μια απροσδόκητη συνέπεια της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης (ΕΣΣΔ), η οποία είχε καταπιέσει τη θρησκεία, ήταν η τεράστια αύξηση μελών της εκκλησίας, η αναζοπύρωση των θρησκευτικών πεποιθήσεων και πρακτικής σε πολλά από τα διάδοχα κράτη.
Μια πρόσφατη έρευνα του Pew Forum διαπίστωσε ότι το 71% των Ρώσων ταυτίστηκαν ως Ορθόδοξοι, μαζί με το 78% των Ουκρανών, το 73% των Λευκορώσων και το 92% των Μολδαβών. Η νέα Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία θεώρησε τον εαυτό της καταφύγιο της ρωσικής εθνικής ταυτότητας και τη Μόσχα ως την «τρίτη Ρώμη» με υπεροχή έναντι των Ορθόδοξων Εκκλησιών σε αυτές τις χώρες (πρώην ΕΣΣΔ) και πέρα από αυτές.
Η Ρωσική Εκκλησία γρήγορα ευθυγραμμίστηκε με το καθεστώς Πούτιν, μια διαδικασία που επιταχύνθηκε μετά την εκλογή του Κύριλλου ως «Πατριάρχη Μόσχας και πάσης Ρωσίας» το 2009. Διεκδικώντας την δικαιοδοσία σε μεγάλο μέρος της πρώην ΕΣΣΔ, τα μόνιμα μέλη της σημερινής «Ιεράς Συνόδου των Ρώσων Ορθοδόξων περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τους μητροπολίτες «Πάσης Ουκρανίας», «Πάσης Λευκορωσίας», «Πάσης Μολδαβίας», του Καζακστάν και του Ουζμπεκιστάν.
Το νεό αντιδυτικό δόγμα «Russkiy Mir»
Το βασικό δόγμα που επεξεργάστηκε η Εκκλησία, σε συνδυασμό με το καθεστώς, τις τελευταίες δεκαετίες είναι το Russkiy Mir ή «ρωσικός κόσμος», (ωστόσο το «mir» μεταφράζεται και ως ειρήνη).
Αυτή η ιδεολογία οραματίζεται έναν οιονεί μεσσιανικό ρόλο της Ρωσίας στη διάσωση του χριστιανικού πολιτισμού από την παρηκμασμένη Δύση μέσω της διάδοσης της ρωσικής γλώσσας, του πολιτισμού και των αξιών, επανεξουσιάζοντας τις χώρεςτης πρώην ΕΣΣΔ και ασκώντας επιρροή στον ευρύτερο ορθόδοξο και δυτικό κόσμο.
Το 2007, ο Πούτιν ίδρυσε το Ίδρυμα Russkiy Mir, το οποίο de facto διαδίδει αυτήν την ιδεολογία σε όλο τον κόσμο, συνεργαζόμενο στενά με τη Ρωσική Εκκλησία.
Δεν υπάρχει ουκρανικό έθνος για τον Πούτιν
Ο ίδιος ο Πούτιν εξέθεσε το όραμά του για τη Μεγάλη Ρωσία σε ένα εκτενές άρθρο τον Ιούλιο του 2021, με τίτλο «Σχετικά με την ιστορική ενότητα Ρώσων και Ουκρανών». Σε αυτό, ισχυρίστηκε ότι οι Ρώσοι, οι Ουκρανοί και οι Λευκορώσοι είναι οι ίδιοι άνθρωποι των οποίων η «κοινή κολυμβήθρα βαπτίσματος» είναι το Κίεβο με τον εκχριστιανισμό του Πρίγκιπα Βολοντίμιρ το 988 μ.Χ. Η αφήγηση καθιστά σαφές ότι οι εχθροί της Ρωσίας βρίσκονται στο δυτικά. Αυτοί, ειδικά στα τέλη του 16ου αιώνα, ήταν η «Πολωνοποίηση και Λατινοποίηση» των ρωσικών εδαφών και η «εκδίωξη της Ορθοδοξίας».
Η ουκρανική ταυτότητα ως «γεωπολιτικό εργαλείο της Δύσης»
Ο Πούτιν συγκρίνει τη δημιουργία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας με εκείνα τα γεγονότα του παρελθόντος. Για τον Πούτιν, η ουκρανική ταυτότητα ή η πολιτεία δεν έχουν «καμία ιστορική βάση» και είναι ένα γεωπολιτικό εργαλείο για την αποδυνάμωση της Ρωσίας. Η σημερινή ηγεσία της Ουκρανίας χαρακτηρίζεται ως ηγεσία «εξτρεμιστών και νεοναζί» και ο Πούτιν δεν αφήνει κανένα περιθώριο αμφιβολίας ότι η πρόθεσή του είναι να δημιουργήσει «ένα ενιαίο μεγάλο έθνος, ένα τριαδικό έθνος».
Η Διάσπαση στον ανατολική ορθόδοξη χριστιανοσύνη
Από την ανεξαρτησία της Ουκρανίας το 1991, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία επιδίωκε την αυτονομία, με αποκορύφωμα την αναγνώριση του ανεξάρτητου καθεστώτος της από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίο Α' το 2019.
Ήδη, το 2016, όταν ο Οικουμενικός Πατριάρχης επιχείρησε να πραγματοποιήσει την πρώτη παγκόσμια Σύνοδο της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Κρήτη, αυτή μποϊκοτάρεται από τη ρωσική θρησκευτική ηγεσία, αλλά και από τη Βουλγαρική και τη Γεωργιανή Ορθόδοξη Εκκλησία, και οι δύο κάτω από ισχυρή επιρροή της Μόσχας.
Ο πόλεμος μεγαλώνει το χάσμα
Εντός της Ουκρανίας, σημαντικό μέρος της εκκλησίας είχε παραμείνει πιστό στη Μόσχα. Ωστόσο, ο ηγέτης της ουκρανικής εκκλησίας, Μητροπολίτης Ονούφριος, απηύθυνε έκκληση στον Πούτιν για «άμεσο τέλος του αδελφοκτόνου πολέμου», αναφερόμενος ξεκάθαρα στη «στρατιωτική δράση της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας».
Ο πόλεμος της Ρωσίας έχει επίσης καταδικαστεί από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, καθώς και από τους ηγέτες των Ορθοδόξων Εκκλησιών της Ρουμανίας, της Ελλάδας, ακόμη και της Γεωργίας, η οποία είχε ευθυγραμμιστεί με τη Μόσχα στο παρελθόν.
«Ολοκληρωτικό» το δόγμα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας
Μια άλλη πρωτοβουλία ανέλαβε μια ομάδα Ορθοδόξων θεολόγων, οι οποίοι εξέδωσαν μια «Διακήρυξη για τη διδασκαλία του Ρωσικού Κόσμου (Russkii Mir)», καταδικάζοντας τον «φονταμενταλιστικό και ολοκληρωτικό» χαρακτήρα του δόγματος που προωθεί η Ρωσική Εκκλησία υπό τον Κύριλλο, η οποία εσχάτως οδήγησε «ασυνείδητη και τρομερά καταστροφική εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία».
Ειρηνευτικές πρωτοβουλίες θρησκευτικών παραγόντων
Στο σημερινό πλαίσιο της διάσπασης εντός της Ορθοδοξίας, έχει λάβει χώρα κάποια αθόρυβη θρησκευτική διπλωματία από ηγέτες της δυτικής χριστιανικής εκκλησίας. Έχουν πραγματοποιηθεί δύο ξεχωριστές διαδικτυακές συναντήσεις στις 16 Μαρτίου του Ρώσου Πατριάρχη με τον Αρχιεπίσκοπο του Καντέρμπουρυ, επικεφαλής της παγκόσμιας Αγγλικανικής Εκκλησίας, και με τον Πάπα Φραγκίσκο, επικεφαλής της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας
Ο πρεσβευτής του Πάπα στην Ουκρανία – ένας Λιθουανός αρχιεπίσκοπος που υπηρέτησε προηγουμένως στο αντίστοιχο γραφείο στη Μόσχα – παρέμεινε στη θέση του στο Κίεβο και συνεχίζει να έχει επαφές με τις ουκρανικές πολιτικές και εκκλησιαστικές αρχές.
Παράλληλα, υπήρξαν συνομιλίες μεταξύ της Ρωσικής Ορθόδοξης και της Καθολικής Εκκλησίας στο επίπεδο των αντίστοιχων διεθνών και ενωσιακών υποθέσεων. Η Επιτροπή των Διασκέψεων των Καθολικών Επισκόπων της ΕΕ (COMECE) κάλεσε τον Πατριάρχη Κύριλλο «να κάνει έκκληση στις ρωσικές αρχές να σταματήσουν αμέσως τις εχθροπραξίες κατά του ουκρανικού λαού», τονίζοντας την επιρροή του στον ρωσικό λαό.
Ωστόσο, στην απάντησή του, ο Μητροπολίτης Ιλαρίωνας, Πρόεδρος του Τμήματος Εξωτερικών Εκκλησιαστικών Σχέσεων της Ρωσικής εκκλησίας, έθεσε τον πόλεμο ως κρίση «μεταξύ Δύσης και Ρωσίας», αναφέρθηκε στην «πολύπαθη γη της Ουκρανίας» και επανέλαβε την άποψή ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας είναι μέρος του Πατριαρχείου Μόσχας. Όλες αυτές οι θέσεις ευθυγραμμίζονται στενά με την επίσημη αφήγηση του Κρεμλίνου.
«Γραμμή Πούτιν» ο Κύριλλος
Εν τω μεταξύ, το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών (WCC), του οποίου η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία είναι μέλος από το 1961, έγραψε στον Κύριλλο στις 2 Μαρτίου ζητώντας τη μεσολάβησή του «ώστε να σταματήσει ο πόλεμος». Ο (Ρουμάνος Ορθόδοξος) Αναπληρωτής Γενικός Γραμματέας του WCC κάλεσε τον Πατριάρχη Μόσχας: «Να υψώσετε τη φωνή σας εκ μέρους των πασχόντων αδελφών, οι περισσότεροι από τους οποίους είναι επίσης πιστά μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας».
Στην απάντησή του στις 10 Μαρτίου, ο Κύριλλος χρησιμοποίησε ξανά τη ρητορική του Κρεμλίνου, θεωρώντας τον πόλεμο ως αντιπαράθεση «μεταξύ Δύσης και Ρωσίας», δηλώνοντας ότι οι δυτικές «πολιτικές δυνάμεις» συνωμότησαν για να χρησιμοποιήσουν την Ουκρανία για να «κάνουν εχθρούς τους αδελφούς λαούς» και ότι όλες οι δυτικές προσπάθειες για την ενσωμάτωση της Ουκρανίας βασίστηκαν σε μια «γεωπολιτική στρατηγική που αποσκοπούσε στην αποδυνάμωση της Ρωσίας», επισημαίνει η μελέτη του Ευρωκοινοβουλίου.
O ειρηνευτικός ρόλος του Οικουμενικού Πατριάρχη
Η απάντηση έριξε επίσης την ευθύνη στον Οικουμενικό Πατριάρχη για το σχίσμα στην Ορθοδοξία, με την αναγνώριση μιας ανεξάρτητης Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας το 2019. Αυτό θα μπορούσε να περιορίσει το πεδίο δράσης του Βαρθολομαίου για μια ειρηνική λύση, έναν πιθανό ρόλο που προτείνει και ο Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Μαργαρίτης Σχοινάς μετά την τελευταία επαφή του με τον Οικουμενικό Πατριάρχη στις 19 Μαρτίου.
Για το ρόλο της Εκκλησίας όμως στο δρόμο προς την ειρήνη είναι χαρακτηριστική η πρόσφατη δήλωση του Μαργαρίτη Σχοινά, κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στο Άγιο όρος: «Ο πόλεμος αυτός δεν μπορεί να είναι το μέτρο της σύγχρονης εποχής μας. Και δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος για να περάσει το μήνυμα ως φάρος αξιών ότι η Ορθοδοξία είναι αγάπη και η αγάπη είναι πιο δυνατή από τον πόλεμο».