Η έγκριση δύο εμβολίων κατά του κορωνοϊού στις ΗΠΑ τον Δεκέμβριο υπήρξε ένα σπάνιο φωτεινό σημείο εν μέσω αυτής της πανδημίας: Οι επιστήμονες είχαν δημιουργήσει ένα εμβόλιο πολύ ταχύτερα από οποιοδήποτε άλλο εμβόλιο στην ιστορία.
Το τέλος έμοιαζε πλέον να πλησιάζει.
Έκτοτε, πολλά πράγματα έχουν πάει στραβά με τον προγραμματισμό, τη διανομή και τη φύλαξη των εμβολίων στις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Η διανομή ενός εμβολίου με τέτοια ταχύτητα και σε τέτοια κλίμακα σίγουρα δεν είναι κάτι εύκολο, ωστόσο οι αρχές είχαν μπροστά τους μήνες για να προετοιμαστούν και παρόλα αυτά φαίνεται να αιφνιδιάστηκαν.
Εμβόλια υπάρχουν από τον 18ο αιώνα
Οι καθυστερήσεις αυτές προκαλούν απογοήτευση, σίγουρα όμως όχι έκπληξη. Ως έναν βαθμό, η ανάπτυξη των εμβολίων ήταν πάντοτε το εύκολο μέρος της εξίσωσης. Η δυσκολία βρισκόταν συχνά στο να φτάσουν στον κόσμο. Εμβόλια υπάρχουν από τον 18ο αιώνα, οι εμβολιασμοί όμως διηγούνται μια ιστορία λαθών, διαψευσμένων ελπίδων, κατά λάθος θανάτων και αμφίβολων ηθικών αποφάσεων.
Το περιοδικό The Atlantic υπενθυμίζει πως όταν ξεκίνησε η πρώτη εκστρατεία εμβολιασμού, οι δυσκολίες ήταν τόσο πολλές – τεχνολογικές, γεωγραφικές και ιατρικές – που τα σημερινά προβλήματα διανομής φαντάζουν ελάχιστα.
Στα τέλη του 18ου αιώνα η ευλογιά ήταν πιθανότατα η πλέον τρομακτική ασθένεια στον πλανήτη. Εξαπλωνόταν με ανησυχητική ταχύτητα, και κάθε χιλιοστό του δέρματος των ασθενών, του προσώπου περιλαμβανομένου, γέμιζε από χιλιάδες επώδυνες φουσκάλες γεμάτες πύον. Αμέτρητοι άνθρωποι πέθαιναν από την ασθένεια, ενώ πολλοί από όσους επιζούσαν έχαναν την όρασή τους ή ήταν για πάντα φρικτά σημαδεμένοι από ουλές. Ωστόσο ο Βρετανός γιατρός Έντουαρντ Τζένερ παρατήρησε κάτι παράξενο: Αν κάποιος κολλούσε μία συγγενική ασθένεια, τη δαμαλίτιδα, δεν νοσούσε ποτέ από ευλογιά. Κι έτσι, το 1796, άρχισε να προκαλεί σκόπιμα δαμαλίτιδα σε ανθρώπους, δημιουργώντας τους με αυτόν τον τρόπο ανοσία στην ευλογιά: Το πρώτο εμβόλιο ήταν γεγονός.
Πώς έγινε η διανομή του πρώτου εμβολίου
Η ανακάλυψη αυτή έφερε ωστόσο ένα άλλο ερώτημα: Πώς μπορούσαν οι γιατροί να διανείμουν το εμβόλιο σε όσους το χρειάζονταν; Στην Ευρώπη, η διανομή του εμβολίου ήταν διαχειρίσιμη. Οι ασθενείς με δαμαλίτιδα έβγαζαν φουσκάλες γεμάτες από ένα λεμφικό υγρό. Οι γιατροί τρυπούσαν την κύστη, άλειφαν το λεμφικό υγρό σε ίνες μεταξιού και τις άφηναν να στεγνώσουν. Κατευθύνονταν στην επόμενη πόλη και έβαζαν τις ίνες σε νερό ώστε να ανασυσταθεί το λεμφικό υγρό και στη συνέχεια δημιουργούσαν εκδορές στα μπράτσα ή τα πόδια και περνούσαν το υγρό ώστε να προκληθεί δαμαλίτιδα. Η διαδικασία ήταν απλή αλλά κοπιώδης.
Τα πραγματικά προβλήματα ξεκίνησαν όταν οι γιατροί επιχείρησαν να εμβολιάσουν ανθρώπους που βρίσκονταν μακριά. To λεμφικό υγρό έχανε τις ιδιότητές του όταν έπρεπε να καλυφθούν έστω και τα 345 χλμ από το Λονδίνο στο Παρίσι, πόσο μάλλον για να φτάσει στην αμερικανική ήπειρο, όπου το χρειάζονταν απεγνωσμένα: Οι επιδημίες ευλογιάς σκότωναν έως και το 50% των ανθρώπων που νοσούσαν. Μια στο τόσο κάποιες ίνες κατάφερναν να επιβιώσουν του υπερατλαντικού ταξιδιού, αλλά ο ιός είχε απενεργοποιηθεί έπειτα από μήνες στη θάλασσα. Ειδικά η Ισπανία κατέβαλε μεγάλες προσπάθειες ώστε να φτάσει το εμβόλιο στις αποικίες της στην κεντρική και τη νότια Αμερική, κι έτσι, το 1803, οι υγειονομικές αρχές κατέληξαν σε μια ριζοσπαστική μέθοδο διανομής του εμβολίου στο εξωτερικό: ορφανά αγόρια.
Το ταξίδι με τα 22 ορφανά
Το σχέδιο προέβλεπε 22 ορφανά αγόρια από την Ισπανία να επιβιβαστούν σε ένα πλοίο. Ακριβώς πριν ξεκινήσουν για τις αποικίες, ένας γιατρός θα προκαλούσε σε δύο από τα αγόρια δαμαλίτιδα. Έπειτα από εννέα ή δέκα μέρες ταξιδιού, οι φουσκάλες στο δέρμα τους ήταν έτοιμες, και μια ομάδα γιατρών τις άνοιγε και μόλυνε δύο ακόμα αγόρια με το λεμφικό υγρό. Εννέα με δέκα μέρες αργότερα, το δεύτερο ζευγάρι εμφάνιζε φουσκάλες και η διαδικασία επαναλαμβανόταν, και ούτω καθεξής. (Τα αγόρια μολύνονταν σε δυάδες, σε περίπτωση που κάποιου οι φουσκάλες ξεθύμαιναν ταχύτερα). Τελικά, με καλή διαχείριση και μια κάποια τύχη, όταν το καράβι θα έφτανε στην Αμερική η τελευταία δυάδα ορφανών θα είχε ακόμη φουσκάλες από τις οποίες θα μπορούσε να αφαιρεθεί λεμφικό υγρό. Οι γιατροί τότε θα αποβιβάζονταν και θα άρχιζαν να εμβολιάζουν κόσμο.
Εκείνη την εποχή, βεβαίως, μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι κανείς δεν ζήτησε τη συγκατάθεση αυτών των παιδιών. Είχαν εγκαταλειφθεί από τους γονείς τους, ζούσαν σε ιδρύματα,δεν είχαν καμία δυνατότητα να αντισταθούν. Ωστόσο ο βασιλιάς της Ισπανίας, Κάρολος ο 4ος, τους έταξε ορισμένα ανταλλάγματα. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού θα έτρωγαν όσο ήθελαν, ώστε να φαίνονται γερά και ρωμαλέα φτάνοντας στις αποικίες. Στο κάτω κάτω, κανείς δεν θα ήθελε λεμφικό υγρό από το μπράτσο ενός ασθενικού παιδιού. Η εμφάνισή τους είχε σημασία. Επιπλέον, θα λάμβαναν δωρεάν εκπαίδευση στις αποικίες, ενώ θα είχαν την ευκαιρία μιας νέας ζωής εκεί με κάποια θετή οικογένεια. Σίγουρα μια μοίρα πολύ καλύτερη από αυτή που τα περίμενε στην Ισπανία.
Η αποστολή κόντεψε να αποτύχει
Η Βασιλική Φιλανθρωπική Αποστολή Εμβολιασμού ξεκίνησε εντέλει τον Νοέμβριο του 1803. Είκοσι δύο ορφανά ηλικίας από 3 έως 9 χρόνων έκαναν το ταξίδι, συνοδευόμενα από τον επικεφαλής γιατρό Φρανσίσκο ντε Μπαλμίς, την ομάδα των βοηθών του, και την Ισαμπέλ Ζεντάλ Γκόμεζ, διευθύντρια του ορφανοτροφείου απ’ όπου προέρχονταν τα αγόρια, η οποία είχε αναλάβει να τα φροντίζει και να τα παρηγορεί.
Παρά τον προσεκτικό σχεδιασμό, η αποστολή παραλίγο να αποτύχει. Όταν το καράβι έφτασε στο σημερινό Καράκας, στη Βενεζουέλα, τον Μάρτιο του 1804, είχε απομείνει μία και μοναδική φουσκάλα στο μπράτσο ενός αγοριού. Κι όμως ήταν αρκετό. Ο Μπαλμίς άρχισε αμέσως να εμβολιάζει τον πληθυσμό στην ξηρά, κυρίως τα παιδιά, που ήταν περισσότερο πιθανό να κολλήσουν ευλογιά. Σύμφωνα με κάποιες αναφορές, ο Μπαλμίς και η ομάδα του εμβολίασαν 12.000 άτομα σε δύο μήνες.
Η άφιξη του εμβολίου στην Αμερική
Από το Καράκας, η ομάδα του Μπαλμίς χωρίστηκε στα δύο και το ένα μέρος της κατευθύνθηκε προς την Κολομβία, το Εκουαδόρ, το Περού και τη Βολιβία, όπου μέσα στα επόμενα χρόνια εμβολίασαν πάνω από 200.000 άτομα. Σε πολλά χωριά τους υποδέχονταν ως σωτήρες, χτυπώντας τις καμπάνες και ρίχνοντας πυροτεχνήματα.
Εντωμεταξύ, ο Μπαλμίς προχώρησε στο Μεξικό, όπου εμβολίασε πάνω από 100.000 άτομα. Στα μισά της διαδρομής του άφησε τα ορφανά στις νέες τους οικογένειες στην πόλη του Μεξικού και στη συνέχεια κατευθύνθηκε στο Ακαπούλκο για να ετοιμάσει άλλη μία εκστρατεία εμβολιασμού, αυτή τη φορά στις ισπανικές αποικίες στις Φιλιππίνες. Πήρε πάλι αγόρια από την πόλη, αυτή τη φορά όμως τα προσέλαβε, νοικιάζοντάς τα ουσιαστικά, από τις οικογένειές τους.
Το καράβι του έφτασε στις Φιλιππίνες στις 5 Απριλίου 1805 και μέσα σε μερικούς μήνες η ομάδα του Μπαλμίς είχε εμβολιάσει 20.000 άτομα. Η εκστρατεία ήταν τόσο επιτυχημένη που ο Μπαλμίς αυτονομήθηκε και ξεκίνησε για την Κίνα το φθινόπωρο του 1805 για να πραγματοποιήσει εμβολιασμούς κι εκεί. Το επίτευγμά του είναι κάτι αξιοθαύμαστο: Χωρίς κανένα από τα σύγχρονα μέσα εξοπλισμού ή μετακίνησης, η ομάδα του Μπαλμίς κατάφερε να μεταφέρει το εμβόλιο του Τζένερ σε όλο τον κόσμο μέσα σε λιγότερο από μία δεκαετία, εμβολιάζοντας εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους και σώζοντας εκατομμύρια ζωές.
Ο δρόμος προς τον εμβολιασμό κατά της ευλογιάς υπήρξε επεισοδιακός
Η Ισπανία κατέληξε στο σχέδιο με τα ορφανά αγόρια μόνο και μόνο επειδή οι προηγούμενες απόπειρες μεταφοράς του εμβολίου με τους παραδοσιακούς τρόπους προς τη βόρεια και νότια Αμερική, την Ινδία και αλλού, είχαν αποτύχει, παρατείνοντας ξεσπάσματα της ασθένειας ενώ υπήρχε ο τρόπος να την σταματήσουν. Αν η τελευταία φουσκάλα στο μπράτσο του τελευταίου αγοριού είχε σκάσει μόνη της προτού να φτάσει το καράβι στο Καράκας, η αποστολή των ορφανών θα είχε επίσης αποτύχει. Και παρόλο που πολλές πόλεις υποδέχονταν με χαρά τους εμβολιαστές, κάποιοι κομπογιαννίτες που είχαν πλουτίσει πουλώντας υποτιθέμενες θεραπείες για την ευλογιά υπέσκαπταν την εκστρατεία και αρνούνταν να χορηγήσουν το εμβόλιο.
Όποια κι αν είναι η εποχή ή η ασθένεια, οι εκστρατείες εμβολιασμού αποτελούν πάντοτε τεράστια πρόκληση, με δεκάδες σημεία όπου η αλυσίδα διανομής κινδυνεύει να σπάσει, κάτι που συχνά συμβαίνει, άλλωστε. Παρά τα δισεκατομμύρια που δαπανούν οι υγειονομικές υπηρεσίες στις εκστρατείες για την εξάλειψη της πολιομυελίτιδας, η ασθένεια δεν έχει ακόμη εξαφανιστεί από τον πλανήτη, κυρίως επειδή έχει αποδειχθεί σχεδόν αδύνατο να γίνει η διανομή των εμβολίων σε κάποιες περιοχές.
Έπειτα από δύο αιώνες εμβολιασμών, μπορούμε να αισιοδοξούμε ότι, παρά τις δυσκολίες και τις καθυστερήσεις, το εμβόλιο κατά του νέου κορωνοϊού, δεν θα είναι μόνο το εμβόλιο που αναπτύχθηκε ταχύτερα από οποιοδήποτε άλλο, αλλά και αυτό που θα χορηγηθεί στους περισσότερους ανθρώπους μέσα στο μικρότερο χρονικό διάστημα.