Στον απόηχο των τρομοκρατικών επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου στις ΗΠΑ οι Αμερικανοί διψούσαν για πόλεμο.
Εννιά στους δέκα, σύμφωνα με δημοσκόπηση εκείνης της εποχής του ινστιτούτου Gallup για λογαριασμό των CNN και USA Today, ενέκριναν μια επίθεση στο Αφγανιστάν, το 65% δήλωνε ότι μπορούσε να συμβιβαστεί με την ιδέα ότι ίσως σκοτώνονταν Αφγανοί άμαχοι και μόνον το 22% θεωρούσε ότι ο πόλεμος θα κρατούσε πάνω από δύο χρόνια. Οι Αμερικανοί διψούσαν για εκδίκηση και η επιθυμία τους πραγματοποιήθηκε: οι ΗΠΑ εισέβαλαν στο Αφγανιστάν και πέρασαν τις επόμενες δύο δεκαετίες πολεμώντας εκεί, αλλά και αλλού, από το Ιράκ μέχρι τη Λιβύη, τη Συρία και την Υεμένη μεταξύ άλλων χωρών. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι σκoτώθηκαν έκτοτε στους πολέμους και τις αμερικανικές επεμβάσεις, ανάμεσά τους και πάνω από 312.000 άμαχοι, σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου Μπράουν.
Από το 10% των Αμερικανών που θεωρούσαν ότι ο πόλεμος δεν ήταν η κατάλληλη απάντηση, ένας μικρός αριθμός διαδήλωνε τότε κατά της επικείμενης εισβολής σε μεγαλουπόλεις των ΗΠΑ υποστηρίζοντας ότι ήταν γελοία μια επίθεση εναντίον μιας χώρας για ένα έγκλημα που διέπραξε μια μικρή ομάδα τρομοκρατών κι ότι οι παρενέργειες θα γίνονταν αισθητές επί δεκαετίες. Αυτοί που αντιλήφθηκαν σωστά τα πράγματα, έχουν από καιρό ξεχαστεί. Ο Λευκός Οίκος, το Πεντάγωνο και τα ΜΜΕ ουδέποτε τους αναζήτησαν για συμβουλές ή σχόλια καθώς εκτροχιαζόταν ο πόλεμος στο Αφγανιστάν για να καταλήξει στη χαοτική κατάρρευση της υποστηριζόμενης από τις ΗΠΑ αφγανικής κυβέρνησης στις 15 Αυγούστου του 2021. Αντίθετα, εκείνοι που αντιλήφθηκαν λάθος την κατάσταση, συνήθως κυριαρχούσαν στους διαδρόμους της εξουσίας. «Τα πράγματα εξελίχθηκαν πολύ ταχύτερα απ’ ό,τι αναμέναμε», παραδέχθηκε προ ημερών ο Τζο Μπάιντεν, που είχε ταχθεί υπέρ της ανάληψης στρατιωτικής δράσης στο Αφγανιστάν πριν από 20 χρόνια. «Ο Γάνι επέμεινε ότι οι αφγανικές δυνάμεις θα πολεμούσαν, αλλά προφανώς έκανε λάθος». Ο Γάνι, όμως, δεν ήταν ο μόνος που έκανε λάθος. Ο Μπάιντεν και αναρίθμητοι άλλοι Αμερικανοί αξιωματούχοι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο μακρύ δρόμο προς την ήττα, που ξεκίνησε με την ανατροπή από τις ΗΠΑ και τους συμμάχους τους των Ταλιμπάν το 2001 και κατέληξε με τη θριαμβευτική επιστροφή των ισλαμιστών στο προεδρικό μέγαρο της Καμπούλ προ ημερών.
Το νέο βιβλίο του δημοσιογράφου της Washington Post, Κρεγκ Γουίτλοκ με τίτλο «The Afganistan Papers: A Secret History of the War» («Τα Έγγραφα για το Αφγανιστάν: Μια Μυστική Ιστορία του Πολέμου») φιλοδοξεί να διασφαλίσει ότι ουδείς θα ξεχάσει τα σφάλματα και τις παραλήψεις της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας των ΗΠΑ επί δύο δεκαετίες και τον πόλεμο που έχασαν. Aξιοποιώντας ένα τεράστιο υλικό εκατοντάδων συνεντεύξεων και χιλιάδων σελίδων εγγράφων ο δημοσιογράφος παρέχει μια εντυπωσιακή μελέτη της αποτυχίας και της αλαζονείας, έναν αδιάψευστο απολογισμό της ταπεινωτικής ήττας των ΗΠΑ μέσα από τα λόγια εκείνων που επί τόσο διάστημα αντιλαμβάνονταν τόσο λάθος τα πράγματα – είτε στο πεδίο της μάχης, είτε στα κεντρικά γραφεία του ΝΑΤΟ στην Καμπούλ, είτε στο Πεντάγωνο και τον Λευκό Οίκο – και προσπάθησαν να συγκαλύψουν τις αποτυχίες τους με ψέμματα για να μην λογοδοτήσουν.
Οι εσφαλμένες εκτιμήσεις κι οι ομολογίες της σύγχυσης
«Με ρωτά συχνά ο κόσμος: “πόσο θα κρατήσει αυτό;” Αυτό το συγκεκριμένο μέτωπο θα κρατήσει όσο χρειαστεί για να οδηγηθεί η Αλ Κάιντα ενώπιον της Δικαιοσύνης, μπορεί να συμβεί αύριο, σ’ έναν μήνα, μπορεί να χρειαστεί ένα ή δύο χρόνια, αλλά θα επικρατήσουμε», διακήρυττε ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ, Τζορτζ Μπους ο νεότερος στις 11 Σεπτεμβρίου του 2001, λίγες μέρες αφότου οι Αμερικανοί ξεκίνησαν τους βομβαρδισμούς στο Αφγανιστάν. Πέρασε μια δεκαετία κι οι ΗΠΑ δεν είχαν ακόμη νικήσει στον πόλεμο και μια σκιώδης κυβερνητική υπηρεσία, το γραφείο του Ειδικού Γενικού Επιθεωρητή για την Ανοικοδόμηση του Αφγανιστάν (SIGAR) προσπάθησε να ανακαλύψει τους λόγους. Το αποτέλεσμα ήταν πάνω από 400 συνεντεύξεις κυρίως με Αμερικανούς, αλλά και Αφγανούς και νατοϊκούς αξιωματούχους, καθώς και άλλους ειδικούς, συμβούλους και μέλη οργανώσεων αρωγής, που αποκάλυπταν σφάλματα και παραλείψεις, τα οποία η κυβέρνηση των ΗΠΑ προσπάθησε να αποσιωπήσει.
Λογάριαζε όμως χωρίς τον Γουίτλοκ και την Washington Post, που προσέφυγαν στη δικαιοσύνη επικαλούμενοι τη νομοθεσία περί ελευθερίας της πληροφόρησης κι ανάγκασαν μετά από τριετή νομική μάχη την κυβέρνηση να παραδώσει τα αρχεία. Αυτά αποτέλεσαν το θεμέλιο για μια σειρά αποκαλυπτικών άρθρων και σε συνδυασμό πλέον με στοίβες εγγράφων από διάφορα δημόσια αρχεία καθιστούν το βιβλίο μια από τις πιο ολοκληρωμένες καταγραφές του πολέμου των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν, ένα βιβλίο, που δίνει εξηγήσεις γιατί τόσοι πολλοί απ’ αυτούς που σχεδίασαν και καθοδήγησαν την επέμβαση και πολέμησαν, απέτυχαν τόσο θεαματικά.
Παρουσιάζοντας θεματικά και χρονολογικά τις μαρτυρίες ο δημοσιογράφος αφήνει τους σχεδιαστές και διαχειριστές του πολέμου των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν να αποκαλυφθούν με τις δικές τους δηλώσεις, προσφέροντας έναν κατάλογο ψεμμάτων, ανικανότητας, διαφθοράς, πλάνης και άρνησης και δειλίας. Ο Γουίτλοκ παραθέτει τις απαισιόδοξες εκτιμήσεις και τα οδυνηρά συμπεράσματα αξιωματούχων, που πίστευαν ότι οι δηλώσεις τους ουδέποτε θα δουν το φως της δημοσιότητας. «Δεν είχαμε ούτε την πιο ομιχλώδη ιδέα αναφορικά με τι αναλαμβάναμε», έλεγε ο υποστράτηγος Ντάκλας Λιουτ, αρμόδιος για τον Πόλεμο στο Αφγανιστάν στο Λευκό Οίκο επί των ημερών του Τζορτζ Μπους του νεότερου και του Μπαράκ Ομπάμα. «Δεν ξέραμε τι κάναμε», ομολόγησε και ο Ρίτσαρντ Μπάουτσερ, κορυφαίος διπλωμάτης της κυβέρνησης Μπους για τη Νότια και Κεντρική Ασία. «Υπήρχε μια τεράστια… δυσλειτουργία στην ενότητα της διοίκησης στο Αφγανιστάν, στο στρατό», υπενθύμισε ο υποστράτηγος Ντέιβιντ Μπάρνο, πρώην διοικητής του πολέμου στο Αφγανιστάν. «Δεν υπήρχε σχεδιασμός της εκστρατείας», παραδέχθηκε ο στρατηγός Νταν ΜακΝιλ, ο οποίος διετέλεσε δύο φορές ανώτατος διοικητής στο Αφγανιστάν υπό τον Μπους. «Προσπάθησα να μου καθορίσει κάποιος τι σημαίνει νίκη, πριν ακόμη πάω εκεί, και ουδείς μπορούσε».
«Τι κάναμε στο Αφγανιστάν;»
Αυτοί και εκατοντάδες άλλοι αξιωματούχοι, αξιωματικοί των ενόπλων δυνάμεων των ΗΠΑ, διπλωμάτες και αναλυτές θα μπορούσαν να εξηγήσουν την κατάσταση στον αμερικανικό λαό οποιαδήποτε στιγμή την τελευταία δεκαετία. Αν το είχαν κάνει, ίσως ο πόλεμος στο Αφγανιστάν να είχε συντομευθεί κατά μία δεκαετία ή και περισσότερο, ίσως να μην προχωρούσε η Αμερική τόσο εύκολα σε επεμβάσεις που θα ήταν δύσκολο να τερματιστούν και να μην έχαναν τις ζωές τους εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι και τα σπίτια τους γύρω στα 59 εκατ. άλλοι στους πολέμους της Αμερικής μετά την 11η Σεπτεμβρίου του 2001.
Αντίθετα, οι Αμερικανοί βάλτωσαν στη σύγκρουση στο Αφγανιστάν, αβέβαιοι για το τι έπρεπε να επιτύχουν εκεί, γιατί το έκαναν, ποιον πολεμούσαν και για τι αγωνίζονταν. «Τι κάναμε στην πραγματικότητα σε εκείνη τη χώρα;» διερωτήθηκε ένας Αμερικανός αξιωματούχος, που υπηρέτησε με τον ανώτερο πολιτικό εκπρόσωπο του ΝΑΤΟ στο Αφγανιστάν. «Πήγαμε μετά την 11η Σεπτεμβρίου για να νικήσουμε την Αλ Κάιντα στο Αφγανιστάν, αλλά η αποστολή έγινε θολή».
O όρος «σύγχυση» είναι ο λιγότερο επικριτικός που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί, αφού όπως λέει ο Γουίτλοκ οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ θόλωναν τόσο τα νερά, «ώστε οι δηλώσεις τους συνιστούσαν εκστρατεία παραπληροφόρησης».
Ο ρόλος του Ράσμφελντ
Μέσα από τα έγγραφα του SIGAR και αρχειοθετημένες συνεντεύξεις ο δημοσιογράφος αντιπαραβάλλει ιδιωτικές κρίσεις με δημόσια σχόλια. Απ’ όλους τους ανίκανους -ενδεχομένως δόλιους – διαχειριστές του πολέμου στο Αφγανιστάν, που σκιαγραφούνται στο βιβιλίο, ο πρώτος υπουργός Άμυνας του Μπους, ο Ντόναλντ Ράμσφελντ, που πέθανε τον περασμένο Ιούνιο από πολλαπλό μυέλωμα, εμφανίζεται ως ένας από τους χειρότερους. «Δεν έχω ξεκάθαρη εικόνα ποιοι είναι οι κακοί», έγραφε σε εσωτερικό υπόμνημα σχεδόν δύο χρόνια μετά την έναρξη της επέμβασης. «Είμαστε τραγικά ανελλιπείς στη συλλογή πληροφοριών από ανθρώπινες πηγές».
Ο Ράμφελντ, όμως, ουδέποτε μίλησε για την απαισιοδοξία του στην αμερικανική κοινή γνώμη. Αντίθετα, επί σειράν ετών ο ΥΠ ΑΜ των ΗΠΑ απέκρουε τις επίμονες ερωτήσεις των ΜΜΕ, ενώ δημοσίως μιλούσε για ενδείξεις προόδου και σημαντικά βήματα στο μέτωπο. Το 2003 ο Ράμσφελντ ανακοίνωσε ότι οι Ταλιμπάν είναι τελειωμένοι: «Στο βαθμό που συγκεντρώνονται σε ομάδες κάτι παραπάνω από δύο άτομα, σκοτώνονται ή συλλαμβάνονται», κόμπαζε. Και το ερώτημα είναι τι θα έβρισκε να πει τώρα που οι Ταλιμπάν σάρωσαν το Αφγανιστάν σ’ έναν αστραπιαίο πόλεμο, σχεδόν χωρίς να ρίξουν ντουφεκιά.
O αντίλαλος της ήττας στον Πόλεμο του Βιετνάμ
Όσα παρατίθενται στο βιβλίο ακούγονται σαν θλιβερός αντίλαλος της ήττας των ΗΠΑ στον πόλεμο του Βιετνάμ. Στη διάρκεια εκείνου του πολέμου, ο στρατός των νοτιοβιετναμέζων, που είχαν στήσει, εκπαιδεύσει, εξοπλίσει και χρηματοδοτήσει οι Αμερικανοί, δεχόταν συχνά πυρά από την Ουάσιγκτον για δειλία και ανικανότητα. Και στο τέλος οι Αμερικανοί αξιωματούχοι αδυνατούσαν να κατανοήσουν πώς ένας στρατός ενός εκατομμυρίου μελών με αμερικανικό οπλισμό αξίας δισεκατομμυρίων δολαρίων κατέρρευσε το 1975.
Στο «Afghanistan Papers» οι Αμερικανοί επαναλαμβάνουν τα ίδια, κατηγορώντας τον αφγανικό στρατό, που οι ίδιοι έφτιαξαν, για αδυναμία και ανικανότητα. Πώς γίνεται να φταίνε οι ΗΠΑ, όταν οι Αφγανοί στρατιώτες ήταν αναλφάβητοι, μπέρδευαν τα χρώματα και τις τουαλέτες με νιπτήρες, αδυνατούσαν να μάθουν βασικές πολεμικές τακτικές ή ακόμη και να πυροβολούν στο στόχο, όταν ήταν νωθροί και διεφθαρμένοι; Ούτε κουβέντα, όμως, δεν είπαν για το πώς κατάφερε μια οργάνωση «κουρελήδων» Ταλιμπάν με σαφώς υποδεέστερο εξοπλισμό, λιγότερα οικονομικά μέσα στη διάθεσή της και μέλη που προέρχονται από τον ίδιο αφγανικό λαό, χωρίς αεροπορική υποστήριξή ή βοήθεια από μια υπερδύναμη όχι μόνον να επιβιώσει όλα αυτά τα χρόνια, αλλά και να αναπτύσσεται διαρκώς για να καταλάβει μέσα σε ελάχιστες μέρες τη μία μετά την άλλη τις πρωτεύουσες των περιφερειών και τελευταία και την Καμπούλ.
Ο «πόλεμος» κατά του οπίου
Παραλληλισμοί μπορούν να γίνουν και με το όπιο. Στη διάρκεια του Πολέμου του Βιετνάμ η χρήση ηρωίνης ήταν συνηθισμένη μεταξύ Αμερικανών στρατιωτών. Για καλύψει την αυξημένη ζήτηση η εταιρεία Air America, που διηύθυνε η CIA, μετέφερε όπιο που συνέλεγαν στο Λάος αγρότες, που υπηρετούσαν παράλληλα στο μυστικό στρατό της CIA. Μετά την ήττα τους στο Βιετνάμ οι ΗΠΑ προσπάθησαν να μπλέξουν και την ΕΣΣΔ στο δικό της «Βιετνάμ» στο Αφγανιστάν, όπου – όπως έχουν αποκαλύψει οι New York Times - «ανθούσε η παραγωγή οπίου (…) με την εμπλοκή ορισμένων μουτζαχεντίν, ανταρτών που υποστήριζε η CIA». Όταν ήρθε η ώρα να πολεμήσουν με τη σειρά τους οι Αμερικανοί κατά αυτών των μουτζαχεντίν και των γιων τους τη δεκαετία του 2000, οι ΗΠΑ είχαν στραφεί κατά της παραγωγής ναρκωτικών και ξόδεψαν δισ. δολάρια για να ξεριζώσουν τις παπαρούνες, αλλά χωρίς αποτέλεσμα.
Στο βιβλίο του ο Γουίτλοκ παρουσιάζει την Επιχείρηση River Dance, μια δίμηνη εκστρατεία αμερικανικών και αφγανικών δυνάμεων στα χωράφια με τις παπαρούνες στο νότιο Αφγανιστάν, ως άλλο ένα σκληρό μάθημα που πήραν οι ΗΠΑ στη χώρα. Ο Τζον Γουόλτερς, διευθυντής επί ημερών Τζορτζ Μπους, του Γραφείου Πολιτικής Ελέγχου των Ναρκωτικών του Λευκού Οίκου, έλεγε στους δημοσιογράφους ότι η επιχείρηση «σημείωνε τεράστια πρόοδο», αλλά στην πραγματικότητα όλα πήγαιναν στραβά: μπουλντόζες καταστρέφονταν, τρακτέρ έπεφταν σε λάκους, ένα αεροπλάνο που είχε νοικιάσει το Στέιτ Ντιπάρτμεντ για τη μεταφορά αξιωματούχων για την καταπολέμηση των ναρκωτικών συνετρίβη πάνω σε σπίτια με αποτέλεσμα να σκοτωθούν άμαχοι, Αφγανοί που μετείχαν στην εκστρατεία απουσίαζαν αδικαιολόγητα, ντόπιοι αγρότες εξοργίζονταν και αποξενώνονταν και μια περιοχή που ήταν προηγουμένως ήρεμη εξελίχθηκε σε θέατρο στρατιωτικών συγκρούσεων. «Λένε ότι είναι πολύ πετυχημένη. Εγώ νομίζω ότι αυτά είναι σκέτες μ@...κίες», είπε ο ταγματάρχης Μπομπ Κράουλι, σύμβουλος καταστολής εξεγέρσεων τη διετία 2013-2014.
Η επιχείρηση παραπλάνησης της αμερικανικής κοινής γνώμης
Aυτή η φράση του, «σκέτες μ@...ίες», θα μπορούσε να είναι το κατάλληλο επίγραμμα στην επιτύμβια στήλη όχι μόνον της Επιχείρησης River Dance και της προσπάθειας να εκριζωθούν οι παπαρούνες, αλλά και της σύνολης εμπλοκής των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν. Όπως και στο Βιετνάμ, οι στρατιωτικοί «μαγείρευαν» τα στοιχεία σε κάθε επίπεδο, λέγοντας ψέματα για την πορεία του πολέμου στους εαυτούς τους, το Κογκρέσο και τον αμερικανικό λαό. «Σχεδόν κάθε στοιχείο παραποιούνταν για να παρουσιαστεί η καλύτερη δυνατή εικόνα», είπε ο ταγματάρχης Κράουλι.
Όπως σημειώνει ο Γουίτλοκ στο βιβλίο του, στις συνεντεύξεις που συγκέντρωσε το SIGAR «Αμερικανοί στρατιωτικοί αξιωματούχοι και σύμβουλοι περιέγραψαν σαφείς συνεχείς προσπάθειες εσκεμμένης παραπλάνησης της κοινής γνώμης» από τα πεδία των μαχών μέχρι τον Λευκό Οίκο, «μαγειρεύοντας» τα στοιχεία ώστε να φαίνεται ότι οι ΗΠΑ κερδίζουν τον πόλεμο. «Με τη συνενοχή σιωπή τους, στρατιωτικοί και πολιτικοί ηγέτες απέφυγαν να λογοδοτήσουν και απέτρεψαν επαναξιολογήσεις της κατάστασης, που θα μπορούσαν να είχαν αλλάξει την έκβαση [του πολέμου] ή να τον συντομεύσουν», γράφει ο Γουίτλοκ, καταλήγοντας ουσιαστικά στο συμπέρασμα ότι οι αρμόδιες στρατιωτικές και πολιτικές κεφαλές των ΗΠΑ όταν είχαν την ευκαιρία να πουν την αλήθεια και να περιορίσουν το αίμα που έβαφε τα χέρια τους, κατέφευγαν σε ψέμματα και διπλασίαζαν τη βία.
Στον απόηχο της κατάληψης του Αφγανιστάν από τους Ταλιμπάν πολλοί στις ΗΠΑ θέτουν το ερώτημα, που θα επαναλαμβάνουν κι οι μελλοντικές γενιές: «Ποιος έχασε το Αφγανιστάν»; Και το βιβλίο του Γουίτλοκ δίνει απαντήσεις…