Ο πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν χαιρετίστηκε κάποτε ως το πρότυπο ενός «μουσουλμάνου δημοκράτη» ο οποίος θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως πρότυπο για ολόκληρο τον ισλαμικό κόσμο.
Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 οι ελπίδες ήταν μεγάλες για τον χαρισματικό, βραχύσωμο πρώην ποδοσφαιριστή, ο οποίος είχε δεχθεί μόνο μία κόκκινη κάρτα στην καριέρα του. Ο άνδρας από την εργατική γειτονιά της Κωνσταντινούπολης, την Κασίμπασα, υποσχόταν κάτι νέο: Επιτέλους, υπήρχε ένας αριστοτέχνης ταχυδακτυλουργός ο οποίος μπορούσε να ισορροπήσει μεταξύ ισλαμισμού, κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, προοδευτικής κοινωνικής πρόνοιας, ένταξης στο ΝΑΤΟ και μεταρρυθμίσεων με προσανατολισμό την ΕΕ.
Όμως, αναφέρει σε άρθρο γνώμης το Politico, αυτή η αισιοδοξία μοιάζει να είναι μακριά τώρα, καθώς η Τουρκία οδεύει προς τις κρίσιμες εκλογές της 14ης Μαΐου, οι οποίες σημαδεύονται από τη συζήτηση σχετικά με τη συγκέντρωση των εξουσιών υπό έναν όλο και πιο αυταρχικό και διχαστικό ηγέτη - που ονομάστηκε «καπετάνιος». Σημαντικοί αντίπαλοί του βρίσκονται στη φυλακή, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και το δικαστικό σώμα παραμένουν σε μεγάλο βαθμό υπό τον έλεγχό του, και το παιδί από την Κασίμπασα κυβερνά τώρα 85 εκατομμύρια ανθρώπους από ένα μνημειώδες προεδρικό συγκρότημα 1.150 δωματίων που έχτισε, το οποίο αναφέρεται συνήθως ως Saray, δηλαδή παλάτι.
Τουρκία: Το αντίπαλον δέος του Ερντογάν
Δεν είναι, λοιπόν, περίεργο που η αντιπολίτευση επικεντρώνει την εκστρατεία της στην ανατροπή του «καθεστώτος του ενός ανθρώπου». Το εξακομματικό μπλοκ της αντιπολίτευσης υπόσχεται να ξεριζώσει το πανίσχυρο προεδρικό σύστημα που εισήγαγε ο Ερντογάν το 2017 και να στραφεί σε έναν νέο τύπο πλουραλιστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.
Ο Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου, ο ηγέτης της αντιπολίτευσης που διεκδικεί την τουρκική προεδρία, περιγράφει την αποκατάσταση της Τουρκικής Δημοκρατίας ως τον «πρώτο πυλώνα» του προεκλογικού αγώνα. «Με τρόπο που αντιφάσκει με την ίδια του την ιστορία, η νομοθετική εξουσία του κοινοβουλίου μας έχει παραδοθεί στη μέγγενη του μονοπρόσωπου καθεστώτος», δήλωσε.
Η δημοσκόπηση του Politico τοποθετεί την αναμέτρηση στην κόψη του ξυραφιού, κάτι που σημαίνει ότι πιθανότατα θα υπάρξει δεύτερος γύρος στην προεδρική ψηφοφορία, στις 28 Μαΐου.
Το κόστος ζωής στην Τουρκία στο επίκεντρο της εκλογικής μάχης
Όμως, αυτή η συζήτηση για δημοκρατική αποκατάσταση καταλαμβάνει τη φαντασία σε μια εκλογική αναμέτρηση που αφορά, κυριολεκτικά, την τιμή των κρεμμυδιών και των αγγουριών;
Η βίαιη κρίση του κόστους ζωής στην Τουρκία αποτελεί το Νο 1 πεδίο της εκλογικής μάχης. Ο Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου χτύπησε... νεύρο όταν, με το κρεμμύδι στο χέρι, απηύθυνε μια προειδοποίηση από την ταπεινή κουζίνα του ότι το κόστος ενός κιλού κρεμμυδιών θα εκτοξευθεί στις 100 λίρες (4,67 ευρώ), από 30 λίρες τώρα, αν ο πρόεδρος παραμείνει στην εξουσία.
Ο Ερντογάν επέμεινε ότι η κυβέρνησή του είχε λύσει τα προβλήματα της Τουρκίας όσον αφορά την οικονομική προσιτότητα των τροφίμων, λέγοντας: «Σε αυτή τη χώρα δεν υπάρχει πρόβλημα με τα κρεμμύδια, τις πατάτες ή τα αγγούρια». Αλλά οι περισσότεροι Τούρκοι γνωρίζουν ότι η αριθμητική του Κιλιτσντάρογλου δεν είναι εξωπραγματική - άλλωστε, είναι λογιστής με σπουδές. Ο ετήσιος πληθωρισμός έφθασε στο υψηλό ρεκόρ του 85,5% τον περασμένο Οκτώβριο και τον Μάρτιο ήταν λίγο πάνω από το 50%. Η τουρκική λίρα έπεσε στα 19,4 ανά δολάριο, από περίπου 6 ανά δολάριο στις αρχές του 2020.
Σε αντίθεση με αυτά τα θέματα της προεκλογικής εκστρατείας που αφορούν ψωμί και βούτυρο, ο κύριος άξονας του μανιφέστου της αντιπολίτευσης για την αλλαγή εξουσίας από την προεδρία ακούγεται νομικίστικος. Υπάρχουν διατάξεις για τον τερματισμό της πραγματικής εξουσίας βέτο του προέδρου, τη διασφάλιση μιας μη κομματικής προεδρίας και την επιβολή ορίου μιας θητείας. Το κοινοβούλιο θα ενισχυθεί με μέτρα όπως ένα χαμηλότερο όριο για την είσοδο ενός κόμματος στη Συνέλευση, έως μια μεγαλύτερη χρήση ανεξάρτητων εμπειρογνωμόνων στις Επιτροπές.
Σίγουρα σημαντικές μεταρρυθμίσεις, αλλά θα βρουν απήχηση στους ψηφοφόρους; Θα μπορούσαν κάλλιστα να το κάνουν. Ο İlke Toygür, καθηγητής στο Universidad Carlos III της Μαδρίτης, παρατήρησε ότι, ενώ οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις μπορεί να μην είναι η «καθημερινή συζήτηση», τα μεγάλα θέματα της μονοπρόσωπης διακυβέρνησης και της ιστορικής προσήλωσης της Τουρκίας στο κοινοβούλιο είχαν απήχηση.
Ο Κιλιτσντάρογλου ως «οικοδόμος» συναίνεσης
Σε πλήρη αντίθεση με την εικόνα του Ερντογάν ως του μοναχικού παντοδύναμου ηγέτη, ο Κιλιτσντάρογλου παρουσιάζεται ως «οικοδόμος» συναίνεσης, έτοιμος να αντλήσει από μια ευρεία δεξαμενή ταλέντων. Σε βίντεο δείχνει τον εαυτό του να συζητάει για αντισεισμικές κατασκευές, εκπαίδευση και διατροφή, με δημάρχους υψηλού προφίλ, όπως τον Mansur Yavaș από την Άγκυρα και τον Ekrem İmamoğlu από την Κωνσταντινούπολη, και τους αντιπροέδρους του στα παρασκήνια.
Επιπλέον, ο ηγέτης της αντιπολίτευσης έχει ωθήσει αυτό το όραμα του εαυτού του ως ηγέτη χωρίς αποκλεισμούς, σε ένα δραματικό νέο επίπεδο, δηλώνοντας δημοσίως ότι είναι Αλεβίτης - μέλος της κύριας θρησκευτικής μειονότητας της Τουρκίας που επί μακρόν υπέστη διακρίσεις. Η δήλωσή του στο Twitter σχετικά με την ταυτότητά του, στην οποία καλούσε τους νέους Τούρκους να ξεριζώσουν το «διχαστικό σύστημα της χώρας», έγινε viral. Είναι ένα ριψοκίνδυνο τέχνασμα απέναντι σε έναν λαϊκιστή πρόεδρο που προέρχεται από το σουνιτικό ρεύμα, αλλά το μήνυμα είναι σαφές: ο Κιλιτσντάρογλου αυτοσυστήνεται ως το πλουραλιστικό αντίδοτο στην πολωτική πολιτική του Ερντογάν. Ο ταπεινός 74χρονος μπορεί να είναι λίγο «βαρετός» σε σχέση με τον «καυστικό» σημερινό ηγέτη, αλλά το στοίχημα της αντιπολίτευσης είναι ότι αυτό χρειάζεται η Τουρκία.
Ο συγκεντρωτισμός του Ερντογάν
Οι περισσότεροι παρατηρητές που κοιτάζουν στο παρελθόν για να εντοπίσουν το σημείο καμπής όπου ο Ερντογάν αποφάσισε να συγκεντρώσει τις εξουσίες γύρω από τον εαυτό του ξεχωρίζουν τις διαδηλώσεις του Πάρκου Γκεζί το 2013, όταν μια ασυνήθιστα κοινωνικά ποικιλόμορφη ομάδα διαδηλωτών προσπάθησε να σταματήσει την εκχέρσωση ενός χώρου πρασίνου στην Κωνσταντινούπολη για ένα εμπορικό κέντρο.
Οι διαμαρτυρίες -που τελικά καταπνίγηκαν με δακρυγόνα και κανόνια νερού- διογκώθηκαν σε μια πανεθνική βροντή κατά των πελατειακών σχέσεων και του προφίλ του Ερντογάν ως ισχυρού άνδρα. Ο Demir Murat Seyrek, επίκουρος καθηγητής στη Σχολή Διακυβέρνησης των Βρυξελλών, δήλωσε ότι ήταν η πρώτη φορά που ο Ερντογάν αισθάνθηκε ότι «η απειλή ήταν εναντίον του» και όχι εναντίον του κυβερνώντος κόμματος AK.
Η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι ήταν η απόπειρα πραξικοπήματος το 2016 -γεγονότα τα οποία παραμένουν αδιαφανή- που ώθησε τον Ερντογάν να διεξαγάγει δημοψήφισμα τον Απρίλιο του 2017 για τη μετάβαση σε προεδρικό σύστημα. Κέρδισε με το πιο μικρό ποσοστό (51,4%) και η αντιπολίτευση εξακολουθεί να αμφισβητεί το αποτέλεσμα, όχι μόνο επειδή η ψηφοφορία διεξήχθη κατά τη διάρκεια μιας κατάστασης έκτακτης ανάγκης μετά το πραξικόπημα.
Ο καθηγητής Seyrek σημείωσε την ειρωνεία ότι το προεδρικό σύστημα έχει επίσης μειονεκτήματα για τον Ερντογάν, ιδίως καθώς χρειάζεται το 50% των ψήφων (+1) για να παραμείνει στο αξίωμα. Τώρα, εγκαταλελειμμένος από μεγάλα στελέχη από τις πρώτες ημέρες του κόμματός του AK -ο πρώην πρόεδρος Αμπντουλάχ Γκιουλ και ο πρώην πρωθυπουργός Αχμέτ Νταβούτογλου έχουν στραφεί εναντίον του-, πρέπει να βρει όλο και πιο ακραίους εταίρους για τον συνασπισμό του ώστε να... καλύψει τους αριθμούς.
Το χαλάκι προσευχής του Ερντογάν «κρύβει» από κάτω τα πραγματικά προβλήματα
Όπως κάνει εδώ και χρόνια, ο Ερντογάν γυρίζει το τραπέζι και προβάλλει τον εαυτό του ως τη φωνή της πλειοψηφίας, υπογραμμίζοντας την ισλαμική ευπρέπεια και τις οικογενειακές αξίες, ενώ λέει ότι οι αντίπαλοί του είναι υποχείρια των τρομοκρατών, της ιμπεριαλιστικής Δύσης, της σκοτεινής διεθνούς υψηλής χρηματοδότησης και των ΛΟΑΤΚΙ+ οργανώσεων. Τα κύρια αντίπαλα κόμματα απορρίπτονται ως φασίστες και προβλέπει ότι οι ψηφοφόροι του θα «σκάσουν» τις κάλπες με το κύμα υποστήριξής τους στις 14 Μαΐου.
Σε ένα επεισόδιο χαρακτηριστικό των μαχητικών ενστίκτων του Ερντογάν, μύρισε... αίμα όταν ο Κιλιτσντάρογλου φωτογραφήθηκε να πατάει σε ένα χαλί προσευχής με τα παπούτσια του στα τέλη Μαρτίου. Παρόλο που ο αντίπαλός του ζήτησε συγγνώμη για αυτό το ακούσιο ατύχημα, ο πρόεδρος ξεσήκωσε το πλήθος να τον αποδοκιμάσει, κατηγορώντας τον ηγέτη της αντιπολίτευσης ότι παίρνει τις οδηγίες του από τον Φετουλάχ Γκιουλέν, τον ιεροκήρυκα με έδρα τις ΗΠΑ και πρώην σύμμαχο του κόμματος AK, τον οποίο ο Ερντογάν κατηγορεί ότι υποκίνησε το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016.
Κρατώντας ο ίδιος ένα χαλί προσευχής, ο Ερντογάν τόνισε από το μικρόφωνό του: «Αυτό το χαλί προσευχής δεν είναι για να στέκεσαι με παπούτσια. Θεού θέλοντος, θα μπορέσουμε να εκτελέσουμε την προσευχή των Ευχαριστιών πάνω σε αυτό το χαλί προσευχής στις 15 Μαΐου».
Θα μπορέσει ο Ερντογάν να νοθεύσει τις εκλογές;
Δεδομένων των φόβων για την ολίσθηση του Ερντογάν προς τον αυταρχισμό, οι εικασίες είναι έντονες σχετικά με το πόσο δίκαιες θα είναι οι εκλογές και αν ο Ερντογάν μπορεί να τις νοθεύσει. Πράγματι, ο υπουργός Εσωτερικών Σουλεϊμάν Σοϊλού απλώς υποδαύλισε τις ανησυχίες ότι η κυβέρνηση θα μπορούσε να... πατάξει τη δημοκρατική διαδικασία, περιγράφοντας την 14η Μαΐου ως απόπειρα «πολιτικού πραξικοπήματος» από τη Δύση - λέξεις που δεν πρέπει να λαμβάνονται ελαφρά τη καρδία, δεδομένης της ιστορίας των πραξικοπημάτων της Τουρκίας.
Με όλους τους πόρους του κράτους και τα μέσα ενημέρωσης στη διάθεσή του, ο πρόεδρος μπορεί σίγουρα να ασκήσει δυσανάλογη επιρροή.
Αλλά ο Demir Murat Seyrek, επίκουρος καθηγητής στη Σχολή Διακυβέρνησης των Βρυξελλών, τόνισε ότι η ίδια η ψηφοφορία στην Τουρκία δεν πρέπει ποτέ να συγκρίνεται με τη Ρωσία ή τη Λευκορωσία. Υποστήριξε πως η ψηφοφορία σε κάθε εκλογικό τμήμα θα παρακολουθείται στενά από όλα τα πολιτικά κόμματα και άλλους πολιτικούς παρατηρητές. «Εξακολουθώ να αισθάνομαι ότι στην Τουρκία αυτό που μπορείς να κάνεις κατά του αποτελέσματος των εκλογών είναι αρκετά περιορισμένο», είπε ο καθηγητής.
Ο Ερντογάν δεν θα μπορέσει να... διορθώσει το αποτέλεσμα σε περίπτωση σημαντικής ήττας. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος, όπως σημειώνουν αρκετοί αναλυτές, είναι ότι θα μπορούσε να επιχειρήσει κάποιο στρατήγημα υψηλού ρίσκου σε περίπτωση σφικτού αποτελέσματος, ζητώντας επανακαταμέτρηση ή κηρύσσοντας κατάσταση έκτακτης ανάγκης σε περίπτωση κάποιου «περιστατικού» αντιπερισπασμού. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, θα πυροδοτούσε μόνο την πυρετώδη πολιτική της χώρας, τη στιγμή που η Άγκυρα χρειάζεται σταθερότητα για να προσελκύσει ξένους επενδυτές και να αναζωογονήσει την οικονομία.
Ο Ερντογάν στην αντιπολίτευση;
Η πιο σουρεαλιστική ιδέα -αλλά όχι απίθανη τώρα- είναι πως ο Ερντογάν θα μπορούσε να δει ότι είναι ώριμη η στιγμή να ηγηθεί της αντιπολίτευσης και να επιτεθεί στη νέα κυβέρνηση του Κιλιτσντάρογλου. Ο νέος πρόεδρος θα ήταν ιδιαίτερα ευάλωτος στη βιτριολική ρητορική του Ερντογάν, καθώς προσπαθεί να κρατήσει ενωμένο έναν διχασμένο συνασπισμό εν μέσω οικονομικής κρίσης.
Παραδόξως, όμως, ο επίκουρος καθηγητής στη Σχολή Διακυβέρνησης των Βρυξελλών Seyrek σημείωσε ότι τα μέλη του κόμματος AK στην αντιπολίτευση θα μπορούσαν ακόμη και να υποστηρίξουν μεταρρυθμίσεις για να κλονιστεί η προεδρία και να διασφαλιστούν οι ελευθερίες των μέσων ενημέρωσης, καθώς αυτό θα ήταν προς το συμφέρον τους. Αυτό θα μπορούσε να αποδειχθεί σημαντικό, καθώς η συνταγματική αλλαγή θα χρειαζόταν μια ισχυρή κοινοβουλευτική πλειοψηφία.