Με τη Ρωσία να έχει κυκλώσει με τις δυνάμεις της την Ουκρανία, η ιδέα της «φινλανδοποίησης» της τελευταίας κερδίζει έδαφος το τελευταίο διάστημα ως πιθανή διέξοδος από την κρίση.
Πρόκειται για το λεγόμενο «φινλανδικό μοντέλο», δηλαδή την πολιτική ουδετερότητας που υιοθέτησε η Φινλανδία στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, που όμως δεν έχει ελπίδες επιτυχίας στην περίπτωση της Ουκρανίας, και τους λόγους εξηγεί σε ανάλυσή του το Foreign Policy.
Η Ουκρανία είναι de facto ουδέτερο κράτος με πενιχρές προοπτικές ένταξης στο ΝΑΤΟ
Ο πρώτος λόγος, αναφέρει η αρθρογράφος του Foreign Policy Καρολίν Ντε Γκρούτερ, είναι ότι η Ουκρανία είναι de facto ουδέτερο κράτος κι όπως το έθεσε πρόσφατα ο πρώην ΓΓ του ΝΑΤΟ, Γιαπ ντε Χουπ Σέφερ: «Άπαντες, του Πούτιν περιλαμβανομένου, γνωρίζουν ότι η Ουκρανία δεν θα γίνει μέλος του ΝΑΤΟ στο ορατό αλλά και στο αόρατο μέλλον. Είναι ήδη μια ουδέτερη χώρα. Κι αυτό είναι κάτι που δεν θα ακούσετε ποτέ να λέει ο Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ Γενς Στόλτενμπεργκ, δεν το επιτρέπει η θέση του. Αλλά εγώ μπορώ να το πω τώρα».
Ένας από τους λόγους που είναι πενιχρές οι προοπτικές ένταξης στο ΝΑΤΟ της Ουκρανίας είναι ότι λόγω Πούτιν δεν έχει σταθερά σύνορα, όπως συνέβη και στην περίπτωση της Μολδαβίας και της Γεωργίας. Μολαταύτα ο Πούτιν είναι λίαν αναστατωμένος, αδυνατώντας να αποδεχθεί μια ουδέτερη Ουκρανία στη γειτονιά του, επιθυμώντας, όπως σημειώνει το άρθρο, να την καθυποτάξει και να τη σύρει στη ρωσική σφαίρα επιρροής με την επιθετικότητα και τον εκφοβισμό, που ξεκίνησε το 2014 με την προσάρτηση της Κριμαίας και την κατοχή του Ντονμπάς στην ανατολική Ουκρανία. Μέχρι στιγμής αυτά του γύρισαν μπούμερανγκ, καθώς οι Ουκρανοί επιζητούν ολοένα και περισσότερο την ενσωμάτωσή τους στη Δύση και -σύμφωνα με περσινή δημοσκόπηση- ένας στους δύο (53%) υποστηρίζουν την ένταξη της χώρας τους στο ΝΑΤΟ.
Κι αυτό ακριβώς είναι που ανησυχεί τον Πούτιν, ότι ενώ η Ουκρανία είναι ουδέτερο κράτος, πολλοί Ουκρανοί απομακρύνονται από την τροχιά της Ρωσίας και όσο τους πιέζει ο ισχυρός άνδρας του Κρεμλίνου, τόσο στρέφουν το βλέμμα στη Δύση, την αυτοδιάθεση των χωρών της, τη δημοκρατία και την ελευθεροτυπία. Δεν αρκεί στον Ρώσο πρόεδρο το ουδέτερο καθεστώς της Ουκρανίας, αφού «θέλει να αναιρέσει την κυριαρχία, τη δημοκρατία και τους ανεξάρτητους θεσμούς της» και γι’ αυτό συγκέντρωσε κάπου 130.000 στρατιώτες το τελευταίο διάστημα γύρω από τη χώρα. Το επεσήμανε και ο Πορτογάλος πρώην υπουργός Ευρωπαϊκών Υποθέσεων Μπρούνο Μασάες: «Ο Πούτιν δεν θέλει μια ουδέτερη Ουκρανία. Θέλει μια ρωσική Ουκρανία».
Γιατί η Ουκρανία δεν μπορεί να γίνει Φινλανδία
Υπάρχει όμως και ένας δεύτερος λόγος που είναι εσφαλμένη η σύγκριση με την ουδετερότητα της Φιλανδίας στην ψυχροπολεμική περίοδο. Η Ρωσία επέτρεπε επί δεκαετίες στη Φιλανδία να παραμένει, μέσα στην αυστηρή ουδετερότητά της, δημοκρατική και να αναπτύσσει τους ανεξάρτητους θεσμούς της. Συν τω χρόνω και έχοντας επίγνωση του μόνιμου κινδύνου να προκαλέσει την εχθρότητα της Μόσχας, η Φινλανδία αργά αλλά αποφασιστικά κινήθηκε προς τη Δύση. Η Μόσχα το επέτρεψε επειδή οι Συνθήκες Ειρήνης των Παρισίων του 1947 εγγυώνται τη φινλανδική ουδετερότητα, απαγορεύοντας στη χώρα να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ, την Ευρωπαϊκή Ένωση ή οποιαδήποτε ομάδα κρατών που η Ρωσία θα θεωρούσε δυτική. Ωστόσο, η Φινλανδία είχε την ελευθερία να κυβερνάται μόνη της, κάτι που κατέκτησε βήμα-βήμα.
Όπως δήλωσε ο πρώην πρέσβης της χώρας στη Ρωσία, Ρένε Νίμπεργκ, οι φινλανδικές κυβερνήσεις βάδιζαν σε τεντωμένο σχοινί στις σχέσεις τους με τη Μόσχα. Επί παραδείγματι, δεν επετράπη στη Φινλανδία να γίνει μέλος της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών (ΕFTA), μιας ομάδας χωρών που δεν ήταν μέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Αλλά το Ελσίνκι αντιπαρήλθε το πρόβλημα, προτείνοντας τη σύσταση δύο ενώσεων: της Finefta (δηλαδή τη Φινλανδία-Ευρωπαϊκή Ένωση Ελεύθερων Συναλλαγών) και ενός αντιγράφου της Comecon, του Συμβουλίου Αμοιβαίας Οικονομικής Βοήθειας, που αποτελείτο από κομμουνιστικές χώρες. «Με έξυπνους ελιγμούς, ξεφύγαμε από αυτό», είπε ο Νίμπεργκ. «Φυσικά, χρησιμοποιήσαμε τη Finefta, ενώ η παραλλαγή της Comecon ουδέποτε ενεργοποιήθηκε».
Πώς καθησύχασε το Ελσίνκι τις ρωσικές ανησυχίες περί φινλανδικού αλυτρωτισμού
Όπως εξηγεί το άρθρο του FP, οι Συνθήκες Ειρήνης των Παρισίων του 1947, πέρα από το ζήτημα της αυστηρής ουδετερότητας της Φινλανδίας, διευθέτησαν και το θέμα των μήκους 1.339 χλμ. συνόρων της με τη Ρωσία. Η Φινλανδία απομάκρυνε όλους τους Φινλανδούς από εδάφη που παραδόθηκαν στη Ρωσία, καίγοντας σπίτια κι ολόκληρα χωριά. Ήταν οδυνηρό, αλλά αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μην υπάρχουν irredenta, δηλαδή περιοχές υπό τη νομική δικαιοδοσία ενός κράτους, των οποίων οι κύριοι πολιτιστικοί, ιστορικοί και εθνοτικοί δεσμοί είναι με ένα άλλο κράτος, άρα δεν υπήρχαν βάσεις αλυτρωτισμού. Τα σύνορα που χαράχθηκαν το 1947 ουδέποτε αμφισβητήθηκαν.
Η Φινλανδία ήταν επί σειράν ετών μεγάλος εξαγωγέας προϊόντων προς την ΕΣΣΔ, που αποκαλούσε «φιλική χώρα» το Ελσίνκι. Ήταν μια διευθέτηση που υποστήριξαν αμφότερες οι πλευρές επειδή υπό τις συγκεκριμένες περιστάσεις ήταν αμοιβαία επωφελής. Εξάλλου ήταν ξεκάθαρο, όπως λέει ο Νίμπεργκ, ότι «οι Φινλανδοί ζούσαν στη μία πλευρά των συνόρων με ισχυρούς θεσμούς και κοινοβουλευτική δημοκρατία και οι Ρώσοι υπό τη διακυβέρνηση ενός ανδρός στην άλλη πλευρά. Ήταν ξεκάθαρο, ανήκαμε στον ελεύθερο κόσμο, τη Δύση».
Η δυσπιστία στις σχέσεις Ρωσίας-Ουκρανίας
Κι αυτήν ακριβώς την ελευθερία και το δικαίωμα να αποφασίζει μόνη της τη μοίρα της αρνείται ο Πούτιν στην Ουκρανία, μολονότι παραμένει de facto ουδέτερη. Δεν υπάρχει ειρηνευτική συμφωνία μεταξύ Ρωσίας-Ουκρανίας που να εγγυάται την ουδετερότητα της δεύτερης, ούτε θα μπορούσε να υπάρξει γιατί δεν θα το αποδεχόταν το Κίεβο. Γι’ αυτό και κυριαρχούν η καχυποψία και η δυσπιστία στις σχέσεις των δύο χωρών. Ρωσικές δυνάμεις κατέχουν τώρα την Κριμαία και το Ντονμπάς, ενώ στην περίπτωση της Φινλανδίας σοβιετικά στρατεύματα ουδέποτε πάτησαν πόδι μετά το 1947.
Η αρθρογράφος υποστηρίζει ότι το πραγματικό πρόβλημα του Πούτιν είναι οι χώρες που ήταν κάποτε μέλη της ΕΣΣΔ ή παλαιότερα της τσαρικής Ρωσίας και μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου έσπευσαν στην αγκαλιά της Δύσης ή επιχείρησαν να το κάνουν. Δεν είναι τυχαίο ότι πρώτα αιτήθηκαν την ένταξή τους στο ΝΑΤΟ και μετά στην ΕΕ, αφού υπολόγιζαν ότι η Συμμαχία τούς προστατεύει από τη Μόσχα. Όπως δεν είναι τυχαίο ότι Πολωνία και Ουγγαρία δεν παίζουν στο ΝΑΤΟ τα παιχνίδια που παίζουν στην ΕΕ και τους φέρνουν συχνά σε κόντρα με τις Βρυξέλλες. Κι ενώ ο Πούτιν απειλεί τους πρώην δορυφόρους της ΕΣΣΔ με εισβολή, αξιώνει αλλαγή του καταστατικού του ΝΑΤΟ και ζητά αποχώρηση των δυνάμεών του από εκεί, οι χώρες αυτές ουδέποτε έρχονται σε ρήξη εντός του ΝΑΤΟ, ούτε καν ο Ούγγρος πρωθυπουργός Όρμπαν, που συχνά δείχνει υποχωρητικότητα έναντι της Ρωσίας και άλλων απολυταρχικών καθεστώτων.
Η Ρωσία δεν θέλει να χάσει την Ουκρανία
Η Ρωσία είναι αποφασισμένη να μη χάσει με τον ίδιο τρόπο την Ουκρανία. Και οι έξι πρώην πρεσβευτές της Σουηδίας στη Μόσχα, που είναι ακόμη εν ζωή, σε αναλύσεις τους για το Κέντρο Ανατολικοευρωπαϊκών Σπουδών της Στοκχόλμης θεωρούν την παρούσα κρίση προβλέψιμη και αναπόφευκτη. Θυμούνται πως οι μεταρρυθμιστές που συνεργάζονταν στις αρχές της δεκαετίας του 1990 με τον τότε πρόεδρο της Ρωσίας, Μπόρις Γέλτσιν, αν και αποδέχονταν ότι θα ήταν κυρίαρχα πρώην τμήματα της ΕΣΣΔ που κέρδισαν την ανεξαρτησία τους, μολαταύτα προσδοκούσαν ότι θα παρέμεναν μαζί σε μια χαλαρή ένωση. Και ειδικά όσον αφορά στην Ουκρανία αναφέρονταν με νοσταλγία: «Νιώθαμε ότι ήμασταν σπίτι μας εκεί. Και τώρα θα χρειαζόμαστε βίζα για να πάμε στη Γιάλτα, την Κριμαία ή την Οδησσό, όπου γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε… Η “Ρωσία” είναι κάτι παραπάνω από “Ρωσική Ομοσπονδία”, δεν μπορούμε να τη φανταστούμε χωρίς την Ουκρανία. Τα σύνορα μόνον αντιφάσεις και συγκρούσεις εκτρέφουν», έλεγαν. Ουδέποτε οι μεταρρυθμιστές αυτοί θα μιλούσαν κατ’ αυτόν τον τρόπο για την Ουκρανία.
Το ενδιαφέρον είναι ότι την εποχή εκείνη η ρωσική ηγεσία δεν επέκρινε τη Δύση για τη διεύρυνση του ΝΑΤΟ και της ΕΕ προς Ανατολάς. Ο Γέλτσιν έδειχνε να κατανοεί ότι δεν είναι η Δύση που τραβούσε τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες στη σφαίρα επιρροής της, αλλά ότι εκείνες εγκατέλειπαν τη Ρωσία. Αντιλήφθηκε ότι ΝΑΤΟ και ΕΕ αμφιταλαντεύονταν ως προς την ενσωμάτωση χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, αλλά δεν ήθελαν να το διαψεύσουν, όπως και σήμερα. Είχε κι ο ίδιος εμπειρία αυτής της αμφιταλάντευσης όταν μίλησε κάποτε για μια πιθανή ένταξη της Ρωσίας στην ΕΕ, αλλά παράτησε την ιδέα καθώς δεν έλαβε απάντηση από τις Βρυξέλλες. Γι’ αυτό κι ο Γέλτσιν δεν έριξε αρχικά το φταίξιμο στη Δύση, αλλά στη Ρωσία, που ήταν πολύ αδύναμη για να σταματήσει την κατάρρευση της σφαίρας επιρροής της. Αυτό, πάντως, έχει αλλάξει πλέον, τουλάχιστον από στρατιωτικής άποψης.
Ο ρωσικός μεγαλοϊδεατισμός
«Οι πολιτικές αλλαγές στη Ρωσία είναι πάντα δραματικές, αλλά και επιφανειακές. Ουδέποτε έγινε πραγματική ρήξη με το παρελθόν. Πρώην κομμουνιστικές ελίτ, περιλαμβανομένων των υπηρεσιών πληροφοριών και ασφάλειας, στις οποίες μετείχε ο Πούτιν, εξακολουθούν να κυβε4ρνούν τη χώρα με αναλλοίωτη νοοτροπία. Ίσως η ουσία του προβλήματος της Δύσης με τη Ρωσία είναι ότι η πρώτη πιστεύει ότι είναι εφικτή η πραγματική αλλαγή ενώ η δεύτερη όχι.
Ο Τόμας Μπέρτελμαν, πρεσβευτής της Σουηδίας στη Ρωσία την τετραετία 2008-2012, επεσήμανε ότι σε αντίθεση με τις αυτοκρατορίες του 19ου αι. η Ρωσία ουδέποτε αποαποικιοποιήθηκε. Η Ρωσική Αυτοκρατορία κατέρρευσε το 1917, αλλά η ΕΣΣΔ παρέτεινε για άλλες επτά δεκαετίες τη ζωή της. Η Ρωσία, κατά τον Μπέρτελμαν, δεν είχε άλλη ταυτότητα από εκείνη της αυτοκρατορίας και η διαιώνιση αυτής της αυτοκρατορίας έγινε και παραμένει τόσο σημαντική για το καθεστώς που επηρεάζει τον τρόπο διακυβέρνησης της χώρας και της χρήσης των πόρων της, σημειώνει η ανάλυση του FP. Και καταλήγει: «Η παράδοση της αυτοκρατορίας και οι αυταρχικές τάσεις αλληλεπιδρούν και έχουν κοινές ρίζες. Διαμόρφωσαν τον Πούτιν και ήρθαν να ασκήσουν αποφασιστική επιρροή στη Ρωσία σήμερα. Η τρέχουσα κρίση είναι ένα αποτέλεσμα που δεν μπορεί να λυθεί με τη μετατροπή της Ουκρανίας σε μια νέα Φινλανδία. Στα μάτια της Μόσχας η Ουκρανία δεν είναι Φινλανδία -και εκεί ακριβώς έγκειται το πρόβλημα».