Η έκρηξη του τουρισμού ανά την υφήλιο μπορεί να μην είναι και τόσο νέο φαινόμενο, αλλά επιταχύνεται προκαλώντας ολοένα και μεγαλύτερη δυσφορία στους ντόπιους πληθυσμούς, πόσω μάλλον που η διεθνής τουριστική κίνηση επιστρέφει φέτος στα επίπεδα του 2019.
Από τις αρχές του καλοκαιριού στη Μαγιόρκα της Ισπανίας λαμβάνουν χώρα απίστευτα σκηνικά με ντόπιους να διώχνουν τους τουρίστες από παραλίες για να «απολαύσουν» τον τόπο τους και να διαδηλώνουν μαζικά στην Πάλμα κατά του μαζικού τουρισμού, καταγγέλλοντας το κόστος στέγασης και τις δυσκολίες πρόσβασης στις δημόσιες υπηρεσίες. «Δεν πρόκειται για τουρισμοφοβία, μόνον για γεγονότα: 1.232.014 κάτοικοι, 18 εκατομμύρια τουρίστες», ανέφεραν κάποια πλακάτ των διαδηλωτών.
Διαμαρτυρίες κατά του υπερτουρισμού από τη Βαρκελώνη μέχρι την Ιαπωνία
Ανάλογες διαμαρτυρίες κατά του υπερτουρισμού επαναλήφθηκαν το φετινό καλοκαίρι και σε άλλους τουριστικούς προορισμούς στην Ισπανία -όπως επί παραδείγματι στη Βαρκελώνη- αλλά και ανά την υφήλιο, από τη Βενετία μέχρι το όρος Φούτζι στην Ιαπωνία και στα Ιμαλάια, σημειώνει σε άρθρο της η γαλλική εφημερίδα Le Monde. «Οι ταξιδιώτες είναι ολοένα και περισσότεροι, η μεσαία τάξη αναπτύσσεται σε όλο τον κόσμο, είναι ένα μη αναστρέψιμο και εκθετικό γεγονός», υπογραμμίζει η Βαλερί Μπονέντ, πρόεδρος της Entreprises du voyage, της ένωσης ταξιδιωτικών γραφείων της Γαλλίας. «Ο τουριστικός τομέας είναι ένας από τους λιγοστούς που εμφανίζουν μια αναπτυξιακή δυναμική», προσθέτει.
Παράλληλα με τη δημογραφική έκρηξη του πληθυσμού της Γης επέρχεται και ένας εκδημοκρατισμός του τουρισμού με τις πτήσεις χαμηλού κόστους και τη μεγάλη ποικιλία προσφορών καταλυμάτων. Από 25 εκατομμύρια αφίξεις τουριστών σε προορισμούς ανά την υφήλιο το 1950 σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (UNWTO), τη φετινή χρονιά ο αριθμός αυτός αναμένεται να εκτοξευτεί σε περίπου 1,5 δις. και σε 1,8 δισεκατομμύρια το 2030, ενώ τα επιβατικά αεροσκάφη αναμένεται να μεταφέρουν έναν αριθμό ρεκόρ 5 δισ. επιβατών ετησίως.
Μεγάλα τουριστικά ρεύματα από Κίνα, Ασία και Βραζιλία
Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (UNWTO) «μεταξύ των οικονομιών ανώτερου μεσαίου εισοδήματος η Κίνα εδραίωσε τη θέση της μεταξύ των κορυφαίων δέκα τουριστικών χωρών». Στην ίδια έκθεση σημειώνεται ότι «στο πρώτο τεταρτημόριο της κατάταξης προστέθηκαν αναδυόμενες χώρες όπως η Ινδονησία, η Βραζιλία και η Τουρκία».
Οι μεσαίες τάξεις των χωρών αυτών θέλουν να ανακαλύψουν τους πιο εμβληματικούς τουριστικούς προορισμούς του πλανήτη και ειδικά εκείνοι που προέρχονται από μεγαλουπόλεις της Ασίας δεν έχουν απαραίτητα την ίδια αγχώδη σχέση που έχουν οι Ευρωπαίοι με το πλήθος.
«Στη Βενετία, το 2023, υπήκοοι από την ινδική υποήπειρο έκαναν πλούσιους τους γονδολιέρηδες», λέει ο γεωγράφος Ρεμύ Κναφού. Τον περασμένο χειμώνα οι Βραζιλιάνοι ήταν αυτοί που αποτελούσαν την πρώτη πελατεία του Club Med. Επισκέπτες που αποτελούν μόνο την «κορυφή του τουριστικού παγόβουνου», όπως λέει ο Ζαν Κριστόφ Γκαϊ, επιστημονικός διευθυντής του Ινστιτούτου Τουρισμού της Κυανής Ακτής, στο βιβλίο του «Τουρισμοφοβία», αφού σε αυτούς πρέπει να προστεθούν και οι εγχώριοι τουρίστες, που σύμφωνα με τον UNWTO, το 2018 ξεπέρασαν τα 9 δισεκατομμύρια, δηλαδή ήταν έξι φορές περισσότεροι από τους αλλοδαπούς τουρίστες.
Ο ρόλος των social media
Μετά την άρση των περιοριστικών μέτρων για την πανδημία τα τουριστικά ρεύματα ενισχύθηκαν όχι μόνον σε δημοφιλείς προορισμούς, αλλά ακόμη και σε περιοχές φυσικού κάλλους ανά την υφήλιο. «Ο υπερτουρισμός υπήρχε και πριν την πανδημία», λέει ο Σεμπαστιάν Ζακό, διευθυντής του Ινστιτούτου Έρευνας και Προηγμένων Σπουδών του Τουρισμού.«Αλλά η δίψα για τα τουριστικά hot spots επεκτείνεται τώρα στο χώρο και στο χρόνο.» Για παράδειγμα, στη Λιγουρία της Ιταλίας το Τσίνκουε Τέρα – μια συστάδα μικρών χωρών στο χείλος του γκρεμού, που δέχονταν επισκέψεις κυρίως το καλοκαίρι, γνώρισαν μια επέκταση της τουριστικής περιόδου πριν από τον Ιούλιο και μετά τον Αύγουστο.
Και αυτό, ειδικά από τη στιγμή που τα social media όπως το Instagram αυξάνουν την προβολή του.
Οι νέες μετακινήσεις συγκρούονται επίσης με αυτές του τουρισμού, γεγονός που περιπλέκει την ανάλυση. «Η κοινωνία κινείται παντού και ιδιαίτερα στις τουριστικές περιοχές, επειδή οι άνθρωποι που εγκαταλείπουν τις πόλεις είναι μάλλον αστοί, που αγαπούν το περιβάλλον και εργάζονται εξ’ αποστάσεως», εξηγεί ο κοινωνιολόγος Ζαν Βιάρνττ. Που πάνε όλοι αυτοί; «Σε περιοχές δεύτερης κατοικίας, όπως οι συνταξιούχοι, αφού το 48% των συνταξιοδοτούμενων ονειρεύονται να μεταναστεύσουν σε ελκυστικές τουριστικές περιοχές.»
Ο σημειολογικά φορτισμένος όρος του υπερτουρισμού
Ο όρος «υπερτουρισμός» συχνά ενοχλεί τους επαγγελματίες του κλάδου, οι οποίοι θεωρούν ότι χρησιμοποιείται καταχρηστικά από τα ΜΜΕ. «Αυτό δίνει την αίσθηση του υπερπληθυσμού σε όλες τις εποχές του χρόνου, ενώ πρόκειται συχνά για κορυφώσεις της τουριστικής κίνησης σε πολύ συγκεκριμένες στιγμές», εκτιμά η Βαλερί Μπονέντ σημειώνοντας ότι πολλοί τουριστικοί προορισμοί είναι κορεσμένοι το καλοκαίρι, αλλά έρημοι τον χειμώνα.
Η σφοδρή κριτική κατά του μαζικού τουρισμού εξυπηρετεί επίσης «τα συμφέροντα όσων πουλάνε ακριβά ταξίδια στην άλλη άκρη του κόσμου προσφέροντας στους ενδιαφερόμενους την ευκαιρία να ξεχωρίσουν και να αποφύγουν τον συνωστισμό και τα πλήθη των τουριστών», λέει ο Ρεμί Κναφού, θυμίζοντας ότι ο όρος του «υπερτουρισμού» πρωτοχρησιμοποιήθηκε το 2018 και διαδόθηκε από το Skift, το κορυφαίο ταξιδιωτικό ειδησεογραφικό site.
Στο σταυρόνημα οι ημερήσιοι τουρίστες που δαπανούν ελάχιστα
Αυτό το φαινόμενο του μαζικού τουρισμού χρησιμοποιείται ως πρόσχημα από τις Αρχές ορισμένων προορισμών για να φιλτράρουν έναν συγκεκριμένο τύπο επισκεπτών, όπως για παράδειγμα στη Βενετία με το πείραμα επιβολής εισιτηρίου εισόδου 5 ευρώ στους ημερήσιους ταξιδιώτες. «Αν ήθελαν να περιορίσουν την υπερχείλιση της πόλης των Δόγηδων από τουρίστες δεν θα επιδίωκαν να επεκτείνουν το αεροδρόμιο Marco Polo με στόχο να αυξηθεί ο αριθμός των επιβατών από 9 εκατομμύρια σε 12,5 εκατομμύρια έως το 2026», υπογραμμίζει ο κοινωνιολόγος Prosper Wanner.
Και πίσω από το μέτρο του εισιτηρίου διακρίνει την επιθυμία των Αρχών της Βενετίας να μειωθεί η παρουσία των εκδρομέων που αρκούνται στο να φάνε ένα παγωτό και να αυξηθεί ο αριθμός των πλουσιότερων τουριστών που είναι έτοιμοι να μείνουν και να δαπανήσουν περισσότερα: «Οι αιρετοί τιμωρούν τους επιβάτες κρουαζιέρας που δεν πληρώνουν τουριστικό φόρο και σιτίζονται στο πλοίο τους, ενώ ενθαρρύνουν τους ταξιδιώτες που έρχονται με αεροπλάνο παρόλο που ρυπαίνει εξίσου.» «Είναι θέμα δημοσιονομικών και οικονομικών οφελών», προσθέτει, διευκρινίζοντας ότι αυτή η τάση απλώνεται σχεδόν παντού.
Αυτή η έννοια της απόρριψης οδηγεί στη δαιμονοποίηση των τουριστών ή στην αντιπαράθεσή τους με τους ντόπιους. «Ο όρος του υπερτουρισμού προσδίδει μια απαξιωτική εικόνα στους επισκέπτες, σαν να ήταν ηλίθιοι», σημειώνει η Βαλερί Μπονέντ θυμίζοντας ότι και πολλοί από τους ντόπιους γίνονται τουλάχιστον μια φορά το χρόνο τουρίστες σε περιοχές κάποιων άλλων.
Υπερτουρισμός και λαϊκισμός
Για τον Ιταλό κοινωνιολόγο Φραντσέσκο Σκρέτι η ολοένα και συχνότερη χρήση του όρου του υπερτουρισμού συνδέεται εν μέρει και με την αύξηση του λαϊκισμού. Αναλύοντας το ντοκιμαντέρ «Tourists, go home!» («Τουρίστες, γυρίστε στα σπίτια σας!») της Άντγιε Κράιστ, επεσήμανε αντιδράσεις βασισμένες «στο φόβο για τον άλλο, που φθάνει με πλοίο ή αεροπλάνο» ή για «τον τουρίστα, που λεηλατεί την τοπική οικονομία ή μεταφέρει ένα μερίδιο εισοδήματος στα χέρια ιδιωτικών ομάδων».
Η παράδοση της «τουριστοφοβίας» έχει επίσης τις ρίζες της στον εκδημοκρατισμό των ταξιδιών. Όπως σημειώνει ο Ζαν Κριστόφ Γκαϊ, από την δεκαετία του 1870 στην Αγγλία, όταν άρχισε η εργατική τάξη να πηγαίνει διακοπές, η ελίτ τους αντιμετώπιζε ως εισβολείς που πήγαιναν να διαταράξουν τις ειρηνικές διακοπές τους αδυνατώντας να κατανοήσουν την ιερότητα της φύσης.
Ζητούμενο ο κεντρικός σχεδιασμός
Ουδείς, ωστόσο, αμφισβητεί την πραγματική ταλαιπωρία που είναι πιθανό να προκαλέσει ο μαζικός τουρισμός, ειδικά όταν διαταράσσεται η ισορροπία ζωής των κατοίκων του εν λόγω μέρους. «Ας μιλήσουμε για τα προβλήματα απασχόλησης, τις συνθήκες εργασίας, το στεγαστικό πρόβλημα που πυροδοτούν οι βραχυχρόνιες μισθώσεις, τα κοινωνικά και κλιματικά ζητήματα των ταξιδιών κι όχι για το πρόβλημα των ευκατάστατων δυτικών τουριστών, που θα ήθελαν να είναι μόνοι τους στα αγαπημένα τους σημεία», λέει η ανθρωπολόγος Σασκιά Κουζέν».
Από το Σεντ Μαλόν της Βρετάνης στη Γαλλία μέχρι τη Χώρα των Βάσκων μέσω μητροπόλεων όπως το Παρίσι διογκώνονται οι αντιδράσεις των κατοίκων που καταγγέλλουν τον πολλαπλασιασμό των εποχικών μισθώσεων, την εξαφάνιση των τοπικών καταστημάτων που αντικαταστάθηκαν από καταστήματα με σουβενίρ, την ηχορύπανση, το μεταμόρφωση ολόκληρων γειτονιών σε… μικρές Disneyland. «Αυτό που εξοργίζει περισσότερο είναι ο πληθωρισμός, το γεγονός ότι δεν μπορείς να βρεις κατάλυμα, δεν μπορείς πλέον να παρκάρεις, οι ουρές στα εστιατόρια», υπογραμμίζει η Βαλερί Μπονέντ.
Σε κάποιους τουριστικούς προορισμούς οι Αρχές επιχειρούν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα με νομοθετικά μέτρα με λιγότερη ή μεγαλύτερη επιτυχία. Το φθινόπωρο του 2023, η Νέα Υόρκη απαγόρευσε τις βραχυχρόνιες μισθώσεις για διάστημα μικρότερο του ενός μηνός με την ελπίδα να επιλυθεί η δραματική στεγαστική κρίση.
Στη Βαρκελώνη, που αντιμετώπισε τεράστιο πρόβλημα ξηρασίας τον χειμώνα, οι Αρχές περιόρισαν την κατανάλωση νερού στον τουριστικό κλάδο στα 200 λίτρα ανά άτομο την ημέρα τον Απρίλιο, όπως και και για τον υπόλοιπο πληθυσμό. Αυτό δεν εμποδίζει τον Χοσέ Λουίς Ζορέντα, αντιπρόεδρο της Exceltur, της οργάνωσης του κλάδου στην Ισπανία, να ανησυχεί: «Μέλημά μας είναι να συνεχίσουμε να αναπτύσσουμε τον τουρισμό στην Ισπανία ώστε να είναι βιώσιμος και να μην προκαλεί κοινωνική αποστροφή.»
Στη Γαλλία την ίδια ώρα, παρά τους φόβους για τη δυσφορία που προκαλεί ο υπερτουρισμός, οι Αρχές εμμένουν στο στόχο να αναδειχθεί η χώρα ο πρώτος «βιώσιμος» τουριστικός προορισμός και ήδη περιμένει 100 εκατομμύρια επισκέπτες φέτος, αριθμός ρεκόρ, που υπόσχεται μεγάλα οικονομικά οφέλη.
«Αυτή η πολιτική αριθμών, που ακολουθείται από πολλά κράτη και βασίζεται σε μία μόνο παράμετρο, αποκαλύπτει την απουσία του προβληματισμού για τον μαζικό τουρισμό και τις συνέπειές του», σημειώνει ο Ζαν Κριστόφ Γκαϊ υπογραμμίζοντας την έλλειψη πρόβλεψης και σχεδιασμού από μέρους των Αρχών. Ζητούμενο μια εθνική στρατηγική, «όχι απλώς να κάνουμε τους τουρίστες να αισθάνονται ένοχοι, αλλά να αλλάξουν αντιλήψεις», τονίζει ο Ρεμύ Κναφού.