Ο Μπόρις Τζόνσον και ο προ ενός αιώνος προκάτοχός του πρωθυπουργός της Αγγλίας Λόϋντ Τζωρτζ, έχουν ένα απροσδόκητο κοινό: Και οι δύο ασθένησαν και νοσηλεύτηκαν από τις πανδημίες της εποχής τους.
Ο σύγχρονός μας από Κορωνοϊό, ο παλαιότερος από την ισπανική γρίπη. Η ασθένεια του Λόϋντ Τζωρτζ -παρότι εκείνος έμεινε για καιρό σε καραντίνα- δεν πήρε μεγάλη δημοσιότητα για να μην δοθεί η αίσθηση αδυναμίας της χώρας εν μέσω Πολέμου.
Πανδημίες γνώρισε η ανθρωπότητα πολλές, έκτοτε. Σε καμία δεν ελήφθησαν τόσο αυστηρά μέτρα όπως σήμερα. Το 1968 ο ιός της γρίπης του Χόνγκ-Κόνγκ λέγεται ότι μεταφέρθηκε στις ΗΠΑ από στρατιώτες που πολεμούσαν στο Βιετνάμ. Φανταστείτε πόσο δύσκολο θα ήταν να επιβληθεί απαγόρευση κυκλοφορίας εκεί καθώς οι διαδηλώσεις κατά του πολέμου ήταν διαρκείς και μια τέτοια κυβερνητική απόφαση θα εκλαμβανόταν ως περιορισμός της ελευθερίας. Αντιστοίχως στην Γαλλία με τις κινητοποιήσεις τον Μάη του ’68.
Σήμερα οι κυβερνήσεις επικαλούνται τις εξαιρετικές και απρόβλεπτες περιστάσεις για την λήψη μέτρων. Η θεωρία δεν είναι νέα. Απαντάται για πρώτη φορά στη νομολογία του Γαλλικού Συμβουλίου Επικρατείας αμέσως μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο («les circonstances exceptionnelles»). Σύμφωνα με αυτήν η εκτελεστική εξουσία μπορεί να περιορίσει την άσκηση συνταγματικά κατοχυρωμένων ελευθεριών για την διασφάλιση της συνέχειας παροχής των δημοσίων υπηρεσιών ή για την διασφάλιση της δημόσιας τάξης (αποφάσεις 26/6/1918 και 28/2/1919 ).
Η «θεωρία των εξαιρετικών περιστάσεων» αξιοποιήθηκε –για όσους δεν το θυμούνται- και στην αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης της τελευταίας δεκαετίας. Σ αυτήν προσήλθε η νομολογία του ελληνικού Συμβουλίου της Επικρατείας και του Συνταγματικού Δικαστηρίου της Πορτογαλίας. Τότε περιορίστηκαν οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα λόγω της λόγω της οικονομικής κρίσης.
Οι «εξαιρετικές περιστάσεις» (πιο πρόσφατη αναφορά τους στον νόμο της Γαλλικής κυβέρνησης 20/3/2020) αποτελούν μία αόριστη έννοια που εξειδικεύεται από τον δικανικό συλλογισμό. Από την θεωρία των εξαιρετικών περιστάσεων φαίνεται με ξεκάθαρο τρόπο ότι η διαφύλαξη των ατομικών δικαιωμάτων βρίσκεται στα χέρια του δικαστή.
Στις σύγχρονες φιλελεύθερες δημοκρατίες υπό το κράτος δικαίου η λήψη περιοριστικών μέτρων υπό το καθεστώς των εξαιρετικών περιστάσεων δεν αποτελεί απειλή. Τι γίνεται όμως όταν το κράτος δικαίου δοκιμάζεται ή τίθεται στο περιθώριο; Όπως έγραφε και ο F. Hayek, "Προσδίδοντας στην Κυβέρνηση απεριόριστες εξουσίες, ο πιο αυθαίρετος κανόνας μπορεί να καταστεί νόμιμος. Κατ' αυτόν τον τρόπο μια δημοκρατία μπορεί να καταστήσει νοητό τον πιο απόλυτο δεσποτισμό". H θεωρία της λεγόμενης «Illiberal Democracy», (μη φιλελεύθερη Δημοκρατία σε ελεύθερη απόδοση) η οποία εμφανίστηκε σε κάποια από τα νεότερα μέλη της ΕΕ στην κεντρική ή ανατολική Ευρώπη προκάλεσε βλάβες σε βασικούς κανόνες της Δημοκρατίας και επιθέσεις στο δικαστικό σύστημα. Υπάρχει ο κίνδυνος με πρόφαση τον κορωνοϊό να αναπτυχθεί ένα είδος ψηφιακής αστυνομίας. Ήδη δείγματά του εμφανίστηκαν σε καθεστώτα στην Ασία αλλά και στην Ευρώπη. Ανησυχητικά δείγματα όπως ο πρόσφατος νόμος στην Ουγγαρία που έδωσε στον πρωθυπουργό και την κυβέρνησή του σαρωτικές εξουσίες. Στην Τουρκία από τον πρόσφατο νόμο για την χορήγηση αμνηστίας εξαιρούνται οι πρόσφατα φυλακισμένοι δικαστές, δικηγόροι, πανεπιστημιακοί, οι οποίοι είχαν εκφράσει την αντίθεση τους στην παρούσα Κυβέρνηση. Στο Ηνωμένο Βασίλειο εμφανίστηκε η χρήση ρητρών "μακράς ισχύος" σε επείγοντα νομοσχέδια, που περιορίζουν για μεγάλα χρονικά διαστήματα τον έλεγχο, ειδικά από τη δικαστική αρχή, κάθε αδικαιολόγητου περιορισμού στα θεμελιώδη δικαιώματα.
Όμως στα κράτη Δικαίου κάθε μέτρο, που αποσκοπεί στον περιορισμό του Covid-19, είναι υποχρεωτικό να συμμορφώνεται με τις αρχές Δικαίου, όπως αυτές της αναγκαιότητας, αναλογικότητας, δημοκρατίας, ισονομίας και διαφάνειας της πληροφορίας. Σταχυολογώντας από τις πρόσφατες προτάσεις σε κάποιες χώρες όπως: εισαγωγή ευρείας κλίμακας παρακολούθησης από το Κράτος των κινητών τηλεφώνων (Σλοβακία), δημοσιοποίηση δια του διαδικτύου των ονομάτων των προσώπων που έχουν τεθεί σε καραντίνα (Μαυροβούνιο) βλέπουμε να πηγάζει μάλλον μια παραβίαση αυτών των εδραιωμένων αρχών. Αποκορύφωμα η πρόταση ιδιωτικής εταιρείας υψηλής τεχνολογίας η οποία προσφέρθηκε να διαθέσει στα κινητά τηλέφωνα όλων των πολιτών λογισμικό για ψηφιακό πιστοποιητικό μη μόλυνσης από τον Covid-19.
Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789, η οποία ακόμα και σήμερα αποτελεί θετικό δίκαιο στην Γαλλία, στο άρθρο 16 αναφέρει ότι: "Κάθε κοινωνία στην οποία δεν υπάρχει διάταξη που να διασφαλίζει δικαιώματα ή τη διάκριση των λειτουργιών δεν έχει Σύνταγμα". Χωρίς το Κράτος Δικαίου παραγνωρίζονται όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Ουδείς πρέπει να μπει στον πειρασμό να εκλάβει την παρούσα κρίση ως ευκαιρία για να υπερκεράσει τον θεμελιώδη ρόλο των δικαστηρίων ως εγγυητών των ατομικών ελευθεριών και του Κράτους Δικαίου. Δεν πρέπει να επιτρέψουμε να υποσκαφθούν τα θεμέλια της δημοκρατίας έτσι όπως την γνωρίζουμε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ο Albert Camus στο βιβλίο του «La peste», γράφει: «Δεν έχω ιδέα τι με περιμένει ή τι θα συμβεί όταν τελειώσουν όλα αυτά. Για την ώρα γνωρίζω το εξής: υπάρχουν άρρωστοι που χρειάζονται θεραπεία». Ωστόσο ας αγρυπνούμε για τους ακραίους εκείνους της Ευρώπης που στην κρίση βρίσκουν ευκαιρία παραβίασης του Δικαίου. Ευτυχώς όχι στην χώρα μας.
*Ο Κωνσταντίνος Τσιμάρας Αναπληρωτής Καθηγητής
Κοσμήτορας Νομικής Σχολής Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου