Ο μη αλάθητος Πάπας που ζήτησε συγνώμη, που κατηγορήθηκε για κομμουνιστικές ιδέες ενώ έλεγε «εγώ απλώς διαβάζω το Ευαγγέλιο». Ένας σπάνιος θρησκευτικός ηγέτης για τα δισεκατομμύρια των καθολικών ανά τον κόσμο.
Δεν είναι εύκολο να φανταστεί κανείς το παπικό αξίωμα χωρίς τις φαρδιές λευκές φορεσιές, τα λουστραρισμένα κόκκινα παπούτσια, την τελετουργική μεγαλοπρέπεια που επαναβεβαιώνει ξανά και ξανά το διαχρονικό θέατρο του καθολικισμού.
Κι όμως, ο Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο, που πέθανε σήμερα, δεύτερη μέρα του κοινού Πάσχα Καθολικών και Ορθόδοξων, στη Ρώμη σε ηλικία ογδόντα οκτώ ετών, δεν νοιάστηκε ποτέ ιδιαίτερα για τις εμφανίσεις. Όταν έγινε ο Πάπας Φραγκίσκος το 2013 -ο πρώτος Ιησουίτης, ο πρώτος Λατινοαμερικάνος, ο πρώτος που ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του αγίου της ριζικής φτώχειας- εμφανίστηκε στο μπαλκόνι του Αγίου Πέτρου όχι ως μονάρχης, αλλά ως εφημέριος που έδειχνε σχεδόν αμήχανος μπροστά στη χλιδή.
O πάπας που αρνήθηκε την χλιδή
Αρνήθηκε να μείνει στα παπικά διαμερίσματα και επέλεξε ένα λιτό δωμάτιο στον ξενώνα Casa Santa Marta.Τον Οκτώβριο που βρέθηκα στο Βατικανό για την παρουσίαση του ψηφιακού διδύμου της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου από την Microsoft, οι αξιωματούχοι του Βατικανού μας το έδειχναν διακριτικά αλλά με υπερηφάνεια. Μια υπερηφάνεια που ξέπλενε κάπως δεκαετίες δυσφορίας για την χλιδή, την εξουσιομανία, τα σκάνδαλα προηγούμενων Ποντιφίκων.
Έπλυνε τα πόδια μεταναστών μουσουλμάνων ο Πάπας Φραγκίσκος. Δεν έβαλε στο επίκεντρο των λόγων του αγάλματα αυτοκρατόρων και μαρτύρων, αλλά τις σκιές των φτωχών, των προσφύγων, των φυλακισμένων, του χωρικού από τον Αμαζόνιο, της γιαγιάς. Όταν τον αντιμετώπιζαν με τις αιώνιες εμμονές της Εκκλησίας—τη σεξουαλική αμαρτία, την καθαρότητα της δογματικής, την ανωτερότητα του κλήρου—απαντούσε με την κόπωση κάποιου που έχει δει αρκετό πόνο για να χάνει τον χρόνο του με λεπτομέρειες. «αν κάποιος είναι gay, αναζητά τον Θεό και έχει καλή πρόθεση, τότε ποιος είμαι εγώ για να κρίνω;» έγινε το σύνθημά του, μια φράση-σεισμός.
Προς απογοήτευση των συντηρητικών και με τη σιωπηλή έκπληξη όσων δεν περίμεναν πια τίποτα από τη Ρώμη, ο Φραγκίσκος γύρισε το βλέμμα της Εκκλησίας προς τα περιθώρια. Διέταξε να μένουν ανοιχτές τη νύχτα οι στοές του Μπερνίνι στο Βατικανό, για να βρίσκουν καταφύγιο εκεί οι άστεγοι. Με συγκίνηση διέσχισα τις μικρές εσοχές της στοάς βλέποντας τα διπλωμένα υπάρχοντα τους, στην αγκαλιά της μεγαλύτερης βασιλικής του κόσμου. Έβαλε ντους κοντά στη βασιλική. Αγκάλιασε κρατούμενους, φοροφυγάδες, τρανς άτομα, άθεους. Έφαγε με τους φτωχούς, κάλεσε τους σκουπιδιάρηδες στη λειτουργία, και κουβαλούσε ένα φθαρμένο μαύρο χαρτοφύλακα, σαν δημόσιος υπάλληλος με έλλειψη χρόνου και περίσσεια ταπεινότητας.
Κι όμως, ο Φραγκίσκος δεν ήταν αφελής. Καταλάβαινε την πολιτική. Ως αρχιεπίσκοπος του Μπουένος Άιρες, είχε φερθεί με προσοχή, ίσως και σιωπή, κατά τη διάρκεια της «Βρόμικης Εποχής» στην Αργεντινή, μια στάση που τον ακολούθησε για χρόνια. Ως πάπας, δεν ενήργησε πάντα άμεσα. Οι προσπάθειές του να λογοδοτήσουν οι επίσκοποι για την κακοποίηση ανηλίκων σκιάστηκαν συχνά από την (σκοπίμως;) αργοκίνητη γραφειοκρατία και, σε κάποιες περιπτώσεις, από τραγικά σφάλματα.
Ιδιαίτερα στη Χιλή, όπου η αρχική του στήριξη σε επίσκοπο που κατηγορούνταν για συγκάλυψη κακοποίησης προκάλεσε διεθνή κατακραυγή και τελικά μια σπάνια παπική συγγνώμη. «Θα ήθελα να ενώσω τη φωνή μου με αυτές των αδελφών μου στην επισκοπή, καθώς μολονότι είναι σωστό να ζητήσουμε συγγνώμη και να στηρίξουμε με δύναμη τα θύματα, είναι ανάγκη ταυτόχρονα να δεσμευθούμε ότι αυτό δεν θα επαναληφθεί»
Ωστόσο, η παποσύνη του Φραγκίσκου σημαδεύτηκε από μια άλλη μορφή αγιότητας -όχι αυτή της τελειότητας, αλλά της παρουσίας. Ήταν, πάνω απ’ όλα, ένας πάπας των συμβολικών πράξεων: φίλησε τα πόδια των ηγετών του Νότιου Σουδάν για να ικετεύσει για ειρήνη, έκλαψε μόνος στην άδεια πλατεία του Αγίου Πέτρου κατά την πανδημία, προσευχήθηκε σιωπηλά μπροστά σε βομβαρδισμένη Παναγία στο Κίεβο. Δεν ήταν θεολόγος σαν τον Βενέδικτο ΙΣΤ’, ούτε πολιτικός σαν τον Ιωάννη Παύλο Β’. Ήταν κάτι σπανιότερο: μια ψυχή που δεν φοβόταν να δείχνει εύθραυστη, αντιφατική, ανθρώπινη.
Τα εγκύκλιά του έμοιαζαν με εκθέσεις από το πραγματικό. Το Laudato si’ (2015) ήταν μια παθιασμένη έκκληση για οικολογική δικαιοσύνη, ένα κείμενο στο οποίο επικαλέστηκε όχι μόνο τον Άγιο Φραγκίσκο αλλά και έναν Σούφι μυστικιστή, τον μουσουλμάνο Ali-al-Khawas έναν Παραγουανό επίσκοπο και την ίδια τη Γη.
Στο Fratelli Tutti καταδίκασε τον παγκόσμιο καπιταλισμό και οραματίστηκε έναν κόσμο χτισμένο όχι στον ανταγωνισμό αλλά στην αδελφοσύνη. Ήταν, απλά, ο πιο «αριστερός» Πάπας εδώ και πολλές γενιές—αν και ντυμένος στα λευκά.
«Με λένε κομμουνιστή, ενώ απλώς διαβάζω το Ευαγγέλιο»
Αυτή η ιδεολογική μετατόπιση προκάλεσε φυσικά οργή. Το 2016, τέσσερις καρδινάλιοι αμφισβήτησαν δημόσια το Amoris Laetitia, που άφηνε περιθώριο για τη θεία κοινωνία σε διαζευγμένους. Ακροδεξιοί πολιτικοί και πολέμιοι του πολιτιστικού σχετικισμού τον αποκάλεσαν Μαρξιστή, παγκοσμιοποιητή, ακόμα και αιρετικό. Εκείνος απαντούσε, όπως πάντα, με ήρεμη ειρωνεία. «Μερικοί με λένε κομμουνιστή. Ενώ απλώς το Ευαγγέλιο», είχε πει. Ενδεικτικό είναι άρθρο του ΒΒC πριν ακριβώς δύο χρόνια με τον εκρηκτικό τίτλο "Είναι ο Πάπας Φραγκίσκος κομμουνιστής;". Ερώτημα που φαίνεται ότι απασχολούσε κυρίως τους Αμερικανούς καθολικούς.
Ο Φραγκίσκος δεν ανέτρεψε το δόγμα. Σπάνια κυβερνούσε με πυγμή. Αλλά καταλάβαινε, όσο λίγοι, τη δύναμη του τόνου, του βλέμματος, της ευλογίας. Και επέλεξε να ευλογεί εκείνους που βρίσκονταν στην άκρη, γεωγραφικά και ηθικά. Έτσι, άλλαξε το κέντρο βάρους της Εκκλησίας. Κάτω από τη σκιά του, η Ρώμη έγινε λίγο λιγότερο ρωμαϊκή, λίγο περισσότερο παγκόσμια. Η Σύνοδος έγινε πιο συμμετοχική. Τα ερωτήματα πλήθυναν· οι βεβαιότητες μειώθηκαν.
Υπήρξαν, φυσικά, αντιφάσεις. Μιλούσε για την ενδυνάμωση των γυναικών, αλλά δεν άνοιξε το ιερατείο σε αυτές. Καταδίκαζε το εμπόριο όπλων, ενώ το Βατικανό επένδυε σε μετοχές αμυντικών εταιρειών. Κήρυττε το έλεος, αλλά πότε-πότε αρκούνταν σε μια σιωπή που κόστιζε. Και όμως, σε μια Εκκλησία που μετράει τον χρόνο με αιώνες, ο Φραγκίσκος άνοιξε μερικές πόρτες που έμοιαζαν σφραγισμένες. Αν ο αέρας που μπήκε θα καθαρίσει το σπίτι ή απλώς θα σκορπίσει τη σκόνη, θα φανεί.
Αγαπούσε το τανγκό και το ποδόσφαιρο
Ήταν γιος σιδηροδρομικού εργάτη. Αγαπούσε το τάνγκο και το ποδόσφαιρο. Μαγείρευε μόνος του και τηλεφωνούσε ξαφνικά σε ανθρώπους που του έγραφαν γράμματα. Πίστευε ότι η εγγύτητα με τους φτωχούς είναι το μοναδικό μέτρο χριστιανικής ζωής. Και στο τέλος, δεν ήταν οι μεταρρυθμίσεις του, ούτε οι επικριτές του, ούτε τα λάθη του που τον καθόρισαν. Ήταν η επιμονή του ότι η Εκκλησία, όπως και ο ιδρυτής της, οφείλει πρώτα και πάντοτε να περπατάει δίπλα στους ελάχιστους.
Τα λευκά άμφια θα διπλωθούν τώρα, το δωμάτιο στο Casa Santa Marta θα αδειάσει, τα κλειδιά θα περάσουν αλλού. Λευκός καπνός θα υψωθεί ξανά από την μικροσκοπική καμινάδα δίπλα σε ένα πο τα αγάλματα που στεφανώνουν την οροφή της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου
Αλλά για εκείνους που κάποτε κοιμήθηκαν κάτω από τη στοά, ή που άκουσαν τις αμαρτίες τους να μην καταδικάζονται αλλά να συζητιούνται, ο Φραγκίσκος δεν ήταν απλώς ένας Πάπας. Ήταν ένας σπάνιος ποιμένας: αυτός που πλησίασε.