Ερευνητές σε τέσσερις χώρες, ανάμεσά τους και από το ΕΚΠΑ στην Ελλάδα, θα ξεκινήσουν σύντομα κλινικές δοκιμές ενός παλιού εμβολίου κατά της φυματίωσης για να διαπιστώσουν αν μπορεί να αναζωογονήσει το ανοσοποιητικό σύστημα, επιτρέποντάς του να καταπολεμήσει καλύτερα το νέο κορωνοϊό και ίσως να αποτρέψει εξαρχής τη μόλυνση.
Όπως αναφέρει η επιστημονική επιθεώρηση Science, η δοκιμή θα γίνει σε γιατρούς και νοσοκόμες που βρίσκονται στην εμπροσθοφυλακή της μάχης κατά της Covid-19, που προκαλεί ο φονικός κορωνοϊός και σε ηλικιωμένους που διατρέχουν υψηλότερο κίνδυνο να νοσήσουν βαριά αν μολυνθούν.
Μια ομάδα ερευνητών στην Ολλανδία θα ξεκινήσει την πρώτη από τις κλινικές δοκιμές στρατολογώντας 1.000 επαγγελματίες υγείας σε οκτώ ολλανδικά νοσοκομεία, μια ομάδα εκ των οποίων θα λάβει το εμβόλιο κατά του βάκιλλου Calmette-Guérin (BCG) και μια άλλη θα λάβει placebo (εικονικό φάρμακο).
To εν λόγω εμβόλιο BCG περιέχει ένα ζωντανό, αποδυναμωμένο στέλεχος του Mycobacterium bovis, ενός εξαδέλφου του μυκοβακτηρίου που προκαλεί την φυματίωση και έχει πάρει το όνομά του από τους Γάλλους μικροβιολόγους Αλμπέρ Καλμέτ και Καμίλ Γκερέν, που το ανέπτυξαν στις αρχές του εικοστού αιώνα. Το εμβόλιο χορηγείται σε παιδιά κατά τον πρώτο χρόνο ζωής τους στις περισσότερες χώρες του κόσμου, είναι ασφαλές και φθηνό, ενώ αποτρέπει περίπου το 60% των κρουσμάτων φυματίωσης στα παιδιά κατά μέσο όρο, με μεγάλες διαφορές μεταξύ των χωρών.
Γενικώς τα εμβόλια πυροδοτούν ανταποκρίσεις του ανοσοποιητικού σ’ ένα στοχευμένο παθογόνο, όπως τα αντισώματα που δεσμεύουν και εξουδετερώνουν έναν τύπο του ιού, αλλά όχι άλλους. Ωστόσο, το BCG μπορεί να αυξάνει την ικανότητα του ανοσοποιητικο΄που να καταπολεμά κι άλλα παθογόνα πέραν του βακτηρίου της φυματίωσης, όπως έδειξαν κλινικές μελέτες και μελέτης παρατήρησης που έχουν δημοσιευθεί εδώ και δεκαετίας από τους Δανούς ερευνητές Πέτερ Άαμπι και Κριστίν Στάμπελ Μπεν, που ζουν και εργάζονται στη Γουινέα – Μπισάου. Οι Άαμπι και Στάμπελ Μπεν συμπέραναν ότι στον πρώτο χρόνο από τη χορήγησή του το εμβόλιο αποτρέπει περίπου το 30% των μολύνσεων από οποιοδήποτε γνωστό παθογόνων, των ιών συμπεριλαμβανομένων. Οι σχετικές μελέτες, όμως, που δημοσιεύτηκαν, επικρίθηκαν για τη μεθοδολογία τους. Μια ανασκόπηση που διενεργήθηκε το 2014 κατ’ εντολή του ΠΟΥ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το BCG φαίνεται να μειώνει τη συνολική θνησιμότητα στα παιδιά, αλλά αξιολόγησε ως «πολύ χαμηλή» την αξιοπιστία των ευρημάτων. Μια άλλη ανασκόπηση δύο χρόνια αργότερα, ήταν κατά τι θετικότερο έναντι των πιθανών οφελών από το BCB, επισημαίνοντας πάντως την ανάγκη διεξαγωγής τυχαιοποιημένων κλινικών δοκιμών.
Έκτοτε, οι κλινικές αποδείξεις έχουν ενισχυθεί και αρκετές ομάδες ερευνητών έχουν κάνει σημαντικά βήματα διερευνώντας πώς το εμβόλιο BCG μπορεί γενικά να ενισχύσει το ανοσοποιητικό σύστημα. Ο Mihai Netea, ειδικός στις Μολυσματικές Ασθένειες του Ιατρικού Κέντρου του Πανεπιστημίου Radboud, ανακάλυψε ότι το εμβόλιο ίσως αψηφά τις μέχρι τώρα γνώσεις μας για τον τρόπο που λειτουργεί η ανοσία.
Όταν ένα παθογόνο εισέρχεται στον οργανισμό, τα λευκά αιμοσφαίρια του ανοσοποιητικού συστήματος του επιτίθενται πρώτα και μπορεί να αντιμετωπίσουν έως και το 99% των λοιμώξεων. Εάν αποτύχουν τα κύτταρα αυτά, τότε καλούν σε βοήθεια το «προσαρμοστικό» ανοσοποιητικό σύστημα και τα Τ-κύτταρα και τα Β-κύτταρα που παράγουν αντισώματα αρχίζουν να πολλαπλασιάζονται για να συμμετάσχουν στη μάχη. Κλειδί σ’ όλο αυτό είναι ότι ορισμένα Τ-κύτταρα ή αντισώματα είναι εξειδικευμένα ως προς το παθογόνο και η παρουσία τους ενισχύεται περισσότερο. Μόλις εξολοθρευθεί το παθογόνο, ένα μικρό μέρος αυτών των εξειδικευμένων κυττάρων μεταμορφώνονται σε κύτταρα μνήμης που επιταχύνουν την παραγωγή κυττάρων Τ και Β την επόμενη φορά που θα επιτεθεί το ίδιο παθογόνο στον οργανισμό. Τα εμβόλια στηρίζονται σε αυτόν τον μηχανισμό ανοσίας.
Το «εγγενές» ανοσοποιητικό σύστημα, που αποτελείται από λευκά αιμοσφαίρια όπως τα μακροφάγα, κύτταρα φυσικούς δολοφόνους και ουδετερόφιλα, υποτίθεται ότι δεν διαθέτει τέτοια μνήμη, αλλά η ομάδα του δρ Netea ανακάλυψε ότι το εμβόλιο BCG, που μπορεί να μείνει ζωντανό επί αρκετούς μήνες στο ανθρώπινο δέρμα, ενεργοποιεί όχι μόνον τα εξειδικευμένα για το μυκοβακτήριο Β και Τ κύτυταρα, αλλά διεγείρει και τα εγγενή αιμοποιητικά κύτταρα για παρατεταμένη περίοδο. Ο δρ Netea και οι συνεργάτες του το αποκαλούν «εκπαιδευμένη ανοσία». Σε τυχαιοποιημένη μελέτη, που ελέγχθηκε με placebo και δημοσιεύθηκε προ διετίας, έδειξαν ότι το εμβόλιο BCG προστατεύει από την πειραματική μόλυνση με μια εξασθενημένη μορφή του ιού του Κίτρινου Πυρετούπ, που χρησιμοποιείται ως εμβόλιο.
Εκπαιδευμένη ανοσία
«Εκπαιδευμένη ανοσία», το αποκαλεί αυτό ο Δρ. Netea και οι συνεργάτες του. Σε μια τυχαιοποιημένη ελεγχόμενη με εικονικό φάρμακο μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2018, ο ερευνητής έδειξε ότι ο εμβολιασμός έναντι του BCG προστατεύει από την πειραματική μόλυνση με μια εξασθενημένη μορφή του ιού του κίτρινου πυρετού, που χρησιμοποιείται ως εμβόλιο.
Σε συνεργασία με τον καθηγητή Λοιμωξιολογίας από την Ιατρική Σχολή Αθηνών Ευάγγελο Γιαμαρέλλο, ο Mihai Netea διενεργεί μελέτη στην Ελλάδα για να διαπιστωθεί αν το εμβόλιο BCG μπορεί να αυξήσει την αντίσταση των οργανισμών ηλικιωμένων σε λοιμώξεις γενικά. Ανάλογη μελέτη σχεδιάζει να ξεκινήσει σύντομα και στην Ολλανδία. Όπως λέει ο δρ Netea, η μελέτη σχεδιάστηκε πριν την εμφάνιση του νέου κορωνοϊού, αλλά η πανδημία μπορεί να αποκαλύψει σαφέστερα τα ευρύτερα αποτελέσματα του BCG.
Για την άλλη μελέτη που θα γίνει σε γιατρούς και μέλη του νοσηλευτικού προσωπικού ο Netea συνεργάζεται με τον επιδημιολόγο – μικροβιολόγο Marc BOnten του UMC Utrecht. «Υπάρχει πολύς ενθουσιασμός για συμμετοχή» μεταξύ των εργαζομένων, λέει ο Bonten.
Την ίδια ώρα μια ομάδα ερευνητών του Πανεπιστημίου της Μελβούρνης διενεργεί μια αντίστοιχη μελέτη για το εμβόλιο BCG σε επαγγελματίες υγείας χρησιμοποιώντας ακριβώς το ίδιο πρωτόκολλο, ενώ μια άλλη ομάδα ερευνητών του Πανεπιστημίου του Έξετερ θα διεξαγάγει μια αντίστοιχη μελέτη σε ηλικιωμένους. Πέραν τούτων μια ομάδα ερευνητών στο Max Planck Institute for Infection Biology, εμπνευσμένη από το έργο του δρος Netea, ανακοίνωσε την περασμένη εβδομάδα ότι θα ξεκινήσει μια παρόμοια δοκιμή σε ηλικιωμένα άτομα και υγειονομικούς υπαλλήλους με μια γενετικά τροποποιημένη εκδοχή του εμβολίου BCG, το VPM1002, που δεν ακόμη λάβει έγκριση για χρήση κατά της φυματίωσης. Όπως εκτιμά η Eleanor Fish, ανοσολόγος του Πανεπιστημίου του Τορόντο, το εμβόλιο πιθανώς δεν εξαλείψει παντελώς τις λοιμώξεις από το νέο κορωνοϊό, αλλά ίσως μειώσει την επίδρασή του στους οργανισμούς των ασθενών. Και λέει ότι ή ίδια θα το δοκίμαζε. Ο δρ Netea σημειώνει ότι οι τυχαιοποιημένες δοκιμές είναι κρίσιμης σημασίας: «Ειδάλλως δεν θα γνωρίζαμε ποτέ αν [το εμβόλιο αυτό] είναι καλό για τους ανθρώπους». Η ομάδα του αναμένει να έχει απαντήσεις μέσα σε λίγους μήνες.