Ένα νέο μοντέλο πολεοδομικού σχεδιασμού θα αλλάξει το Παρίσι -και θα μπορούσε να αποτελέσει το πρότυπο για τη δημιουργία ισχυρότερων τοπικών κοινοτήτων με πιο ευτυχισμένους κατοίκους.
Η πανδημία έκανε πολλούς κατοίκους μεγαλουπόλεων να συνειδητοποιήσουν σε ποιον βαθμό αρνούνταν να παραδεχτούν πόσο κουραστική ήταν η ζωή σε μια πόλη που κινείται διαρκώς και απαιτεί διαρκή κίνηση. Τα lockdown έφεραν πολλούς ανθρώπους για πρώτη φορά σε επαφή με τη γειτονιά τους, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης άρχισαν να γεμίζουν με φωτογραφίες από τις «ανακαλύψεις» σε ακτίνα 1-2 χιλιομέτρων από την κατοικία μας, γνωρίσαμε τους γείτονες.
Οι επιπτώσεις της πανδημίας στη λειτουργία πυκνοκατοικημένων πόλεων όπως το Παρίσι, και στο πώς οι κάτοικοί τους αλληλεπιδρούν, είναι αδιαμφισβήτητες. Ο τρόπος με τον οποίο επικοινωνούμε, ταξιδεύουμε, καταναλώνουμε και κοινωνικοποιούμαστε μετασχηματίστηκε από τους περιορισμούς της πανδημίας. Ο Κάρλος Μορένο, επιστημονικός σύμβουλος της Δημάρχου του Παρισιού και καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης πιστεύει ότι «δεν θα υπάρξει ποτέ» επιστροφή στη ζωή της πόλης όπως την γνωρίζαμε πριν την πανδημία.
Όταν ο νέος κορονοϊός έκλεισε τα κέντρα των πόλεων, δηλώνει, αναδείχθηκε η σημασία των κοινωνικών δεσμών – υπό ένα νέο πρίσμα ωστόσο. «Πολλοί άνθρωποι δεν επισκέπτονταν ποτέ καταστήματα στη γειτονιά τους πιο πριν, επειδή δεν προλάβαιναν. Δεν γνώριζαν τους γείτονές τους ή τα κοντινά τους πάρκα. Η πανδημία μας βοήθησε να ανακαλύψουμε εκ νέου την τοπικότητα, κι αυτό είναι κάτι που έχει βελτιώσει την ποιότητα της ζωής μας».
Ο Μορένο θεωρείται ο βασικός θεωρητικός υποστηρικτής της ανάδειξης ενός νέου μοντέλου πολεοδομικού σχεδιασμού που μοιάζει σχεδόν κομμένο και ραμμένο γι’ αυτό το μέλλον: την «πόλη των 15 λεπτών». Η βασική ιδέα είναι η βελτίωση της ποιότητας ζωής με τη δημιουργία πόλεων όπου ό, τι χρειάζεται ο κάτοικος μπορεί να το βρει σε απόσταση 15 λεπτών με τα πόδια ή με ποδήλατο από την κατοικία του. Η πόλη των 15 λεπτών απαιτεί τον ελάχιστο δυνατό χρόνο μετακίνησης μεταξύ κατοικίας, γραφείου, εστιατορίων, πάρκων, νοσοκομείων και πολιτισμικών εκδηλώσεων. Κάθε γειτονιά θα πρέπει να ανταποκρίνεται σε έξι κοινωνικές λειτουργίες: κατοικία, εργασία, προμήθειες, φροντίδα, μάθηση και διασκέδαση.
Ο Μορένο επεξεργάζεται την ιδέα – ως τρόπο αντιμετώπισης τόσο της κλιματικής αλλαγής, με την ενίσχυση πράσινων πρωτοβουλιών σε επίπεδο γειτονιών και με τη μείωση των μετακινήσεων, όσο της συνεχόμενης επέκτασης των αστικών κέντρων που ωθεί όλο και πιο έξω όσους βρίσκονται στην περιφέρεια – πολύ προτού ενσκήψει η πανδημία. Δηλώνει ωστόσο ότι η υγειονομική κρίση έδωσε ώθηση σε μία τάση προς την τοπικότητα, φέρνοντας την πόλη των 15 λεπτών στην ατζέντα μητροπολιτικών περιοχών σε όλο τον κόσμο.
«Πόλη γειτνίασης»
Πολλοί εμπειρογνώμονες και πολεοδόμοι προσέφεραν τον τελευταίο αιώνα ιδέες που τροφοδοτούν την έννοια της πόλης των 15 λεπτών. Ωστόσο οι παλιότερες πρωτοβουλίες εστίαζαν στην ευκολία μετακίνησης, την πεζοδρόμηση και τις δημόσιες υπηρεσίες. Το νέο σχέδιο αποτελεί αντίδραση στην κλιματική αλλαγή και την παγκοσμιοποίηση. Το Παρίσι υιοθετεί μία ολιστική, πιο πράσινη προσέγγιση όλων αυτών των πτυχών, ενώ περιλαμβάνει και τους χώρους εργασίας, πολιτιστικών δραστηριοτήτων και την πιο εφήμερη φύση των κοινωνικών συνδέσεων.
Η δήμαρχος του Παρισιού, Αν Ινταλγκό, βάσισε την εκστρατεία που οδήγησε στην επανεκλογή της το 2020 σε αυτή την ιδέα, βασιζόμενη σε τέσσερις βασικές αρχές - εγγύτητα, ποικιλομορφία, πυκνότητα και λειτουργικότητα – διόρισε μάλιστα και μία επίτροπο για την πόλη των 15 λεπτών, την Καρίν Ρολάν, για την οποία στόχος, πάνω απ’ όλα, είναι να δημιουργηθεί μία «πόλη γειτνιάσεων», όπως την αποκαλεί, γειτνιάσεων όχι μόνο μεταξύ υποδομών, αλλά και των ανθρώπων.
«Γνωρίζουμε ότι καμιά φορά οι μεγάλες πόλεις μπορούν να είναι κουραστικές και να δημιουργούν μία αίσθηση ανωνυμίας», δηλώνει η Ρολάν στο BBC. «Όμως η γειτνίαση σημαίνει ότι, μέσω των κοινωνικών δεσμών μας, θα ανακαλύψουμε έναν νέο τρόπο ζωής στις πόλεις. Θέλουμε ανοιχτούς χώρους, όχι για συγκεκριμένη χρήση, αλλά μέρη όπου οι άνθρωποι μπορούν να συναντηθούν. Ζούμε καλύτερα όταν ζούμε μαζί, και αυτή η ιδέα θα είναι μία νέα επεξεργασία του κοινωνικού ιστού».
Η μεταμόρφωση των γειτονιών έχει ξεκινήσει από το 2014, όταν η Αν Ινταλγκό ανέλαβε τη Δημαρχία και αποφάσισε να απαγορεύσει τα οχήματα με υψηλές εκπομπές ρύπων, να επιτρέψει την κυκλοφορία στις αποβάθρες του Σηκουάνα μόνο σε πεζούς και ποδηλάτες, και να δημιουργήσει μικρούς πράσινους χώρους σε όλη την πόλη – από το 2018, πάνω από 40 σχολικές αυλές του Παρισιού έχουν μεταμορφωθεί σε πράσινες «οάσεις». Από την αρχή της πανδημίας έχουν προστεθεί στο οδικό δίκτυο πάνω από 50 χλμ ποδηλατόδρομων.
Με το Παρίσι να προηγείται και να δείχνει τον δρόμο, και άλλες πόλεις σε όλο τον κόσμο δελεάζονται από αυτό το μοντέλο για ανθεκτικές, ζωντανές κοινότητες. Η Μαδρίτη, το Μιλάνο, η Οτάβα και το Σιάτλ βρίσκονται μεταξύ αυτών που έχουν ανακοινώσει σχέδια υιοθέτησης αυτής της προσέγγισης. Η Μελβούρνη έχει υιοθετήσει ένα μακροπρόθεσμο στρατηγικό πλάνο για γειτονιές των 20 λεπτών. Η πρωτοβουλία πόλεων C40 Cities, που εστιάζει στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, προωθεί την ιδέα της πόλης των 15 λεπτών ως πρότυπο για την ανάκαμψη μετά την πανδημία.
Την ιδέα υποστηρίζει και ο Ρίτσαρντ Μπένταλ, καθηγητής ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο του Σέφιλντ, που μελέτησε τις επιπτώσεις της πανδημίας στην ψυχική υγεία και την κοινωνία. Η σύνδεση με τους γείτονες και η αίσθηση ότι ανήκουμε κάπου, δηλώνει, μπορούν να μας κάνουν πιο ευτυχισμένους και ανθεκτικούς.
Μια λεπτή ισορροπία
Δεν υπάρχουν ωστόσο μόνο υπέρμαχοι της ιδέας. Οι σκεπτικιστές αντιτείνουν ότι η πόλη των 15 λεπτών θα μπορούσε να βαθύνει τις κοινωνικές ανισότητες μεταξύ φτωχότερων και πλουσιότερων περιοχών, μια που οι τελευταίες θα επωφελούνται από υψηλότερης ποιότητας υποδομές και στις πρώτες θα περιοριστεί ακόμα περισσότερο η κοινωνική κινητικότητα.
Οι υποστηρικτές του σχεδίου, από την άλλη, το βλέπουν ως ευκαιρία για ριζική αλλαγή, που θα ξεκινήσει από τις γειτονιές που την έχουν περισσότερο ανάγκη.
Μία ακόμη, βασική αντίρρηση, εκφράζει η Έλενα Μαγκρίνι, αναλύτρια στο βρετανικό think tank Centre for Cities, που προειδοποιεί ότι αυτή η τάση προς «το τέλος των μεγάλων πόλεων» θα μπορούσε να αλλάξει την ουσία της σύγχρονης πόλης και να μειώσει τη δημιουργικότητα. «Οι πόλεις επιτρέπουν στους ανθρώπους να αναμειγνύονται, να συναντιούνται και να μοιράζονται ιδέες», τονίζει. «Αυτό πολύ συχνά συμβαίνει στο κέντρο της πόλης. Μπορούμε να αναδημιουργήσουμε τη δημιουργικότητα και την καινοτομία αν το κέντρο πάψει να υπάρχει;»
Σε μία πυκνοκατοικημένη πόλη όπως το Παρίσι, όπου χάρη στις προβιομηχανικές του ρίζες μετρά πάνω από 53.000 κατοίκους ανά τετραγωνικό μίλι, είναι απίθανο να πάψουν να αναμειγνύονται άνθρωποι με διαφορετικές καταβολές στην πόλη των 15 λεπτών. Σε πόλεις όπως το Λονδίνο και η Νέα Υόρκη όμως, η τρέχουσα έλλειψη πυκνότητας θα μπορούσε να δημιουργήσει σημαντικά προβλήματα.
Ο Κάρλος Μορένο παραδέχεται ότι η μετάβαση δεν θα είναι απαραιτήτως ομαλή. «Η πόλη των 15 λεπτών δεν είναι πανάκεια», δηλώνει. «Σήμερα οι γειτονιές μας είναι διαχωρισμένες με βάση τα χρήματα – πλούσιοι, φτωχοί, μεσαία τάξη, εργάτες, μπαρ, γραφεία. Υπάρχει τεράστιος διαχωρισμός. Αυτό που θα πρέπει να κάνουμε είναι να χρησιμοποιήσουμε το μοντέλο της πόλης των 15 λεπτών για να εστιάσουμε στο κοινό καλό. Με αρκετή χρηματοδότηση και υποστήριξη, εφαρμοσμένο με τον σωστό τρόπο, μπορούμε να εγγυηθούμε ότι το σχέδιο ωφελεί τους πάντες».
Ο Κάρλος Μορένο παραδέχεται ότι η μετάβαση δεν θα είναι απαραιτήτως ομαλή. «Η πόλη των 15 λεπτών δεν είναι πανάκεια», δηλώνει. «Σήμερα οι γειτονιές μας είναι διαχωρισμένες με βάση τα χρήματα – πλούσιοι, φτωχοί, μεσαία τάξη, εργάτες, μπαρ, γραφεία. Υπάρχει τεράστιος διαχωρισμός. Αυτό που θα πρέπει να κάνουμε είναι να χρησιμοποιήσουμε το μοντέλο της πόλης των 15 λεπτών για να εστιάσουμε στο κοινό καλό. Με αρκετή χρηματοδότηση και υποστήριξη, εφαρμοσμένο με τον σωστό τρόπο, μπορούμε να εγγυηθούμε ότι το σχέδιο ωφελεί τους πάντες».