Οι δηλώσεις προπαγανδιστών στη ρωσική τηλεόραση, όπως το ότι θα μετατρέψουν άλλες χώρες σε «ραδιενεργή σκόνη», στους περισσότερους έμοιαζαν αστείες πριν λίγα χρόνια.
Έπαψαν όμως να είναι αστείες όταν οι τηλεοπτικές συζητήσεις περί ρωσικού μεγαλοϊδεατισμού και της «εχθρικής δύσης» έγιναν επίσημη κρατική ιδεολογία της Ρωσίας. Το θέμα της ρωσικής προπαγάνδας εκτιμάται πλέον από τα αμυντικά επιτελεία και τις κυβερνήσεις δυτικών κρατών ως πολύ σοβαρό και λαμβάνονται αποφάσεις για την αντιμετώπισή της.
Δεν αποκλείεται στο μέλλον οι Ρώσοι προπαγανδιστές να βρεθούν ενώπιον της δικαιοσύνης καθώς η ρητορική των ρωσικών κρατικών μέσων ενημέρωσης σχετικά με τον συνεχιζόμενο πόλεμο στην Ουκρανία μπορεί να ισοδυναμεί με υποκίνηση γενοκτονίας, σύμφωνα με τον πρόεδρο της Επιτροπής Έρευνας του ΟΗΕ για τα γεγονότα στην Ουκρανία, Έρικ Μόουζ.
Ωστόσο η κρατική προπαγάνδα στο εσωτερικό της Ρωσίας δεν γεννήθηκε από τη μια μέρα στην αλλά δημιουργήθηκε και εξελίχθηκε μαζί με τον Βλαντιμίρ Πούτιν. Σύμφωνα με τον Ιλιά Σεπέλιν, τα πρώτα δείγματα πουτινικής προπαγάνδας εμφανίστηκαν πριν καν ο Πούτιν έρθει στην εξουσία ενώ μέχρι σήμερα διακρίνονται καθαρά οι φάσεις εξέλιξης αυτής της προπαγάνδας.
Ο Ρώσος δημοσιογράφος Ιλιά Σεπέλιν είναι από τους πρώτους που ασχολήθηκε μεθοδικά με την προπαγάνδα του Κρεμλίνου στα κεντρικά κανάλια της Ρωσίας αναλύοντάς την σε εβδομαδιαία βάση μέσα από τις εκπομπές του στο YouTube. Ο Σεπέλιν διέκρινε εδώ και χρόνια τον κίνδυνο που εκπορεύεται από την προπαγάνδα αυτή, την ώρα που άλλοι αντιμετώπιζαν το φαινόμενο ως «γραφικό». Ο δημοσιογράφος -που μίλησε στο Iefimerida.gr- έχει χαρακτηριστεί στη χώρα του ως «ξένος πράκτορας», μια κατηγορία που οι ρωσικές αρχές αποδίδουν σε εκπροσώπους των ΜΜΕ και άλλα δημόσια πρόσωπα που αντιπολιτεύονται το καθεστώς Πούτιν.
Η εξέλιξη της προπαγάνδας στη σύγχρονη Ρωσία
Σύμφωνα με τον Σεπέλιν, η προπαγάνδα στην εποχή του Πούτιν διακρίνεται σε συγκεκριμένες φάσεις. Η προπαρασκευαστική φάση ξεκίνησε πριν ακόμα ο Πούτιν αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας. Όταν ο Μπόρις Γιέλτσιν του έδωσε το «δαχτυλίδι» και έπρεπε η τηλεόραση να «πλασάρει» τον -τότε- άγνωστο Πούτιν στο ρωσικό κοινό. «Δεν είχε καμία δημοφιλία όταν πήγαινε για την εκλογική καμπάνια - τον έφτιαξε η τηλεόραση μέσα σε λίγους μήνες» λέει ο Σεπέλιν.
Με το εξελέγη ο Πούτιν ένα από τα πρώτα πράγματα που άρχισε να κάνει είναι να ξεφορτώνεται την ελεύθερη τηλεόραση. Ο Σεπέλιν θεωρεί ότι καταλύτη για την απόφαση αυτή στάθηκε η κριτική που ασκήθηκε στον τρόπο που ο Πούτιν χειρίστηκε την καταστροφή του υποβρυχίου Κουρσκ. Η κριτική αυτή από το κανάλι ΗΤΒ ίσως να οδήγησε στη σύγκρουση του Πούτιν με τον τότε ολιγάρχη Μπορίς Μπερεζόφσκι και την αλλαγή ιδιοκτησίας στον σταθμό.
Από εκείνη τη στιγμή και έπειτα το σύστημα Πούτιν έθεσε υπό τον έλεγχό του όλα τα μεγάλα κανάλια στη χώρα, από τα οποία εξαφανίστηκε η οποιαδήποτε κριτική στο πρόσωπο του Πούτιν. Και αυτή η περίοδος κράτησε μέχρι το 2012. «Μέχρι το 2012 η κατάσταση ήταν πιο ήρεμη και απλώς δεν είχαν πρόσβαση στην τηλεόραση όσοι κριτικάρουν τον Πούτιν» λέει ο δημοσιογράφος τοποθετώντας την περίοδο 2011 - 2012 ως μεταβατική σε μια κάθετη σκλήρυνση της ρωσικής τηλεοπτικής προπαγάνδας αλλά και την ένταξη της προπαγάνδας στο Διαδίκτυο, το οποίο μέχρι εκείνη τη στιγμή είχε μείνει στο απυρόβλητο.
Από το 2012 η στάση του Κρεμλίνου στο θέμα της προπαγάνδας σκλήρυνε σημαντικά και όσον αφορά τον έλεγχο τόσο και το ίδιο το περιεχόμενο. Καταλύτης αυτής της αλλαγής στάθηκαν οι μαζικές διαδηλώσεις 2011 - 2012 που έγιναν εξαιτίας της απόφασης του Βλ. Πούτιν να θέσει ξανά υποψηφιότητα για πρόεδρος και να εκλεγεί κατά παράβαση του ρωσικού συντάγματος. Εκεί ο ίδιος ο Πούτιν (είναι γνωστή η κακή του σχέση με τις νέες τεχνολογίες) κατάλαβε και την «ανάγκη» για έλεγχο της πληροφορίας στο Διαδίκτυο.
«Αυτές οι διαδηλώσεις τρόμαξαν τον Πούτιν και τότε ήταν που ξεκίνησε η σταδιακή εκκαθάριση του Διαδικτύου, όταν έγινε κατανοητό ότι η καθημερινή επισκεψιμότητα σε ορισμένες ιστοσελίδες μπορεί να είναι ένα ή δύο εκατομμύρια άτομα» θυμάται ο Σεπέλιν. «Παράλληλα από 2012 το κράτος προσπαθεί να κατασκευάσει κάποια ιδεολογία. Πρόκειται για την -όχι πολύπλοκη- ιδέα του ότι “είμαστε περικυκλωμένοι από εχθρούς, ζούμε σε πολιορκούμενο κάστρο και πρέπει να επιδιώκουμε ώστε να μας φοβούνται όπως κάποτε φοβόντουσαν τη Σοβιετική Ένωση”». Αυτή η αλλαγή στην προπαγάνδα, σύμφωνα με τον Σεπέλιν, συνοδεύεται με το λανσάρισμα στη ρωσική τηλεόραση των πολύωρων talk show, με πρώτο του Κισελιόφ, εκείνου που έλεγε για τη «ραδιενεργή σκόνη».
Η βίαιη καταστολή των διαδηλώσεων δημιούργησε και την ανάγκη να δικαιολογηθεί αυτή η καταστολή ως «εθνικά απαραίτητη». «Δεν μπορούσαν να πουν ότι προωθούν τον σαδισμό και τη βία επειδή -ξέρω γω- αυτός είναι ο χαρακτήρας του Πούτιν αλλά επειδή “ανάμεσα στους διαδηλωτές υπήρχαν άτομα του Τζορτζ Σόρος, η κυβέρνηση των ΗΠΑ ή άλλοι άθλιοι τύποι που προσπαθούν να ανακατευτούν με τη διοίκηση της χώρας”» λέει στο Iefimerida.gr ο Σεπέλιν.
Το 2014 και η ρωσική εισβολή στην Κριμαία είναι ένα σημαντικό ορόσημο στην κρατική προπαγάνδα της Ρωσίας. Η προπαγάνδα γίνεται πιο επιθετική ενώ οι ξένες κυρώσεις που επιβλήθηκαν στη Ρωσία εξαιτίας της εισβολής χρησιμοποιούνται για να δείξουν στους Ρώσους ότι «όλος ο κόσμος είναι εναντίων μας».
«Δεν εξηγούσαν (τα ΜΜΕ) ότι αυτό γίνεται επειδή κλέψαμε ξένα εδάφη ή επειδή ξεκινήσαμε υβριδικό πόλεμο σε γειτονική χώρα. “Όχι” (έλεγαν), “είναι επειδή οι Αμερικανοί και οι Ευρωπαίοι πάντα ονειρεύονταν να διασπάσουν τη Ρωσία σε κομμάτια” παρά το γεγονός ότι η Ρωσία ήταν εκείνη που μόλις επιτέθηκε στην Ουκρανία και προσπάθησε να τη διαλύσει. Δηλαδή για τον θεατή που κάθεται στον καναπέ του δεν χρειάζεται η εξήγηση ότι προηγήθηκε άλλο γεγονός αλλά προβάλλονται οι συνέπειες (σαν απομονωμένο γεγονός)».
Όπως λέει ο γνωστός δημοσιογράφος, μετά το 2014 η προπαγάνδα εξηγεί κυρίως για πράγματα γύρω από τη Ρωσία και όχι το τι γίνεται μέσα στην ίδια τη Ρωσία. «Από το 2014 ξεκινάνε συστηματικά talk show, όταν ο κόσμος αρχίζει να μαθαίνει τις πληροφορίες όχι από τα στεγνά νέα αλλά πρωτίστως αυτό το σχήμα καφενείου, όταν οι άνθρωποι λες και βρίσκονται σε γιορτινό τραπέζι, ήπιαν μερικές βότκες και αρχίζουν να συζητούν τις διεθνείς εξελίξεις και τους “καταραμένους Αμερικανούς και Ουκρανούς”. Εμφανίζονται τέτοιες εκπομπές σε διάφορα κανάλια, όπου συζητούν περισσότερο την Ουκρανία παρά τη Ρωσία. Αποδείχθηκε ότι πολύ πιο βολικό να λένε τα αρνητικά που συμβαίνουν σε άλλες χώρες και για ότι κάποιοι άνθρωποι σε άλλες χώρες δεν αγαπούν τη Ρωσία» λέει ο Σεπέλιν.
Η επόμενη κλιμάκωση της ρωσικής προπαγάνδας ήρθε μαζί με τη μεγάλη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία το 2022, όταν οι μεταδώσεις στα κανάλια των ρωσικών τηλεοράσεων μετατράπηκαν σε καθαρή πολεμική προπαγάνδα. «Πλέον οι πρώτες τρεις ειδήσεις στα δελτία είναι πάντα πανομοιότυπες. Πρώτα βίντεο από το μέτωπο με τις “επιτυχίες” κάποιας στρατιωτικής μονάδας, μετά ο Πούτιν ή το Υπουργείο Άμυνας βραβεύει κάποιους στρατιωτικούς και μετά ο Πούτιν μιλάει σε κάποια εκδήλωση για το πόσο καλά τα πάει η ρωσική οικονομία. Και μετά συνεχίζεται η κανονική ροή του δελτίου» περιγράφει ο Ρώσος αντιπολιτευόμενος δημοσιογράφος.
Ταυτόχρονα, η φίμωση των όποιων φωνών αντιτίθενται στον πόλεμο ή σε άλλες αποφάσεις της ρωσικής κυβέρνησης έχει πάρει χαρακτήρα βιομηχανίας. Συνεχείς είναι οι καταδίκες σε ποινές κάθειρξης σε άτομα που εκφράστηκαν κατά της ρωσικής εισβολής.
Τα τεχνάσματα που χρησιμοποιεί η ρωσική προπαγάνδα
Έπειτα, ο γνωστός δημοσιογράφος μας αναφέρει ορισμένα παραδείγματα από τα τεχνάσματα που χρησιμοποιεί η ρωσική προπαγάνδα, κυρίως η τηλεόραση, προκειμένου να χειραγωγεί τους Ρώσους θεατές.
- «Ένα βασικό τέχνασμα που χρησιμοποιεί η ρωσική προπαγάνδα όσον αφορά τον πόλεμο στην Ουκρανία είναι πως αυτός ήταν αναπόφευκτος και πως τώρα για αυτόν θα πρέπει να λογοδοτήσει όλος ο ρωσικός πληθυσμός. Είναι συλλογική απόφαση και έχει συλλογικές συνέπειες. Όταν για παράδειγμα οι Ουκρανοί χτυπούν τη γέφυρα της Κριμαίας ή κάτι άλλο το βασικό μήνυμα προς τους θεατές είναι πως αυτό είναι επίθεση κατά όλης της Ρωσίας».
- «Έχει ενδιαφέρον πως στο ένα μέρος οι άνθρωποι λένε για χτυπήματα υψηλής ακριβείας με ρωσικά όπλα σε συγκεκριμένα σημεία στην Ουκρανία -αν και στο ίντερνετ βλέπουμε ότι χτυπήθηκαν πολυκατοικίες- και αμέσως οι ίδιοι άνθρωποι φωνάζουν για “τρομοκρατικά χτυπήματα των Ουκρανών” σε στρατιωτικό αεροδρόμιο στο Πσκοφ» λέει ο Σεπέλιν εξηγώντας το πως περιγράφονται παρόμοια πράγματα με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα σε ποιον αναφέρονται:
- «Στη ρωσική τηλεόραση δεν μπορείς να ακούσεις να αποκαλούν τους ουκρανούς στρατιώτες ως στρατιωτικούς. Θα χαρακτηρίζονται ως “μαχητές”, ως “ακραίοι”, “ουκρανοί ναζιστές”. Και σε αντιπαράθεση οι “δικοί μας γενναίοι στρατιώτες”. Παράλληλα, «οι προπαγανδιστές προσπαθούν να κάνουν τον καθένα που κάθεται στον καναπέ και βλέπει τηλεόραση ως μέτοχο αυτών των γεγονότων που βλέπουν. Ότι είναι ήδη στον πόλεμο και οι Ουκρανοί θα τους επιτεθούν»
- «Πολλές φορές στις εκπομπές τους έρχεται να μιλήσει ας πούμε κάποιος πρώην φιλελεύθερος και μπορεί να πει ότι “αυτός ο πόλεμος θα τελειώσει αν εκλέξουμε άλλο στη θέση του Πούτιν” ή “πρέπει να τελειώσουμε τον πόλεμο και τότε θα τελειώσουν τα προβλήματα με τα ουκρανικά ντρονς”. Ε΄γ ωόμως, που παρακολουθώ αυτές τις εκπομπές μέχρι το τέλος, ξέρω τι ακολουθεί: Είναι ένα τέχνασμα όπου κάποιος εκφράζει μια άποψη που μπορεί να ακούγεται ως εναλλακτική αλλά είναι μόνος και οι υπόλοιποι δέκα στο στούντιο μετά επί ένα μισάωρο τον χτυπάνε λεκτικά όλοι μαζί. Ο θεατής που κάθεται στον καναπέ και το βλέπει αποκτά την εντύπωση ότι ο συγκεκριμένος είπε κάτι πολύ λάθος για να τον χτυπάνε έτσι όλοι οι άλλοι και ότι ίσως και ο ίδιος να δεχθεί ανάλογη αντίδραση αν εκφράσει μια παρόμοια άποψη».
- «Πολύ συχνά βλέπουμε απάτες. Όταν απομονώνεται από το κάποιο βίντεο ένα απόσπασμα ή μια λεπτομέρεια και εστιάζεται η συζήτηση σε αυτό χωρίς να αναφέρεται η ουσία».
- «Ένα ολόκληρο κεφάλαιο (προπαγάνδας) αποτελεί το πως δείχνουν στους θεατές τις δήθεν αντιδράσεις και την κοινή γνώμη στο εξωτερικό. Υπάρχει για παράδειγμα μια ολόκληρη βιομηχανία για παραγωγή ψεύτικων εξωφύλλων του Charlie Hebdo, του γνωστού σατιρικού περιοδικού από τη Γαλλία, που δήθεν σατιρίζουν τον Ζελένσκι κ.ο.κ. Αυτά ζωγραφίζονται στη Ρωσία αλλά παρουσιάζονται ως εξώφυλλα του Charlie Hebdo. Παλιότερα εμφανίζονταν σε Telegram κανάλια αλλά τώρα σχεδόν κάθε Τρίτη τα δείχνουν στο Πρώτο κανάλι. Και βέβαια είναι κάτι που κανείς δεν θα κάτσει να ελέγξει».
- «Το ίδιο πράγμα με τους αναλυτές. Πρέπει να δείξουν κάποιον ξένο αναλυτή που θα πει το πόσο λίγος καιρός έμεινε στην Ουκρανία. Αγαπημένος είναι κάποιος ειδικός εν ονόματι Σκοτ Ρίττερ, είναι άνθρωπος που κάποτε ήταν βατραχάνθροπος στις ΗΠΑ και μάλιστα συνεργαζόταν με τον ΟΗΕ αλλά τον έδιωξαν από όλα τα πόστα από τις ΗΠΑ όταν τον δίκαζαν για παιδοφιλία. Κάθε μέρα κάνει δηλώσεις οι οποίες όλες μετά από λίγο καιρό διαψεύδονται, όπως ότι το Κίεβο θα πέσει σε τρεις μέρες. Είναι ένας άνθρωπος που έχασε όλες τις δουλειές του και εξαιτίας της δικαστικής του εμπλοκής δεν μπορεί να βρει άλλη δουλειά και η μόνη δουλειά που κατάφερε να βρει είναι στα ρωσικά κανάλια. Εδώ είναι πολύ περιζήτητος, ειδικά αν δεν αναφέρει κανείς το ποινικό παρελθόν του, σε μια χώρα, η οποία θέλει να προβάλει τις πνευματικές και παραδοσιακές τις αξίες».
- «Πολύ συχνά διάφοροι αναλυτές που παρουσιάζονται ως πολύ γνωστοί αναλυτές στις ΗΠΑ και στην ευρώπη και κοιτάς και είναι περιθωριακοί που γράφουν σε ακροδεξιές εκδόσεις και παίρνουν το μισθό τους μάλλον από το ίδιο το κανάλι».