Τα έγγραφα του Βατικανού που ήρθαν πρόσφατα στο φως της δημοσιότητας αποκαλύπτουν ένα μακροχρόνιο μυστικό: Καθώς ξεσπούσε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Πάπας Πίος ο 12ος χρησιμοποίησε έναν πρίγκιπα των ναζί για να διαπραγματευθεί με τον Αδόλφο Χίτλερ.
Τον Αύγουστο του 1939, καθώς οριστικοποιούσε τα σχέδια για την εισβολή στην Πολωνία, ο Αδόλφος Χίτλερ είχε πραγματοποιήσει τόσο λεπτές διαπραγματεύσεις με τον Πάπα Πίο 12ο που ούτε ο Γερμανός πρέσβης στην Αγία Έδρα γνώριζε γι' αυτές.
Η ύπαρξη αυτών των συνομιλιών ήταν ένα μυστικό που το Βατικανό ήθελε να διατηρήσει για πολύ καιρό μετά τον θάνατο του Πίου του 12ου, πράγμα που συνέβη επί οκτώ δεκαετίες, όπως επισημαίνει το «The Atlantic».
Η 12τομη συλλογή των εγγράφων της Αγίας Έδρας για τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, που ολοκληρώθηκε το 1981, η οποία μέχρι σήμερα αποτελεί την επίσημη καταγραφή της δραστηριότητας του Βατικανού κατά την περίοδο εκείνη, δεν περιέχει καμία αναφορά στις διαπραγματεύσεις. Η ύπαρξή τους ήρθε μόλις τώρα στο φως με το πρόσφατο άνοιγμα των αρχείων του Πίου 12ου στο Βατικανό.
Λίγα θέματα στην Ιστορία της Εκκλησίας ή την Ιστορία του Β' Παγκοσμίου Πολέμου αμφισβητούνται τόσο έντονα όσο η απόφαση του Πίου 12ου να αποφύγει την άμεση δημόσια κριτική στον Χίτλερ ή το καθεστώς του και να παραμείνει σιωπηλός απέναντι στο Ολοκαύτωμα.
Πολλοί συντηρητικοί της Εκκλησίας παρουσιάζουν τον Πάπα Πίο ως έναν σταθερό, θαρραλέο εχθρό του Χίτλερ και του φασισμού. Άλλοι τον επέκριναν σκληρά επειδή απέτυχε να καταγγείλει τον επιθετικό πόλεμο των ναζί και την προσπάθεια του Χίτλερ να εξοντώσει όλους τους Εβραίους της Ευρώπης. Ακόμη και όταν τα ναζιστικά SS συγκέντρωσαν περισσότερους από 1.000 Εβραίους στη Ρώμη, στις 16 Οκτωβρίου 1943, ο Πάπας αρνήθηκε να μιλήσει δημόσια. Κρατούμενοι για δύο ημέρες σε ένα συγκρότημα κοντά στα τείχη του Βατικανού, οι Εβραίοι τοποθετήθηκαν στη συνέχεια σε ένα τρένο με προορισμό το Άουσβιτς.
Ο Πάπας που έγινε «πονοκέφαλος» για τον Χίτλερ
Ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β' φέρεται να ετοιμαζόταν να ανακοινώσει την αγιότητα του Πίου 12ου το 2000, όταν οι αντιρρήσεις, ειδικά από την εβραϊκή κοινότητα της Ρώμης, τον ανάγκασε να αναβάλει τη διαδικασία.
Ο διάδοχός του, Βενέδικτος XVI, ζήτησε να περιμένουν μέχρι να ανοίξουν τα αρχεία του Βατικανού για τα χρόνια του πολέμου, πριν ληφθεί η τελική απόφαση. Ωστόσο, συμφώνησε να ανακηρύξει τον Πίο XII «σεβάσμιο», ένα βήμα στο δρόμο προς την αγιότητα.
Το 2019, ο Πάπας Φραγκίσκος ενέκρινε το άνοιγμα των αρχείων του Πίου XII, τα οποία έγιναν διαθέσιμα στους μελετητές το 2020. Περίπου δύο χρόνια μετά, κανένα νέο εύρημα δεν ήταν τόσο δραματικό όσο η ανακάλυψη ότι, λίγο αφότου έγινε Πάπας, ο Πίος 12ος εισήλθε σε μυστικές διαπραγματεύσεις με τον Χίτλερ, μια ιστορία που ακούγεται για πρώτη φορά.
Τους τελευταίους μήνες της ζωής του, ο προκάτοχος του Πίου 12ου, ο Πίος 11ος, είχε γίνει πονοκέφαλος για τον Αδόλφο Χίτλερ.
Ο Πάπας είχε εξοργιστεί από το γεγονός ότι ο Χίτλερ κατέπνιξε την επιρροή της Εκκλησίας στη Γερμανία, αντικατέστησε τα καθολικά σχολεία με κρατικά, έκλεισε πολλά θρησκευτικά ιδρύματα και αντικατέστησε τις χριστιανικές διδασκαλίες με το ναζιστικό δόγμα.
Το 1937, ο Πίος 11ος εξέδωσε μια εγκύκλιο που καταδίκαζε τη ναζιστική κυβέρνηση για τη δίωξη της Εκκλησίας και την υπεράσπιση μιας παγανιστικής ιδεολογίας. Ο Χίτλερ ήταν θυμωμένος.
Έναν χρόνο αργότερα, όταν ο Χίτλερ επισκέφθηκε τη Ρώμη, ο Πίος 11ος εγκατέλειψε την πόλη για το Castel Gandolfo, το καλοκαιρινό καταφύγιό του στους λόφους Alban. Σε δηλώσεις που εξόργισαν τον Μπενίτο Μουσολίνι, τον ηγεμόνα της Ιταλίας και υποστηρικτή του Χίτλερ, ο Πάπας είπε ότι δεν μπορούσε να αντέξει τη δόξα της σβάστικας.
Ο νέος Πάπας γυρίζει σελίδα στις δύσκολες σχέσεις του Βατικανού με τον Χίτλερ
Ο Πίος 11ος πέθανε στις αρχές του 1939, προς ανακούφιση του Χίτλερ και του Μουσολίνι. Πάπας εξελέγη ο καρδινάλιος Εugenio Pacelli, ο οποίος είχε διατελέσει υπουργός Εξωτερικών, λαμβάνοντας το όνομα Πίος 12ος.
Ο Χίτλερ είδε σε αυτόν την ευκαιρία να βελτιώσει τις σχέσεις με το Βατικανό, ή σε κάθε περίπτωση να εμποδίσει τον νέο Πάπα να ασκήσει ανοιχτή κριτική στο καθεστώς του. Ως μυστικό ενδιάμεσο με τον Πάπα επέλεξε τον 36χρονο πρίγκιπα Φίλιπ φον Χέσεν, γαμπρό του βασιλιά της Ιταλίας Βίκτωρ Εμμανουήλ Γ'. Λίγοι Γερμανοί αριστοκράτες είχαν πιο επιφανή γενεαλογία από τον Φον Χέσεν, του οποίου παππούς ήταν ο Γερμανός αυτοκράτορας Φρειδερίκος Γ' και η προγιαγιά του ήταν η βασίλισσα Βικτώρια της Βρετανίας. Ήταν από τα πρώτα μέλη των SA, των στρατιωτών του Ναζιστικού Κόμματος, και φορούσε τη στολή με το καφέ πουκάμισο. Επιπλέον, είχε εμπειρία στο να κρατά μυστικά, έχοντας ήδη καταφέρει να κρύψει την ερωτική του σχέση με τον Άγγλο ποιητή Ζίγκφριντ Σασούν ώστε να βγει στο φως.
Λίγο μετά την εκλογή του Pacelli, ο Χίτλερ κάλεσε τον Φον Χέσεν στην έδρα του. Δεδομένης της προφανούς προθυμίας του νέου Πάπα να γυρίσει σελίδα στις δύσκολες σχέσεις του Βατικανού με το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς, ο Χίτλερ είχε αποφασίσει να διερευνήσει την πιθανότητα μιας συμφωνίας. Ο Φον Χέσεν κλήθηκε να δει αν μπορούσε να προγραμματίσει μια μυστική συνάντηση με τον Πάπα για να ξεκινήσουν οι συζητήσεις.
Για να διατηρηθεί το απόρρητο, οι συνομιλίες μεταξύ του Φον Χέσεν και του Πάπα έπρεπε να διευθετηθούν μέσω ανεπίσημων διαύλων.
Μια Κυριακή στα μέσα Απριλίου του 1939, μόλις έναν μήνα αφότου ο Pacelli έγινε Πάπας, ο Φον Χέσεν κάλεσε τον Τραβαγκλίνι στην ιταλική βασιλική κατοικία στη Ρώμη. Εκεί εξήγησε ότι ο Χίτλερ τού είχε ζητήσει να ξεκινήσει διαπραγματεύσεις με τον νέο ποντίφικα εκτός των παραδοσιακών διπλωματικών διαύλων. Ο Τραβαγκλίνι έγραψε αμέσως στον καρδινάλιο Λορέντσο Λάουρι, κοντινό του Πάπα, ζητώντας τη βοήθειά του για να κανονίσει μια συνάντηση μεταξύ του Φον Χέσεν και του Πίου 12ου.
Ανοίγει το κρυφό κανάλι επικοινωνίας του Πάπα με τον Χίτλερ
Ο Πάπας συνάντησε τον απεσταλμένο του Χίτλερ για πρώτη φορά στις 11 Μαΐου. Για να διασφαλίσει τη μυστικότητα, ο Πάπας έκανε το εξαιρετικά ασυνήθιστο βήμα να πραγματοποιήσει τη συνάντηση στο διαμέρισμα του καρδινάλιου και υπουργού Εξωτερικών, Λουίτζι Μαγιόνε.
Οι δύο άνδρες μίλησαν στα γερμανικά, τα οποία ο Πάπας μιλούσε άπταιστα, έχοντας περάσει 12 χρόνια ως Νούντσιος στη Γερμανία. Τα αρχεία του Βατικανού περιέχουν μια γερμανική αφήγηση της συνομιλίας τους.
Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Πάπας έκρυψε έναν Γερμανό προκαθήμενο με τέτοιο τρόπο ώστε να αφαιρέσει την πλήρη απομαγνητοφώνηση των συνομιλιών τους χωρίς προφανώς να παρατηρηθεί από τον πρίγκιπα των ναζί. Οι μετεγγραφές που προέκυψαν, που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα, προσφέρουν μια ακριβή περιγραφή των όσων ειπώθηκαν.
Σε αυτή την πρώτη συνάντηση, ο Πάπας παρέθεσε ένα αντίγραφο μιας επιστολής που είχε στείλει στον Χίτλερ, εκφράζοντας την εκτίμησή του για τις ευχές του φύρερ για την εκλογή του. Ο Φον Χέσεν εξήγησε ότι οι εθνικοσοσιαλιστές χωρίστηκαν σε φιλοεκκλησιαστικές και αντιεκκλησιαστικές φατρίες, που ήταν «οικτρά αντίθετες μεταξύ τους». Εάν ο καθολικός κλήρος συμφωνούσε να περιοριστεί στα εκκλησιαστικά ζητήματα και να μείνει μακριά από την πολιτική, η φιλοεκκλησιαστική φατρία θα μπορούσε να επικρατήσει.
Ο Φον Χέσεν ρώτησε αν ο Πάπας ήταν πρόθυμος να δεσμευθεί γραπτώς για την παραμονή της Εκκλησίας έξω από την πολιτική. Το πρόβλημα, απάντησε ο Πίος XII, αποφεύγοντας την ερώτηση, ήταν ότι δεν είναι ξεκάθαρο τι σημαίνει πολιτική. Η θρησκευτική εκπαίδευση των νέων, για παράδειγμα, δεν πρέπει να θεωρείται πολιτική.
Πώς το Ράιχ έβαλε «κάτω από το χαλί» τις δίκες καθολικών ιερέων για σεξουαλικά αδικήματα
Στη συνέχεια, ο Φον Χέσεν ανέφερε ακόμα ένα οδυνηρό σημείο στις σχέσεις του Βατικανού με το Ράιχ, τις πολυδιαφημισμένες δίκες «ηθικής» των Γερμανών ιερέων. Εκατοντάδες είχαν κατηγορηθεί για σεξουαλικά εγκλήματα, συμπεριλαμβανομένης της κακοποίησης παιδιών.
«Τέτοια λάθη συμβαίνουν παντού», παρατήρησε ο Πάπας. «Κάποια παραμένουν μυστικά, άλλοι υφίστανται εκμετάλλευση. Όποτε μας λένε για τέτοιες περιπτώσεις, επεμβαίνουμε άμεσα».
Είναι πλέον σαφές ότι η Γραμματεία του Κράτους, τότε υπό την καθοδήγηση του καρδινάλιου Pacelli, είχε πράγματι λάβει άμεσα μέτρα. Ένας φάκελος στα αρχεία της Γραμματείας από το προηγούμενο έτος φέρει την ένδειξη «Βιέννη: Διαταγή να καεί όλο το αρχειακό υλικό που αφορά περιπτώσεις ανηθικότητας μοναχών και ιερέων».
Μέχρι σήμερα, οι ιστορικοί έχουν σε μεγάλο βαθμό απορρίψει τις έρευνες της αστυνομίας για σεξουαλική κακοποίηση από κληρικούς στη ναζιστική Γερμανία ως απόδειξη του αντικαθολικισμού και της ομοφοβίας του εθνικοσοσιαλιστικού καθεστώτος. Αλλά υπήρχαν λόγοι που η Εκκλησία ήταν τόσο ευάλωτη σε αυτή την ποικιλία εκβιασμών.
Απτά τα αποτελέσματα της πρώτης συνάντησης των δύο πλευρών
Καθ' όλη τη διάρκεια αυτής της πρώτης συνάντησης, ο Φον Χέσεν εξέφρασε τη νευρικότητά του για το ενδεχόμενο κάποιας διαρροής.
«Κανείς δεν ξέρει ότι κάνουμε αυτή τη συζήτηση», τον διαβεβαίωσε ο Πάπας.
Υστερα από αυτή τη συνάντηση έγιναν διάφορες συνομιλίες στο Βερολίνο με τον φύρερ και τους Χέρμαν Γκέρινγκ και Γιοάχιμ φον Ρίμπεντροπ» -ο Ράιχσμαρσαλ και ο υπουργός Εξωτερικών, αντίστοιχα. Σαν αποτέλεσμα:
- α) Η συνάντηση του Πάπα με τον Φον Χέσεν είχε αλλάξει τη στάση του Ρίμπεντροπ ως προς την επίτευξη συμφωνίας μεταξύ του Ράιχ και του Βατικανού, στην οποία είχε προηγουμένως αντιταχθεί, αλλά τώρα υποστήριζε.
- β) Από τις 25 Μαΐου, ο γερμανικός Τύπος διατάχθηκε να τερματίσει τις επιθέσεις του κατά της καθολικής θρησκείας και των καθολικών ιερέων στη Γερμανία και, αντίθετα, να μιλάει καλά γι' αυτούς, εάν προκύψουν σχετικές ευκαιρίες.
- γ) Ο Χίτλερ κάλεσε διάφορους περιφερειακούς αξιωματούχους να στείλουν αναφορές για τη θρησκευτική κατάσταση στις περιοχές τους, προκειμένου να είναι σε θέση να διαπραγματευθεί με το Βατικανό σχετικά με τις ανησυχίες του.
- δ) Αποφασίστηκε να σταλεί στη Ρώμη ο πρίγκιπας Φίλιππος με μήνυμα σεβασμού και ευχών προς τον Άγιο Πατέρα, συνοδευόμενο από συγκεκριμένες προτάσεις, και να ξεκινήσει επίσημες επαφές μέσω των αντίστοιχων διπλωματικών οδών για την προσδοκώμενη συμφωνία.
Το μήνυμα του Φον Χέσεν συνέχισε τονίζοντας τη σημασία που έδινε ο Χίτλερ στο να κρατήσει μυστικές τις διαπραγματεύσεις. Στα μάτια του Χίτλερ, μέχρι να επιτευχθεί συμφωνία με τον Πάπα, δεν υπήρχε κανένα όφελος από τη διαρροή της πρωτοβουλίας του.
Το αίτημα «σιωπής» στη δεύτερη συνάντηση, λίγο πριν από την έναρξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου
Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1939, καθώς ο Χίτλερ ετοιμαζόταν να εισβάλει στην Πολωνία, συνέχισε να χρησιμοποιεί το κρυφό κανάλι του για να δελεάσει το Βατικανό με την προοπτική μιας συμφωνίας.
Η επόμενη μυστική συνάντηση του Φον Χέσεν με τον Πίο 12ο πραγματοποιήθηκε στις 26 Αυγούστου, στο Castel Gandolfo.
Μια λεπτομερής περιγραφή αυτής της συνάντησης έρχεται με τη μορφή ενός αρχείου στη γερμανική γλώσσα που βρέθηκε πρόσφατα στα ανοιχτά αρχεία της Γραμματείας του Βατικανού. Η συνάντηση πραγματοποιήθηκε λιγότερο από μία εβδομάδα πριν ο Χίτλερ στείλει γερμανικά στρατεύματα στην Πολωνία, ξεκινώντας τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ο Γερμανός πρίγκιπας ξεκίνησε λέγοντας στον Πάπα ότι ο Χίτλερ ήθελε να τον διαβεβαιώσει για την «πιο ένθερμη επιθυμία» του να αποκαταστήσει την ειρήνη με την Εκκλησία. Ο φύρερ, είπε ο Φον Χέσεν, δεν πίστευε ότι διχάζονταν από μεγάλα ζητήματα. Φαινομενικά αγνοώντας την προφανή αντίφαση, ο πρίγκιπας είπε στη συνέχεια ότι ο Χίτλερ πίστευε ότι τα μεγαλύτερα ζητήματα που έπρεπε να επιλυθούν, εάν επρόκειτο να επιτευχθεί συμφωνία, ήταν το φυλετικό ζήτημα -αναφερόμενος εδώ στην εκστρατεία δίωξης και τρομοκρατίας των Εβραίων από το ναζιστικό καθεστώς- και αυτό που ο Χίτλερ είδε ως ανάμειξη του κλήρου στην εσωτερική πολιτική της Γερμανίας. Ο Χίτλερ, είπε ο Φον Χέσεν, πίστευε ότι το πρώτο από αυτά τα εμπόδια, το «φυλετικό ζήτημα», θα μπορούσε να αποφευχθεί, πιθανώς με τη συνέχιση της πολιτικής του νέου Πάπα να μένει σιωπηλός για το θέμα. Αυτό που χρειαζόταν, λοιπόν, ήταν μια κατανόηση για τον σωστό ρόλο του καθολικού κλήρου της Γερμανίας.
Ο φύρερ, είπε ο πρίγκιπας, ήταν πεπεισμένος ότι οι συνομιλίες τους θα μπορούσαν κάλλιστα να οδηγήσουν σε ένα νέο, αναθεωρημένο εκκλησιαστικό σύμφωνο με τη Γερμανία, που περιελάμβανε και την Αυστρία ως μέρος του Ράιχ.
Η επόμενη συνάντηση πραγματοποιήθηκε στις 24 Οκτωβρίου 1939.
Με τη βάναυση κατάκτηση της Πολωνίας να έχει πλέον ολοκληρωθεί, ο Χίτλερ έδωσε στον Πάπα να καταλάβει ότι ήταν έτοιμος να ξαναρχίσει τις μυστικές διαπραγματεύσεις τους. Δυστυχώς, είπε ο Πίος XII, τα νέα από τη Γερμανία δεν ήταν τέτοια που να ενθαρρύνουν μια προσέγγιση με την Εκκλησία. Ακόμη και εκείνοι που προτιμούσαν ένα αυταρχικό καθεστώς ανησυχούσαν για τον τρόπο που αντιμετωπίζονταν τα θρησκευτικά ιδρύματα.
Σε αυτό το σημείο, ο Πάπας αποφάσισε να παρουσιάσει ένα επιχείρημα που πίστευε ότι θα μπορούσε να απευθυνθεί στον Χίτλερ. Οι εχθροί της Γερμανίας έκαναν ευρεία χρήση της κακής μεταχείρισης του Ράιχ στις εκκλησίες. Όλα αυτά, πρόσθεσε ο Πάπας, αναφερόμενος στις πιέσεις που του ασκούνταν για να εκφραστεί κατά των αντιεκκλησιαστικών μέτρων του Χίτλερ, δυσκόλευαν τόσο τη δική του θέση όσο και αυτή του Βατικανού.
Η συστηματική επίθεση των Γερμανών στην Εκκλησία έπρεπε να σταματήσει. Εάν ο Χίτλερ έδινε ένα μήνυμα και η κατάσταση βελτιωνόταν, θα άνοιγε το δρόμο για παραγωγικές διαπραγματεύσεις.
Τα πέντε αιτήματα του Πάπα προς τον Χίτλερ πριν τη συνάντηση
Νομίζοντας ότι είχε έρθει η ώρα να προχωρήσουν οι συζητήσεις στο επόμενο επίπεδο, ο Χίτλερ αποφάσισε να στείλει τον υπουργό Εξωτερικών Φον Ρίμπεντροπ να συναντηθεί με τον Πάπα. Ο Φον Χέσεν επέστρεψε στη Ρώμη για να συζητήσει πιθανές διευθετήσεις. Κατά την προετοιμασία της συνάντησης, ο Πίος XII συνέταξε βιαστικά ένα έγγραφο στα γερμανικά, που απαριθμούσε πέντε αιτήματα για τον Χίτλερ.
- Τερματισμός των επιθέσεων κατά του Χριστιανισμού και της Εκκλησίας σε έντυπα του κόμματος και του κράτους και απόσυρση ιδιαιτέρως προσβλητικών εκδόσεων του παρελθόντος.
- Διακοπή της αντιχριστιανικής και αντιεκκλησιαστικής προπαγάνδας με στόχο τη νεολαία, το σχολείο και όχι μόνο.
- Αποκατάσταση της θρησκευτικής εκπαίδευσης στα σχολεία σύμφωνα με τις αρχές της Καθολικής Εκκλησίας και με επικεφαλής εκπαιδευτικούς εγκεκριμένους από την Εκκλησία, στις περισσότερες περιπτώσεις καθολικούς.
- Αποκατάσταση της ελευθερίας της Εκκλησίας να αμύνεται σε δημόσιες επιθέσεις κατά του εκκλησιαστικού δόγματος και των εκκλησιαστικών οργανώσεων.
- Παύση περαιτέρω δεσμεύσεων εκκλησιαστικής περιουσίας, εν όψει της αμοιβαίας εξέτασης μέτρων του παρελθόντος.
Αφού ο Χίτλερ διάβασε το υπόμνημα του Πάπα, συζήτησε τα επόμενα βήματα με τον Φον Ρίμπεντροπ και συμφώνησε καταρχήν με τους όρους. Είχε αποφασίσει η επικείμενη συνάντηση του υπουργού Εξωτερικών του με τον Πάπα να είναι επίσημη και να μην παραμείνει μυστική. Θα πρέπει να χαρακτηριστεί ως συζήτηση για τα σημεία έντασης μεταξύ του Ράιχ και του Βατικανού.
Τριγμοί από τη δημοσιοποίηση της συνάντησης
Αν και ο Πάπας ήταν πρόθυμος για τη συνάντηση με τον υπουργό Εξωτερικών των ναζί, η απόφαση του Χίτλερ ότι η συνάντηση έπρεπε να λάβει ευρεία δημοσιότητα τον έκανε νευρικό.
Από τότε που οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Πολωνία, στο Βατικανό έφταναν αγωνιώδεις εκκλήσεις από τους καθολικούς Πολωνούς, προτρέποντας τον Πάπα να καταγγείλει τη ναζιστική επιθετικότητα. Το γεγονός ότι μεγάλος αριθμός Πολωνών καθολικών κληρικών ήταν στόχος των Γερμανών εισβολέων έκανε την πίεση σχεδόν αφόρητη. Το να εμφανιστεί τώρα ο Πάπας σε κοινή συνομιλία με τον Φον Ρίμπεντροπ θα μπορούσε να έχει δυσάρεστες συνέπειες για αυτόν.
Τελικά, το πρωί της Δευτέρας 11 Μαρτίου 1940, ο Φον Ρίμπεντροπ και η συνοδεία του παρελήφθησαν από τέσσερις μαύρες λιμουζίνες που έφεραν σημαίες του Βατικανού και των ναζί. Ο 46χρονος υπουργός Εξωτερικών -ένας «απεριόριστα ματαιόδοξος, αλαζονικός και πομπώδης πρώην πωλητής σαμπάνιας», όπως τον περιέγραψε ο ιστορικός Ίαν Κέρσοου- είχε γίνει ένας από τους στενότερους έμπιστους του φύρερ, αν και οι περισσότεροι στην ανώτατη ναζιστική ηγεσία τον έβλεπαν με περιφρόνηση.
Ο Φον Ρίμπεντροπ προσπάθησε να εντυπωσιάσει τον Πάπα με τη βεβαιότητα των Γερμανών ότι θα κερδίσουν τον πόλεμο πριν από το τέλος του έτους, έναν ισχυρισμό που επαναλάμβανε συνεχώς.
Δύο μήνες μετά τη συνάντηση του Πάπα με τον Φον Ρίμπεντροπ, ο γερμανικός στρατός ξεκίνησε την ταχεία πορεία του προς τα δυτικά, καταλαμβάνοντας την Ολλανδία, το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο και τη Γαλλία, απομακρύνοντας παράλληλα ένα βρετανικό εκστρατευτικό σώμα. Η Πολωνία είχε διαμελιστεί. Ωστόσο, οι μυστικές συναντήσεις του Πάπα με τον πρίγκιπα των ναζί συνεχίστηκαν. Η τελευταία έγινε την άνοιξη του 1941.
Τελικά, καμία επίσημη συμφωνία δεν προέκυψε από τις συναντήσεις, γι' αυτό και θα μπορούσαν να θεωρηθούν αποτυχημένες. Αυτό που έκαναν οι συναντήσεις, όμως, ήταν να βάλουν τον Πάπα «στη θέση του» και να τον βοηθήσουν να σιωπήσει. Ο Χίτλερ δεν σκόπευε ποτέ να αποκαταστήσει τα προνόμια της Εκκλησίας στη Γερμανία, αλλά ήξερε πώς να εκμεταλλεύεται διάφορους δελεασμούς.
Τα «παζάρια» του Χίτλερ με τον Πάπα είχαν ένα και μόνο σκοπό
Ο Πίος XII και ο Αδόλφος Χίτλερ δεν είχαν καμία στοργή ο ένας για τον άλλον. Ωστόσο, ο καθένας είχε τους δικούς του λόγους για να ξεκινήσει αυτές τις συνομιλίες. Ο Πάπας έθεσε ύψιστη προτεραιότητα στην επίτευξη συμφωνίας με το ναζιστικό καθεστώς για τον τερματισμό της δίωξης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στο Τρίτο Ράιχ και στα εδάφη που κατέκτησε. Από την πλευρά του, ο Χίτλερ είδε την ευκαιρία να τερματίσει την παπική κριτική που είχε γίνει τόσο ερεθιστική υπό τον προηγούμενο Πάπα.
Όπως είχε πει στον Πάπα ο πρίγκιπας Φον Χέσεν, ο Χίτλερ έβλεπε μόνο δύο πιθανά εμπόδια για την επίτευξη συνεννόησης: «το φυλετικό ζήτημα» και τη συμμετοχή του καθολικού κλήρου στη γερμανική πολιτική. Δεν πρέπει να επιτρέπεται στους ιερείς και στους επισκόπους να ασκούν κριτική στις ναζιστικές πολιτικές.
Δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι ο Πάπας έθεσε ποτέ την εκστρατεία των ναζί κατά των Εβραίων της Ευρώπης ως θέμα. (Ούτε, εν προκειμένω, εξέφρασε οποιαδήποτε αντίθεση στους «φυλετικούς νόμους» του Μουσολίνι, εφόσον αυτοί επηρέαζαν μόνο τους Ιταλούς Εβραίους).
Όσον αφορά τη δεύτερη ανησυχία του Χίτλερ, ο Πάπας αρνήθηκε επανειλημμένα ότι ο καθολικός κλήρος είχε ανάμειξη στο βασίλειο της πολιτικής. Αν στην πραγματικότητα ο Πάπας θεώρησε σκόπιμο για τον καθολικό κλήρο να επικρίνει οποιαδήποτε από τις πολιτικές του ναζιστικού καθεστώτος, εκτός από αυτές που επηρέαζαν άμεσα την Εκκλησία, δεν επέμεινε στο θέμα.
Ο Πίος XII είχε άλλες προτεραιότητες. Ως επικεφαλής ενός μεγάλου διεθνούς οργανισμού, ο πρωταρχικός στόχος του στις διαπραγματεύσεις με τον απεσταλμένο του Χίτλερ ήταν η προστασία των θεσμικών πόρων και των προνομίων της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στο Τρίτο Ράιχ.
Αν ο μόνος στόχος ήταν η προστασία της ευημερίας της θεσμικής Εκκλησίας, οι προσπάθειές του θα μπορούσαν κάλλιστα να κριθούν επιτυχείς. Αλλά για εκείνους που βλέπουν τον παπισμό ως μια θέση ηθικής, οι αποκαλύψεις των μυστικών διαπραγματεύσεων του Πίου XII με τον Χίτλερ πρέπει να είναι μια έντονη απογοήτευση.
Καθώς περνούσαν τα χρόνια του πολέμου, με όλη τους τη φρίκη, ο Πίος XII δέχτηκε μεγάλη πίεση για να καταγγείλει το καθεστώς του Χίτλερ και τη συνεχιζόμενη προσπάθειά του να εξοντώσει τους Εβραίους της Ευρώπης. Αντιστάθηκε μέχρι τέλους.