Έκθεση-κόλαφο για την Τουρκία παρουσίασε ο ύπατος εκπρόσωπος της ΕΕ Ζοζέπ Μπορέλ, περιγράφοντας τα πεπραγμένα της χώρας όσον αφορά τομείς όπως τα ελληνοτουρκικά, το Κυπριακό αλλά και τη στάση της στις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή.
Στην έκθεση περιλαμβάνονται αναφορές για τις τουρκικές προκλήσεις, υπερπτήσεις και απειλές για την κυριαρχία ελληνικών νησιών μέχρι τον φονικό σεισμό του Φεβρουαρίου του 2023, οπότε και οι σχέσεις Αθήνας-Άγκυρας βελτιώθηκαν σημαντικά.
Ωστόσο, σημειώνεται ότι η Τουρκία πρέπει να προχωρήσει σε διάλογο καλή τη πίστει με την Ελλάδα για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και των ΑΟΖ «σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, συμπεριλαμβανομένης της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), και με προσφυγή, εάν είναι απαραίτητο, στο Διεθνές Δικαστήριο».
Παράλληλα, η έκθεση της ΕΕ επιρρίπτει στην Τουρκία την ευθύνη για την επιδείνωση στο Κυπριακό κάνοντας λόγο για υπονόμευση του πλαισίου του ΟΗΕ για δικοινοτική και διζωνική ομοσπονδία με πολιτική ισότητα. στο οποίο παραμένει πλήρως προσηλωμένη η ΕΕ. Επισημαίνει δε ότι «η δέσμευση και η στήριξη της ΕΕ στο Κυπριακό αποτελεί εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση για την άμβλυνση των εντάσεων στην περιοχή».
Η έκθεση της ΕΕ επικρίνει επίσης την στάση της Τουρκίας σε σχέση με το τουρκολυβικό μνημόνιο τονίζοντας: «Η ΕΕ θεωρεί ότι το μνημόνιο συνεννόησης Τουρκίας-Λιβύης του 2019 συνιστά παραβίαση των κυριαρχικών δικαιωμάτων τρίτων κρατών, δεν συμμορφώνεται με το δίκαιο της θάλασσας και δεν έχει νομικές συνέπειες για τρίτα κράτη».
Ακόμη κατακεραυνώνει τον Ερντογάν καθώς μετά τις επιθέσεις της τρομοκρατικής ομάδας Χαμάς κατά του Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου 2023, «η Tουρκία όχι μόνο απέφυγε να τις καταδικάσει και να τις χαρακτηρίσει ως τρομοκρατία, αλλά τάχθηκε επίσης υπέρ της Χαμάς, σε πλήρη διαφωνία με την κοινή θέση της ΕΕ».
Παρουσιάζοντας την έκθεση, ο Ζοζέπ Μπορέλ επισήμανε ότι η ΕΕ έχει «σαφή βούληση να βελτιώσει τις σχέσεις της με την Τουρκία» και να ξεκινήσει μια «νέα εποχή» χωρίς φραγμούς στους τομείς αμοιβαίου ενδιαφέροντος. Υπογράμμισε ότι η προσέγγιση αυτή θα είναι «προοδευτική, αναλογική και αναστρέψιμη» και ότι η ΕΕ έχει στρατηγικό συμφέρον να διατηρήσει την ασφάλεια και τη σταθερότητα στην Ανατολική Μεσόγειο.
Από την πλευρά του ο Επίτροπος για τη Διεύρυνση Όλιβερ Βάρχελι, απαντώντας σε ερώτηση για το αν το Κυπριακό ζήτημα αποτελεί φραγμό για τον εκσυγχρονισμό της τελωνειακής ένωσης με την Τουρκία, ο Όλιβερ Βάρχελι απάντησε ότι όλα τα κράτη-μέλη πρέπει να γίνουν αποδεκτά και να τυγχάνουν σεβασμού σε επίπεδο τελωνειακής συνεργασίας. Πρόσθεσε ότι το ζήτημα αυτό θα συμπεριληφθεί στη συζήτηση που γίνεται για τον εκσυγχρονισμό της τελωνειακής ένωσης, και πως «δεν θα είναι το μοναδικό θέμα το οποίο θα συνδέεται με το Κυπριακό». Υπογράμμισε, πάντως ότι η ΕΕ μπορεί να βελτιώσει το εμπόριό της με την Τουρκία με αμοιβαία επωφελή τρόπο, χωρίς να θέτει σε κίνδυνο το Κυπριακό.
Η έκθεση της ΕΕ για την Τουρκία
Πολιτικές σχέσεις
Οι σχέσεις ΕΕ- Τουρκίας πλαισιώνονται επί του παρόντος από τα συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Ιουνίου 2021, προηγούμενα συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και του Συμβουλίου, καθώς και από τη δήλωση των μελών του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Μαρτίου 2021 και την κοινή ανακοίνωση της Επιτροπής και του Ύπατου Εκπροσώπου του Μαρτίου 2021 σχετικά με την τρέχουσα κατάσταση της σχέσης ΕΕ- Τουρκίας. Πέρα από τους διμερείς και οικονομικούς δεσμούς που περιγράφονται παρακάτω, υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που διαμορφώνουν βαθιά το περίπλοκο και δύσκολο πλαίσιο των σχέσεων ΕΕ - Τουρκίας: η ανάγκη για βιώσιμη αποκλιμάκωση στην Ανατολική Μεσόγειο και το Κυπριακό.
Η θέση της Tουρκίας σχετικά με τον επιθετικό πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, διεύρυνση του ΝΑΤΟ, τη θέση της Tουρκίας σε θέματα εξωτερικής και περιφερειακής πολιτικής, συμπεριλαμβανομένης της Μέσης Ανατολής και ιδίως μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της Χαμάς κατά του Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου και την εγχώρια κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου. Από το 2021, η εστίαση στις σχέσεις ΕΕ- Τουρκίας έχει μετατοπιστεί σε συγκεκριμένα βήματα προς την εκ νέου δέσμευση, συμπεριλαμβανομένης της ισχυρής στήριξης της ΕΕ μετά τους καταστροφικούς σεισμούς του 2023.
Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο έχει επανειλημμένα υπογραμμίσει ότι η ΕΕ έχει στρατηγικό συμφέρον για ένα σταθερό και ασφαλές περιβάλλον στην Ανατολική Μεσόγειο και για την ανάπτυξη μιας συνεργατικής και αμοιβαία επωφελούς σχέσης με την Τουρκία. Η ΕΕ επιβεβαίωσε επίσης την αποφασιστικότητά της να χρησιμοποιήσει τα μέσα και τις επιλογές που έχει στη διάθεσή της για να υποστηρίξει την περιφερειακή σταθερότητα και να υπερασπιστεί τα συμφέροντά της και τα συμφέροντα των κρατών μελών της μέσω κλιμακούμενων αλλά αναστρέψιμων περιοριστικών μέτρων, όπως ορίζεται στην κοινή ανακοίνωση του Μαρτίου 2021.
Ανατολική Μεσόγειος
Οι σχέσεις μεταξύ Ελλάδας και Tουρκίας επιδεινώθηκαν μέχρι τις αρχές του 2023 με εχθρική ρητορική, παραβιάσεις του ελληνικού εθνικού εναέριου χώρου, συμπεριλαμβανομένων υπερπτήσεων ελληνικών κατοικημένων περιοχών και απειλητικές δηλώσεις σχετικά με την κυριαρχία των ελληνικών νησιών. Μετά τους καταστροφικούς σεισμούς στην Τουρκία στις 6 Φεβρουαρίου 2023, σημειώθηκε σημαντική βελτίωση στις σχέσεις. Η Ελλάδα παρείχε γρήγορα ανθρωπιστική βοήθεια και στήριξη στην Tουρκία, ακολουθούμενη από αρκετές τηλεφωνικές κλήσεις και συναντήσεις υψηλού επιπέδου.
Από τον Φεβρουάριο του 2023, οι παραβιάσεις του ελληνικού εθνικού εναέριου χώρου μειώθηκαν δραστικά και δεν αναφέρθηκαν πτήσεις τουρκικών μαχητικών αεροσκαφών πάνω από ελληνικές κατοικημένες περιοχές. Οι συνεδριάσεις σε υπουργικό επίπεδο και σε επίπεδο ηγετών εντατικοποιήθηκαν. Η Ελλάδα και η Tουρκία συμφώνησαν να αξιοποιήσουν τη θετική δυναμική και ενεργοποίησαν πολλαπλούς διαύλους επικοινωνίας, συμπεριλαμβανομένης της συνεδρίασης του Συμβουλίου Συνεργασίας Υψηλού Επιπέδου, μετά από παύση αρκετών ετών.
Από τον Ιούνιο του 2021, δεν υπήρξαν παράνομες δραστηριότητες γεώτρησης από την Tουρκία στην Ανατολική Μεσόγειο, συμπεριλαμβανομένων των περιοχών που περιλαμβάνουν τμήματα των αποκλειστικών οικονομικών ζωνών της Ελλάδας και της Κύπρου. Η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και των αποκλειστικών οικονομικών ζωνών δεν έχει αντιμετωπιστεί μέσω διαλόγου και διαπραγματεύσεων καλή τη πίστει, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, συμπεριλαμβανομένης της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), και με προσφυγή, εάν είναι απαραίτητο, στο Διεθνές Δικαστήριο.
Η αδιαμφισβήτητη προσήλωση στις σχέσεις καλής γειτονίας, στις διεθνείς συμφωνίες και στην αρχή της ειρηνικής επίλυσης των διαφορών σύμφωνα με τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, καθώς και η αποχή από μονομερείς ενέργειες που αντιβαίνουν στα συμφέροντα της ΕΕ, παραβιάζουν το διεθνές δίκαιο και τα κυριαρχικά δικαιώματα των κρατών μελών της ΕΕ, εξακολουθεί να αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη διασφάλιση ενός σταθερού και ασφαλούς περιβάλλοντος στην Ανατολική Μεσόγειο και την ανάπτυξη ενός συνεργατικού και αμοιβαία επωφελούς σχέση μεταξύ της ΕΕ και της Τουρκίας.
Κυπριακό
Το ζήτημα της διευθέτησης του Κυπριακού αποτελεί βασικό στοιχείο των έντονων διαφωνιών της Tουρκίας με την ΕΕ στην Ανατολική Μεσόγειο.
Η κατάσταση στην Κύπρο συνέχισε να επιδεινώνεται λόγω των συνεχών προσπαθειών της Tουρκίας και της τουρκοκυπριακής ηγεσίας να υπονομεύσουν τη βάση της διευθέτησης του κυπριακού ζητήματος που κατοχυρώνεται στο πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών (δικοινοτική και διζωνική ομοσπονδία με πολιτική ισότητα σύμφωνα με τα σχετικά ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών).
Στο πλαίσιο αυτό, η Tουρκία και η τουρκοκυπριακή ηγεσία ενέτειναν τις προσπάθειες για την επιδίωξη της αναγνώρισης της λεγόμενης «Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου» σε διεθνείς οργανισμούς όπως ο Οργανισμός Τουρκικών Κρατών (OTS), καθώς και μονομερείς ενέργειες ιδίως στα Βαρώσια κατά παράβαση των ψηφισμάτων του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών. Η Tουρκία συνέχισε να επικρίνει την απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ να ανανεώσει την εντολή της Ειρηνευτικής Δύναμης των Ηνωμένων Εθνών στην Κύπρο (UNFICYP) χωρίς τη συγκατάθεση της τουρκοκυπριακής κοινότητας.
Η ΕΕ παραμένει πλήρως προσηλωμένη στη συνολική διευθέτηση του κυπριακού προβλήματος, στο πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών και σύμφωνα με το κεκτημένο της ΕΕ και τις αρχές στις οποίες βασίζεται η ΕΕ.
Η ΕΕ έχει ζητήσει, πιο πρόσφατα στα συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Ιουνίου 2023, την ταχεία επανέναρξη των διαπραγματεύσεων και εξέφρασε την ετοιμότητά της να διαδραματίσει ενεργό ρόλο στη στήριξη όλων των σταδίων της διαδικασίας υπό την αιγίδα του ΟΗΕ και να εντείνει την πρακτική της στήριξη για τη διευκόλυνση μιας συνολικής διευθέτησης, με όλα τα κατάλληλα μέσα που έχει στη διάθεσή της.
Η δέσμευση και η στήριξη της ΕΕ στο Κυπριακό αποτελεί εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση για την άμβλυνση των εντάσεων στην περιοχή. Η ΕΕ εξέφραζε επίσης συνεχώς την υποστήριξή της προς την ηγεσία των Ηνωμένων Εθνών όσον αφορά την ανανέωση των προσπαθειών για την προσέλευση των πλευρών στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων και, εν προκειμένω, την έκκληση για διορισμό απεσταλμένου των Ηνωμένων Εθνών. Η ΕΕ είναι έτοιμη να υποστηρίξει τη διαδικασία των Ηνωμένων Εθνών.
Η συνολική στάση της Τουρκίας στο Κυπριακό ζήτημα και η μη αναγνώριση της Κυπριακής Δημοκρατίας εξακολουθούν να παρεμποδίζουν διαφορετικούς δρόμους συνεργασίας, συμπεριλαμβανομένων των τομέων της ασφάλειας και της άμυνας. Η Tουρκία πρέπει να επαναβεβαιώσει τη δέσμευσή της στις συνομιλίες διευθέτησης του Κυπριακού υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, σύμφωνα με τα σχετικά ψηφίσματα των Ηνωμένων Εθνών, συμπεριλαμβανομένων των εξωτερικών πτυχών τους. Ως εκ τούτου, η πλήρης αξιοποίηση του δυναμικού μιας θετικής ατζέντας με την Tουρκία θα παραμείνει εξαιρετικά δύσκολη ελλείψει λύσης στο κυπριακό ζήτημα.
Μετά τις επιθέσεις της τρομοκρατικής ομάδας Χαμάς κατά του Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου 2023, η Tουρκία όχι μόνο απέφυγε να τις καταδικάσει και να τις χαρακτηρίσει ως τρομοκρατία, αλλά τάχθηκε επίσης υπέρ της Χαμάς, σε πλήρη διαφωνία με την κοινή θέση της ΕΕ. Η Tουρκία, ενώ καταδίκασε την απώλεια ζωών αμάχων και από τις δύο πλευρές, επέκρινε έντονα την απάντηση του Ισραήλ και πρότεινε να ενεργήσει ως μεσολαβητής και να συμμετάσχει ως εγγυητής σε ένα μετασυγκρουσιακό περιβάλλον. Γενικότερα, η Tουρκία επαναξιολογεί επί του παρόντος τους δεσμούς της με το Ισραήλ. Ταυτόχρονα, παραμένει σημαντικός χορηγός ανθρωπιστικής βοήθειας στην περιοχή και παραμένει προσηλωμένη στη λύση των δύο κρατών.
Στη Λιβύη, η Tουρκία υποστηρίζει μια συμφωνία στο πλαίσιο της πολιτικής διαδικασίας υπό την ηγεσία και την ιδιοκτησία της Λιβύης. Με βάση τη θαλάσσια οριοθέτηση Tουρκίας -Λιβύης του 2019, τον Οκτώβριο του 2022, η Tουρκία υπέγραψε μνημόνιο κατανόησης (MoU) με την κυβέρνηση εθνικής ενότητας της Λιβύης για την ανάπτυξη, μεταξύ άλλων, εμπορικής συνεργασίας στον τομέα των υδρογονανθράκων. Η ΕΕ θεωρεί ότι το μνημόνιο συνεννόησης Τουρκίας-Λιβύης του 2019 συνιστά παραβίαση των κυριαρχικών δικαιωμάτων τρίτων κρατών, δεν συμμορφώνεται με το δίκαιο της θάλασσας και δεν έχει νομικές συνέπειες για τρίτα κράτη. Η Tουρκία, ως κράτος σημαίας, έχει επανειλημμένα αρνηθεί να συναινέσει στα αιτήματα της επιχείρησης IRINI της ναυτικής δύναμης της ΕΕ στη Μεσόγειο για επιθεώρηση σκαφών και η έλλειψη συνεργασίας της συνέχισε να παρεμποδίζει τις προσπάθειες της ΕΕ για την αποτελεσματική εφαρμογή του εμπάργκο των Ηνωμένων Εθνών.
Η Tουρκία δεν επιτρέπει ούτε το απευθείας εμπόριο μεταξύ της Κυπριακής Δημοκρατίας και της Tουρκίας ούτε τις απευθείας αεροπορικές και θαλάσσιες συνδέσεις ή οποιαδήποτε άλλη άμεση σύνδεση. Η Tουρκία εμποδίζει επίσης την ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας σε αρκετούς διεθνείς οργανισμούς. Η απουσία αναγνώρισης της Κύπρου από την Tουρκία εμποδίζει επίσης την άμεση ανταλλαγή πληροφοριών με την Tουρκία (π.χ. στο πλαίσιο της δικαστικής συνεργασίας ή της καταπολέμησης της φοροαποφυγής) και την ομαλή λειτουργία της τελωνειακής ένωσης συνολικά.