To κίνημα και οι υπερβολές της «πολιτικής ορθότητας» φαίνεται πως σαρώνουν πλέον και τον χώρο της τέχνης. Το κίνημα ξεκίνησε στις ΗΠΑ και έχει φθάσει τώρα στην Ευρώπη, εναντίον μιας σειράς ιστορικών έργων τέχνης, στη Ρώμη.
Υπενθυμίζεται ότι στις ΗΠΑ σε εξέλιξη βρίσκεται μια επιχείρηση προσπάθειας παρεμπόδισης των Αμερικανών μαθητών από την πρόσβαση τους σε έργα κλασικής λογοτεχνίας, όπως ο Βασιλιάς Ληρ ή η Οδύσσεια, κατηγορώντας τα κείμενα για βία και ρατσισμό. Τα γεγονότα έφερε στο προσκήνιo με άρθρο της η εφημερίδα «Wall Street Journal».
Με το σύνθημα #DisruptTexts («Διακοπή κειμένων»), ιδεολόγοι, δάσκαλοι σε σχολεία αλλά και χρήστες του Τwitter διαδίδουν θεωρίες κατά των κλασικών κειμένων - από τον Όμηρο έως τον Φ. Σκοτ Φίτζεραλντ. Κεντρικό τους σύνθημα είναι ότι στη σημερινή εποχή δεν έχουν θέση στην εκπαίδευση κείμενα που γράφτηκαν 100 χρόνια και πίσω και περιγράφουν περιστατικά βίας, ρατσισμού, μισογυνισμού που αφορούσαν άλλες κοινωνίες, παρωχημένες πλέον.
Νέος στόχος του cancel culture η Βίλα των Μεδίκων, στη Ρώμη
Το κίνημα πολιτικής ορθότητας στοχεύει τώρα τη Ρώμη και συγκεκριμένα τη Βίλα των Μεδίκων, η οποία ανήκει στο γαλλικό κράτος. Ιδρύθηκε υπό τον Λουδοβίκο ΙΔ' το 1666 και καθιερώθηκε το 1803 στην ιταλική πρωτεύουσα από τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Στη βίλα, από τότε, διαμένουν κάθε Αύγουστο και για λίγους μήνες νεαροί οικότροφοι καλλιτέχνες. Ωστόσο, ο φετινός Αύγουστος δοκιμάζεται από ένα ασυνήθιστο πρόβλημα: κάποιοι οικότροφοι ζητούν να κατέβουν οι οκτώ ταπισερί που κοσμούν τους τοίχους της αριστουργηματικής κατοικίας.
Οι ταπισερί έργα τέχνης στο στόχαστρο
Το αντικείμενο της σύγκρουσης είναι μια σειρά οκτώ ταπισερί που υφάνθηκαν από τη Manufacture des Gobelins στο Παρίσι, μεταξύ 1724 και 1726. Απεικονίζει σκηνές κυνηγιού και περιπλάνησης μέσα στην πληθωρική φύση, με μαύρους άνδρες και γυναίκες και αγώνες με ζώα. Αποτελούνται από πίνακες που φιλοτεχνήθηκαν στη Βραζιλία και δόθηκαν στη Γαλλία ως διπλωματικό δώρο από τον γενικό κυβερνήτη των ολλανδικών αποικιών.
Το θέμα δεν είναι καθόλου ουδέτερο για τους Γάλλους καθώς αφορά την αποικιακή τους ιστορία και την ιστορία του τόπου: ο υπουργός Κολμπέρ ήταν αυτός που οργάνωσε τα βασιλικά εργοστάσια. Ο ίδιος ο Κολμπέρ είναι επίσης εκείνος που ίδρυσε τη Γαλλική Ακαδημία στη Ρώμη και που συνέταξε τον Code Noir, σχετικά με τη διαχείριση της δουλείας στις αποικίες. Κάθε χρόνο, με διαρκώς αυξανόμενη απήχηση, οι νεαροί οικότροφοι της Βίλας των Μεδίκων θέτουν ξανά και ξανά το ερώτημα: «Πρέπει αυτό το αμφιλεγόμενο αντικείμενο να τοποθετηθεί με τέτοιο μεγαλείο στην καρδιά της Βίλας;».
Την περίοδο 2019-2020, την αμφισβήτηση της πλούσιας διακόσμησης ανέλαβαν δύο οικότροφοι, οι καλλιτέχνες Pauline Curnier-Jardin και Sammy Baloji. Την επόμενη χρονιά, η ζωγράφος Apolonia Sokol πήρε τη σκυτάλη, ασκώντας κριτική σχετικά με την παρουσία του αγάλματος του Colbert στους κήπους. Το Black Lives Matter και το ζήτημα της αποκαθήλωσης αγαλμάτων ήρθαν ξανά στο προσκήνιο.
Η διοργάνωση εκ μέρους της διεύθυνσης, στα τέλη Σεπτεμβρίου 2021, μιας ημέρας μελέτης αφιερωμένης στο υφαντικό σύμπλεγμα δεν ήταν αρκετή για να περιορίσει τη διαμαρτυρία της επόμενης «φουρνιάς» οικοτρόφων.
Οι τελευταίοι αποφάσισαν να δημοσιεύσουν ένα κείμενο με την ευκαιρία της ρωμαϊκής ολονύκτιας γιορτής του Νοεμβρίου με το οποίο απαιτούν την απομάκρυνση των ταπισερί από το Σαλόνι, όπου έχουν εγκατασταθεί από το 2009 (προηγουμένως βρίσκονταν σε ιστορικές αίθουσες ή στη βιβλιοθήκη).
Η πρωτοβουλία αυτή δημιούργησε έντονες εσωτερικές εντάσεις στη Βίλα και αναστάτωσε τον συντηρητικό Τύπο, ο οποίος κατήγγειλε τη «διείσδυση της κουλτούρας της ακύρωσης [cancel culture]» εντός των τειχών του ιδρύματος.
Το υφαντό έργο δεν είναι προς το παρόν ορατό, λόγω των εργασιών που προγραμματίζονται μέχρι το φθινόπωρο στο Μεγάλο Σαλόνι.
Και προς ώρας, κανείς δεν γνωρίζει τι αποφάσεις θα παρθούν με την έναρξη της νέας χρονιάς.
Οι εξηγήσεις ενός πρώην υπεύθυνου Ιστορίας Τέχνης στη Βίλα των Μεδίκων
Ο Jérôme Delaplanche, πρώην υπεύθυνος Ιστορίας Τέχνης στη Βίλα των Μεδίκων, έγραψε σχετικά στο περιοδικό Τέχνης «La Tribune de l’Art»:
«Εδώ και μερικά χρόνια, η αντι-αποικιοκρατική αντίληψη παίρνει τεράστιες διαστάσεις σε σχολές και πανεπιστήμια, με τελευταίο στόχο την Βίλα των Μεδίκων. Οι έξοχες «Ταπισερί των Ινδιών», οι οποίες κοσμούν το Μεγάλο Σαλόνι, στο κέντρο της Βίλας, επικρίνονται γιατί δήθεν «αναπαριστούν τον φαντασιακό κόσμο των αποικιών», όπως αναφέρουν ΜΜΕ που καταγράφουν τις διαμαρτυρίες ορισμένων οικότροφων στην ιστορική βίλα. Πράγματι, αυτοί οι οικότροφοι απαιτούν να κατέβουν οι ταπισερί. Πράγμα που αρνούνται να κάνουν τόσο η πρόεδρος του δσ της Βίλας, όσο και ο πρόεδρος της Γαλλίας, Εμανουέλ Μακρόν, ο οποίος στις 14 Ιουνίου 2020 δήλωνε: «Η Δημοκρατία δεν θα σβήσει κανένα ίχνος και καμία ονομασία της ιστορίας της. Δεν θα ξεχάσει κανένα από τα έργα της. Δεν θα γκρεμίσει τα αγάλματά της».
Στον καθένα θα έπρεπε να είναι προφανές ότι η δουλεία, οι εδαφικές κατακτήσεις και οι αποικίες είναι παγκόσμια και διϊστορικά φαινόμενα. Η Δύση συμμετείχε σε αυτά μόνο κατά ένα μέρος. Το Ισλάμ κατά τον 8ο και 9ο αιώνα ή οι Μογγόλοι του Τζένκις Χαν, τον 13ο αιώνα, ήταν πολύ πιο δραστήριοι και φιλόδοξοι. Επίσης, οι ελληνικές πόλεις αποίκισαν τη λεκάνη της Μεσογείου. Η Μασσαλία είναι μια ελληνική αποικία. Κυρίως, η ρωμαϊκή αυτοκρατορία είναι το αποτέλεσμα αποικιοκρατίας στην Ευρώπη. Η Γαλλία αποικίσθηκε από τη Ρώμη επί πέντε αιώνες, προς όφελός της, αφού αυτό της επέτρεψε να αναπτύξει την οικονομία της και να οικοδομήσει έναν καινούριο πολιτισμό. Η προσάρτηση της Γαλλίας από τον Ιούλιο Καίσαρα στοίχισε τη ζωή σε ένα εκατομμύριο Γάλλων ενώ πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι οδηγήθηκαν στη δουλεία. Οι Άραβες αποίκισαν όλη τη βόρεια Αφρική και την Ισπανία, έμειναν επτακόσια χρόνια στην Ισπανία, πολύ περισσότερα από τα 132 χρόνια της Γαλλίας στην Αλγερία. Τα Βαλκάνια αποικίστηκαν επί πέντε αιώνες από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, ως το 1913. Κάθε χώρα στον κόσμο αποικίστηκε ή αποίκισε ανάλογα με τις ιστορικές περιόδους και ανάλογα με την ισχύ της.
Τώρα, τι ισχύει με τις ταπισερί της Βίλας των Μεδίκων:
Μεταξύ 1637 και 1644, ο κόμης Jean Maurice de Nassau-Siegen αναλαμβάνει μια εξερεύνηση στα βορειο-ανατολικά της Βραζιλίας, η οποία ήταν τότε αποικία της Ολλανδίας. Μια ομάδα επιστημόνων τον συνοδεύουν στην εξερεύνηση καθώς και οι ζωγράφοι Albert Eckhout και Frans Post οι οποίοι έχουν ως αποστολή να αποτυπώσουν τα τοπία, τα φυτά, τα ζώα και τους πληθυσμούς αυτών των περιοχών, που ήταν άγνωστες ως τότε. Η αποστολή επέστρεψε στην Ολλανδία, με πολλά έργα ζωγραφικής και σχέδια. Το 1679 ο κόμης de Nassau-Siegen στέλνει στον Λουδοβίκο XIV οκτώ πίνακες που είχε παραγγείλει στους ζωγράφους της αποστολής, καθώς και τριάντα μικρότερες ελαιογραφίες που αναπαριστούσαν όλα τα θέματα από τις νέες Ινδίες. Σε μια επιστολή που συνόδευε τα έργα τέχνης, ο κόμης εξέφραζε την ευχή αυτοί οι πίνακες να αποτελέσουν το πρότυπο για ταπισερί στο περίφημο εργοστάσιο Γκομπλέν, στο κέντρο του Παρισιού (Manufacture des Gobelins). Πράγματι, μερικά χρόνια αργότερα, ο υπεύθυνος του παλατιού παρήγγειλε στο εν λόγω εργοστάσιο οκτώ ταπισερί που θα αναπαριστούσαν τις «Ανατολικές Ινδίες», όπως ονόμαζαν τότε την Λατινική Αμερική. Οι ταπισερί ολοκληρώθηκαν το 1687 στα ατελιέ Γκομπλέν. Μεταξύ 1723 και 1729 έγιναν πολλές παρόμοιες ταπισερί, με μαλλί και μετάξι, για την Γαλλική Ακαδημία της Ρώμης, τη σημερινή Βίλα των Μεδίκων.
Η σειρά των «Ταπισερί των Ινδιών» γνώρισε μεγάλη επιτυχία, αφού οι καλλιεργημένες κοινωνικές τάξεις λάτρευαν τα μακρινά ταξίδια. Οι συγκεκριμένες ταπισερί δίνουν τα βασικά χαρακτηριστικά της Λατινικής Αμερικής, αναμειγνύοντας τη χλωρίδα και πανίδα της περιοχής, με τον εξωτισμό των έργων τέχνης του 17ου αιώνα, καθώς και με φανταστικά ζώα, όπως οι ελέφαντες της Αφρικής.
Η πρώτη αμφισβήτηση αυτών των έργων τέχνης, υπό το πρίσμα της απο-αποικιοκρατίας, έγινε σε μια εκδήλωση στη Βίλα των Μεδίκων τον Μάρτιο του 2018, όταν ήμουν υπεύθυνος του τμήματος Ιστορίας Τέχνης. Επαναλήφθηκε ένα χρόνο αργότερα. Το κείμενο εναντίον των ταπισερί ήταν μια απροκάλυπτη και συνοπτική καταδίκη της δήθεν κακής αποκοιοκρατικής Ευρώπης.
Ωστόσο, οι ταπισερί δεν είναι παρά η εξωτική και φαντασιακή αναπαράσταση μακρινών χωρών, τον 17ο αιώνα. Η παράξενη βλάστηση, τα ζώα, τα πρόσωπα παρουσιάζονται εξιδανικευμένα από τον καλλιτέχνη και μαρτυρούν την περιέργεια των Ευρωπαίων για τον άλλο και το αλλού. Κανένας ρατσισμός και καμία καρικατούρα: είναι μια θαυμαστή περιγραφή της ομορφιάς ενός άγνωστου κόσμου. Δεν πρόκειται για έργα που απεικονίζουν το θέμα της σκλαβιάς. Το αντίθετο, μάλιστα, δείχνουν οι ταπισερί: πρόκειται για μια διπλωματική Αφρικανική αποστολή στη Βραζιλία που μαρτυράει την συμμετοχή της μαύρης ηπείρου στις απαρχές της παγκοσμιοποίησης».