Ο Δρ Andrew Novo, καθηγητής Στρατηγικών Μελετών στο Κέντρο Ανάλυσης Ευρωπαϊκών Πολιτικών του Εθνικού Πανεπιστημίου Άμυνας της Ουάσιγκτον, μίλησε στο iefimerida για τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Ο ίδιος έχει εντρυφήσει στα ζητήματα που σχετίζονται με την Ελλάδα και την Κύπρο, ενώ θα είναι ομιλητής στο επερχόμενο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών (6-9 Απριλίου) σε πάνελ με θέμα τον ανταγωνισμό των μεγάλων δυνάμεων στην Ανατολική Μεσόγειο.
Τα δύο πιο πρόσφατα βιβλία του σχετίζονται με τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα της Κύπρου αλλά και την κληρονομιά της αρχαίας Ελλάδας. Το ένα έχει τίτλο «Ο Σκοπός της ΕΟΚΑ: Ο Εθνικισμός και η αποτυχία της Ένωσης της Κύπρου» (2021) και το άλλο «Επαναφέροντας τον Θουκυδίδη: Εφαρμόζοντας γνωστά μαθήματα και μαθαίνοντας νέα διδάγματα» (2020).
Με τον Δρα Νόβο το iefimerida είχε μια μακρά συζήτηση, με κύριο θέμα τις εκτιμήσεις του για τον πόλεμο στην Ουκρανία: Ποια είναι τα βαθύτερα αίτιά του, οι ευθύνες αλλά και το τι συμβαίνει στο πεδίο των μαχών, μέσα από την οπτική εντός στρατηγικού αναλυτή. Τον ρωτήσαμε για τον ρόλο του ΝΑΤΟ και τις συνέπειες της «θωράκισης» των ανατολικών συνόρων της Ευρώπης, ενώ ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι σε εξέλιξη, και ο Andrew Novo δεν μας έκρυψε την ανησυχία του, με όλα τα ενδεχόμενα -ακόμα και τα απεχθέστερα- να είναι ανοιχτά, είτε ως προϊόντα επιλογής είτε ακόμα και ως «λάθους».
Επεκτείναμε τη συζήτησή μας στα ζητήματα που ο ίδιος γνωρίζει καλά: Την κατάσταση στην ανατολική Μεσόγειο και τις τουρκικές προκλήσεις, αλλά μπήκαμε και στον πειρασμό να τον ρωτήσουμε σχετικά με το Κυπριακό, ζητώντας να μας κάνει έναν παραλληλισμό με την εισβολή στην Ουκρανία. Υπάρχουν σημαντικές ομοιότητες, όπως και διαφορές, βάσει των οποίων κατά τη γνώμη του, είναι και διαφορετική η αντίδραση της διεθνούς κοινότητας στα δύο ξεχωριστά γεγονότα. Σήμερα, οι δύο εισβολές συνδέονται, αφού αν ο Πούτιν επιτύχει τους στόχους του, τότε πιθανότατα θα «ανοίξει η όρεξη» του Ερντογάν ακόμα και για προσάρτηση των Κατεχομένων.
Ο καθηγητής μάς είπε ξεκάθαρα ότι στο Αιγαίο η κατάσταση θα «ηρεμήσει», δεδομένης και της κρίσης στην τουρκική οικονομία, μόνο αν ο Ερντογάν «πάρει σωστές αποφάσεις», ενώ η Τουρκία ακολουθεί την ακριβώς αντίθετη πολιτική από την Ελλάδα: Ενώ η χώρα μας τελευταία λύνει προβλήματα, θεσπίζει συμμαχίες και αποτελεί αξιόπιστο εταίρο της Δύσης, η γειτονική χώρα δείχνει την «ισχύ» της με κάθε τρόπο στα κράτη της περιοχής. Το ενδεχόμενο πολέμου έχει περιορισμένες πιθανότητες, αν όμως συνέβαινε, θεωρητικά, η Ε.Ε. θα προσέτρεχε στο πλευρό της Ελλάδας.
Η συζήτησή μας κλείνει με τον διαχρονικό μεγάλο ιστορικό της αρχαιότητας, Θουκυδίδη, και πόσα θα μπορούσαμε να μάθουμε από τα διδάγματά του.
iefimerida.gr: Δρα Νόβο, θα ξεκινήσω από τον πόλεμο στην Ουκρανία. Θα ήθελα τη γνώμη σας σχετικά με τα αίτια της ρωσικής εισβολής και αν αυτή θα μπορούσε να έχει αποτραπεί με διαφορετικούς διπλωματικούς χειρισμούς από τη Δύση. Ποιο, κατά τη γνώμη σας, είναι το ρωσικό σχέδιο;
Δρ Andrew Novo: Υπήρχε πιθανώς μόνον ένας τρόπος για να αποτραπεί η εισβολή και αυτός ήταν η πλήρης συνθηκολόγηση από την Ουκρανία και τη Δύση. Εάν οι Ουκρανοί και δυτικοί ηγέτες είχαν αναγνωρίσει την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία, καθώς και την ανεξαρτησία ή την προσάρτηση του Λουχάνσκ και του Ντονέτσκ, είχαν αποκηρύξει ανοιχτά την ένταξη στο ΝΑΤΟ και είχαν διορίσει ένα υπουργικό συμβούλιο της επιλογής του Πούτιν, τότε, ναι, θα μπορούσαν να είχαν αποφύγει τον πόλεμο.
Εν συντομία, φαίνεται ότι ο Πούτιν σκόπευε να απαιτήσει ένα «φυσικό» τίμημα (σ.σ.: δηλαδή, έδαφος) από την Ουκρανία, ενώ έδειξε την προθυμία του (για άλλη μια φορά) να χρησιμοποιήσει στρατιωτική δύναμη για να στηρίξει τη θέση της Ρωσίας στο κοντινό της εξωτερικό. Όταν ο Πούτιν διοχέτευε περιβόητους στίχους πανκ για βιασμό και νεκροφιλία σε σχέση με την Ουκρανία, κατέστησε σαφές ότι η Ουκρανία μπορούσε να αποφύγει τη βία μόνο μέσω της υποταγής. Αυτό, στην ουσία, ήταν και παραμένει το σχέδιό του -να καταπνίξει δημοκρατικές, ανεξάρτητες και δυτικές κυβερνήσεις στα σύνορα της Ρωσίας, να αποτρέψει την περαιτέρω επέκταση του ΝΑΤΟ και να δώσει στη Ρωσία έναν θεμελιώδη ρόλο ασφάλειας σε μεγάλο μέρος των εδαφών που διοικούνταν στο παρελθόν από τη Σοβιετική Ένωση.
Μάλλον παρατηρούμε τον «Δαβίδ» να μην υποκύπτει, αλλά να κρατάει γερά απέναντι στον υπεράριθμο ρωσικό στρατό. Πού οφείλεται κατά τη γνώμη σας αυτό και ποια είναι η εκτίμησή σας για τη συνέχεια των συγκρούσεων;
Πράγματι, οι ουκρανικές δυνάμεις έχουν αντεπεξέλθει πολύ καλά και οι επιδόσεις της Ρωσίας ήταν λιγότερο από θεαματικές στις αρχικές φάσεις του πολέμου. Ο μόνιμος στρατός της Ρωσίας έχει ελαφρώς πάνω από ένα εκατομμύριο άνδρες. Ο ενεργός στρατός της Ουκρανίας ήταν λίγο κάτω από το ένα τέταρτο του εκατομμυρίου στην αρχή του πολέμου, με άλλες 200.000 εφεδρείες. Η Ρωσία δηλαδή υπερτερεί αριθμητικά πάνω από δύο προς ένα, ενώ έχει δεσμεύσει περίπου 200.000 στρατιώτες στην εισβολή της.
Η Ουκρανία αντιτάχθηκε με παρόμοιο αριθμό στρατευμάτων πρώτης γραμμής, που έχουν αυξηθεί από περίπου 100.000 άνδρες παραστρατιωτικών δυνάμεων. Φυσικά, ο πληθυσμός της Ρωσίας είναι σχεδόν τέσσερις φορές μεγαλύτερος από τον πληθυσμό της Ουκρανίας, επομένως έχει τη δυνατότητα να αντικαταστήσει τους άνδρες που χάνει πιο αποτελεσματικά από την Ουκρανία. Έχει επίσης ένα σημαντικό πλεονέκτημα στην ποιότητα και την πολυπλοκότητα του στρατιωτικού εξοπλισμού της. Έτσι, στη μεγάλη εικόνα, έχετε δίκιο να πείτε ότι αυτός ο πόλεμος είναι σαν τον Δαβίδ εναντίον του Γολιάθ.
Η δυτική βοήθεια προσπάθησε να διορθώσει το έλλειμμα σε υλικό και αυτή η υποστήριξή τους ήταν κρίσιμη. Οι πύραυλοι αντιαρματικών και κατά ελικοπτέρων που εκτοξεύονται από τον ώμο, καθώς και τα συστήματα αεράμυνας είχαν πραγματικό αντίκτυπο στην επιβράδυνση της προέλασης της Ρωσίας. Οι Ρώσοι στρατιώτες, μερικοί από τους οποίους είναι στρατεύσιμοι, έδειχναν μπερδεμένοι σχετικά με τον ρόλο τους σε αυτή την «ειδική επιχείρηση». Μερικοί αιχμάλωτοι Ρώσοι στρατιώτες προφανώς πιστεύουν ότι βρίσκονταν σε εκπαιδευτική άσκηση και έτσι δεν ήταν πραγματικά «έτοιμοι για μάχη».
Οι Ουκρανοί, από την άλλη, έχουν ξεκάθαρη εστίαση στην υπεράσπιση της πατρίδας τους. Η Ρωσία αντιμετωπίζει επίσης υλικοτεχνικά προβλήματα. Οι μονάδες έχουν ξεμείνει από καύσιμα και έχουν έλλειψη πυρομαχικών και τροφίμων. Η Ρωσία έχει επίσης ιστορικό να μην ενδιαφέρεται για τους στρατιώτες της με τον ίδιο τρόπο που κάνουν πολλοί δυτικοί στρατοί. Συχνά, χρησιμοποιούν μια ωμή προσέγγιση, που είναι δαπανηρή τόσο για τους εχθρούς τους όσο και για τις δικές τους δυνάμεις. Βλέπουμε ότι ο πόλεμος εξελίσσεται προς αυτή την κατεύθυνση τώρα, με τη σκόπιμη στόχευση Ουκρανών αμάχων από το ρωσικό πυροβολικό και με τις αεροπορικές επιδρομές στις ουκρανικές πόλεις.
Στην Ουκρανία λοιπόν γινόμαστε μάρτυρες μιας σύγχρονης μορφής αστικού πολέμου. Δεν πρόκειται για μεγάλες μάχες στο πεδίο, αλλά για συγκρούσεις μέσα στις πόλεις και στα περίχωρά τους. Τι μπορούμε να μάθουμε από αυτό; Ποια πλεονεκτήματα έχει ο αμυνόμενος όταν επιχειρεί μέσα στο αστικό περιβάλλον, στον σύγχρονο πόλεμο των drones, των εξελιγμένων μαχητικών αεροσκαφών και των δορυφόρων;
Η αποφυγή μεγάλων μαχών σε παράταξη είναι μια ουσιαστική τακτική για μια πλευρά που δεν έχει τη δύναμη πυρός των αντιπάλων της. Οι διαδοχικές αυξήσεις σε δύναμη πυρός έχουν διδάξει τους στρατούς με μικρότερες δυνάμεις ότι είναι αυτοκτονικό να συμμετέχεις στις μεγάλες μάχες πεδίου, για τις οποίες με ρωτάτε. Αυτό οδηγεί σε διασπορά των δυνάμεων απέναντι σε έναν ανώτερο εχθρό και αυτό ακριβώς κάνουν οι Ουκρανοί. Αυτή η τάση περιπλέκεται από την ανάγκη των Ουκρανών να κατέχουν έδαφος, ιδιαίτερα πόλεις.
Η δυνατότητα ελέγχου εδάφους εξακολουθεί να έχει σημασία. Οι πόλεις-κλειδιά, συμπεριλαμβανομένων των πρωτευουσών, παραμένουν σημαντικές για την οργάνωση, το ηθικό, τη στρατηγική θέση και άλλους παράγοντες. Οι μάχες στις πόλεις είναι «κοντινές» και προσωπικές. Χρησιμοποιούνται drones και μαχητικά, αλλά έχουν περιορισμένη αποτελεσματικότητα όταν οι επιτιθέμενες δυνάμεις εισέλθουν στην πόλη. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν βαριά οχήματα, όπως τανκς, αλλά γίνονται ευάλωτα στους στενούς δρόμους σε πυραύλους που εκτοξεύονται από τον ώμο του στρατιώτη.
Θα πρέπει να θυμόμαστε ότι ο σύγχρονος αστικός πόλεμος (όπως ο πόλεμος των πόλεων σε όλη την ιστορία) είναι εξαιρετικά καταστροφικός για τις εν λόγω πόλεις. Οι υπερασπιστές πολεμούν σπίτι με σπίτι και οι επιτιθέμενοι με αεροπορική υπεροχή μπορούν να γκρεμίσουν ολόκληρες γειτονιές. Σκεφτείτε το Γκρόζνι το 2000, τη Φαλούτζα το 2004 ή τη Χομς το 2017. Σε ορισμένες περιπτώσεις, επιτρέπεται ή ενθαρρύνονται οι πολίτες να φύγουν, αλλά αυτό δεν γίνεται πάντα κι έτσι υπάρχουν θύματα μεταξύ αμάχων.
Το ΝΑΤΟ ενισχύει με πρωτοφανή τρόπο τις δυνάμεις του στην ανατολική Ευρώπη, ωστόσο ξεκαθαρίζει ότι δεν πρόκειται να πολεμήσει με τη Ρωσία, ούτε να κλείσει τον εναέριο χώρο της Ουκρανίας. Είναι ορθή, κατά τη γνώμη σας, αυτή η αντίδραση; Τι θα συνέβαινε αν αναπτύσσονταν δυνάμεις του ΝΑΤΟ σε περιοχές της Ουκρανίας;
Όσο και αν οι χώρες του ΝΑΤΟ θα ήθελαν να βοηθήσουν την Ουκρανία για ηθικούς και στρατηγικούς λόγους, η βούληση της Δύσης να ρισκάρει έναν πυρηνικό πόλεμο με τη Ρωσία για να υπερασπιστεί την Ουκρανία, απλώς δεν υπάρχει. Η Ουκρανία είναι σημαντική από στρατηγική προοπτική και της δόθηκε ένας οδικός χάρτης για να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ, αλλά η δέσμευση που είναι βασική για την ένταξη, ότι οι χώρες του ΝΑΤΟ θα διακινδυνεύσουν πυρηνικό πόλεμο για να υπερασπιστούν τα μέλη τους, εκλείπει. Το κλείσιμο του ουκρανικού εναέριου χώρου πρακτικά οδηγεί σε πόλεμο με τη Ρωσία, καθώς θα περιλαμβάνει τη στόχευση των ρωσικών συστημάτων αεράμυνας στην Ουκρανία και τη Ρωσία, καθώς και την κατάρριψη ρωσικών αεροπλάνων.
Η τοποθέτηση δυνάμεων του ΝΑΤΟ στην ίδια την Ουκρανία αυξάνει επίσης το διακύβευμα στο σημείο όπου η πυρηνική κλιμάκωση γίνεται πραγματική πιθανότητα. Δεν νομίζω ότι οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής στη Δύση θα διακινδυνεύσουν κάτι τέτοιο. Το να βάζεις στρατιώτες στο έδαφος για να αποτρέψουν τη σύγκρουση είναι ένα πράγμα. Το να βάζεις τους στρατιώτες σε κίνδυνο μόλις ξεκινήσει μια σύγκρουση είναι κάτι διαφορετικό.
Ωστόσο, θα μπω στον πειρασμό να επιμείνω στην ερώτηση… Αν τυχόν η σύρραξη κλιμακωθεί τελικά, και επέλθει σύγκρουση ΝΑΤΟ-Ρωσίας, τι θα λέγατε ότι θα συμβεί; Θα επανερχόταν πράγματι ο εφιάλτης της πυρηνικής απειλής;
Αυτός, φυσικά, είναι ο μεγαλύτερος φόβος όλων. Η Ρωσία σίγουρα αυξάνει τις πιθανότητες στην Ουκρανία. Ο κόσμος σχολιάζει πραγματικές και πιθανές κλιμακώσεις του ΝΑΤΟ, αλλά η Ρωσία επιτέθηκε στη Γεωργία το 2008 και διατηρεί κατοχική δύναμη στην Υπερδνειστερία. Χρησιμοποίησε στρατιώτες το 2014 για να προσαρτήσει την Κριμαία, κατά παράβαση της Συνθήκης του 1997 για τη Φιλία, τη Συνεργασία και την Εταιρική Σχέση μεταξύ της Ουκρανίας και της Ρωσικής Ομοσπονδίας, η οποία εγγυόταν την εδαφική ακεραιότητα της Ουκρανίας. Συνέχισε έναν πόλεμο χαμηλής έντασης με «αντιπρόσωπο», με υποτιθέμενο σκοπό να στηρίξει τις ρωσικές μειονότητες στο Ντονμπάς μεταξύ 2014 και 2022. Το 2020 συνεννοήθηκε με την Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν για την επίθεση στις αρμενικές δυνάμεις στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, ώστε να υπονομεύσει την ανεξαρτησία της Αρμενίας και να εισαγάγει Ρώσους «ειρηνευτές».
Η σημερινή εισβολή στην Ουκρανία είναι μόνο η μεγαλύτερη και πιο κραυγαλέα ρωσική επίθεση των τελευταίων δεκαπέντε ετών. Τώρα, η Ρωσία έχει βάλει στο τραπέζι την πυρηνική επιλογή μέσω πολλών ελάχιστα καλυμμένων απειλών. Η προθυμία της Ρωσίας να χρησιμοποιήσει τακτικά πυρηνικά όπλα είναι ακόμη και μέρος του στρατιωτικού της δόγματος. Άρα, ναι, υπάρχει θεμιτός φόβος κλιμάκωσης.
Ένα άλλο σημείο που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι μία από τις μεγαλύτερες ανησυχίες όσον αφορά στα πυρηνικά όπλα είναι ότι μπορεί να χρησιμοποιηθούν μέσω κάποιου είδους ανθρώπινου λάθους. Όσο πιο τεταμένη και βίαιη γίνεται μια κατάσταση, τόσο μεγαλύτερο είναι το περιθώριο ενός λάθους, που μπορεί να συμβάλει σε κάποιου είδους πυρηνικό επεισόδιο. Την ίδια στιγμή, η θλιβερή αλήθεια για τον λαό της Ουκρανίας είναι ότι η Ρωσία έχει πολλά άλλα εργαλεία «δύναμης» που μπορούν να χρησιμοποιήσουν για να κλιμακώσουν τη σύγκρουση, χωρίς να καταφύγουν στα πυρηνικά όπλα.
Θεωρείτε ότι η Ρωσία έχει δείξει τα «δόντια» της, δηλαδή μέρος από αυτά τα εργαλεία «δύναμης» που λέτε; Μήπως κρατά την αεροπορία της ως εφεδρεία για το ΝΑΤΟ, και γι' αυτό δεν τη βλέπουμε να επιχειρεί;
Έχετε δίκιο. Υπάρχουν και πρόσθετες πτυχές της στρατιωτικής ισχύος που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει η Ρωσία στην Ουκρανία. Νομίζω ότι η απουσία τους έχει διττή εξήγηση. Ο πρώτος λόγος είναι ότι η Ρωσία ήλπιζε σε μια γρήγορη και σχετικά χαμηλής έντασης νίκη. Ο Πούτιν σκέφτηκε ότι θα ήταν σαν να «έκανε βόλτα» στην Κριμαία ή ίσως τόσο γρήγορος πόλεμος όσο εκείνος στη Γεωργία το 2008. Δεν καταλάβαινε τόσο την ουκρανική βούληση να πολεμήσουν, όσο και τα αποτελεσματικά οπλικά συστήματα που είχαν στη διάθεσή τους. Αυτές οι πτυχές έχουν αυξηθεί κατά τη διάρκεια του πολέμου.
Δεύτερον, πρέπει να θυμόμαστε ότι η Ρωσία αντιμετωπίζει το ίδιο δίλημμα κλιμάκωσης που προβληματίζει τους ηγέτες στη Δύση. Όσο περισσότερη δύναμη χρησιμοποιούν στην Ουκρανία τόσο πιο πιθανό είναι ότι η Δύση θα επιβάλλει αυστηρότερες οικονομικές και πολιτικές κυρώσεις, αυξάνοντας παράλληλα τα όπλα που προμηθεύει στην Ουκρανία. Ο Πούτιν μπόρεσε να κλέψει την Κριμαία κάτω από το πέπλο της έμμεσης δράσης. Μια χαμηλής έντασης «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» στην Ουκρανία θα μπορούσε να έχει μπερδέψει τους δυτικούς πολιτικούς και να αποκλείσει μια ενιαία, ισχυρή απάντηση. Αυτό δεν συνέβη. Τώρα που οι ρωσικές δυνάμεις δυσκολεύονται, βλέπουμε μια ανησυχητική αύξηση της ρωσικής στρατιωτικής δραστηριότητας. Οι άμαχοι είναι πιο άμεσοι στόχοι. Οι πόλεις είναι υπό πολιορκία. Πύραυλοι πετούν σε προηγουμένως «ασφαλείς» πόλεις, όπως το Λβιβ, μακριά στη δύση. Κάθε μέρα, τα «δόντια» της Ρωσίας είναι πιο γυμνά.
Γνωρίζω ότι έχετε ασχοληθεί επισταμένως με το Κυπριακό. Στη χώρα μου υπάρχει συζήτηση σχετικά με την ενεργή αντίδραση της διεθνούς κοινότητας για τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, σε αντιδιαστολή με τη «σιωπή» σχετικά με την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Εσείς βλέπετε κάποιον παραλληλισμό στα δύο αυτά γεγονότα;
Φυσικά, υπάρχουν εμφανείς ομοιότητες, αλλά υπάρχουν και σημαντικές διαφορές. Και οι δύο περιπτώσεις δείχνουν μια μεγάλη, ισχυρή χώρα να εισβάλλει σε έναν μικρό γείτονα, προκαλώντας τεράστιες ζημιές, με το πρόσχημα της προστασίας των μειονοτήτων, ενώ προκαλεί τεράστιο αριθμό προσφύγων και καταλαμβάνει γη με τη βία και ενάντια στις αρχές του Διεθνούς Δικαίου. Οι βασικές διαφορές, ωστόσο, εξηγούν τις διαφορετικές διεθνείς αντιδράσεις.
Η Κύπρος δέχθηκε επίθεση από την Τουρκία μετά από πραξικόπημα στη Λευκωσία, που σχεδίασε η ελληνική χούντα. Ο Μακάριος, στα Ηνωμένα Έθνη, χαρακτήρισε αυτό το πραξικόπημα «εισβολή» της Ελλάδας. Αυτό παρείχε ένα νόμιμο «φύλλο συκής» για την επίθεση της Τουρκίας στις 20 Ιουλίου. Η επακόλουθη αρπαγή γης από την Τουρκία τον Αύγουστο είναι πολύ λιγότερο δικαιολογημένη και προκάλεσε πολύ μεγαλύτερη ζημιά στην Κύπρο.
Γενικότερα, πρέπει να θυμόμαστε ότι η κυπριακή κρίση συνέβη κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Οι επιταγές του Ψυχρού Πολέμου επηρέασαν δραματικά τις ενέργειες κατά τη διάρκεια του 1974. Τόσο η Ελλάδα όσο και η Τουρκία ήταν σύμμαχοι του ΝΑΤΟ, επομένως το ΝΑΤΟ δεν ήταν διατεθειμένο να πάρει θέση σε έναν πόλεμο που θα διέλυε τη συμμαχία, μπροστά στη σοβιετική απειλή. Την ίδια περίοδο, ο Μακάριος ήταν αντιδημοφιλής ηγέτης στην Αμερική λόγω του φλερτ του με τη Μόσχα. Δεν ήταν δημοφιλής και στη Βρετανία, λόγω του ρόλου του στον αγώνα της ΕΟΚΑ τής δεκαετίας του 1950. Γράφω για αυτό στο βιβλίο μου «The EOKA Cause». Η ένταξη της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου, και η έλλειψη δημοτικότητας του Μακαρίου, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι το πραξικόπημα είχε τις ρίζες του στην Ελλάδα, ευθύνεται για την έλλειψη συνεκτικής δυτικής απάντησης στην επιθετικότητα της Τουρκίας.
Τέλος, θα πρόσθετα ότι το καλοκαίρι του 1974 δεν υπήρχε ηγεσία στην Ουάσιγκτον. Η αμερικανική ηγεσία είχε πιέσει την Τουρκία να μην εισβάλει στην Κύπρο το 1967, αλλά το 1974 αυτή η ισχυρή ηγεσία απουσίαζε. Ο Νίξον χτυπήθηκε με το πρώτο από τα τρία άρθρα παραπομπής από την Επιτροπή Δικαιοσύνης της Βουλής στις 27 Ιουλίου. Ανακοίνωσε την παραίτησή του στις 8 Αυγούστου, με ισχύ στις 9 Αυγούστου. Αυτό επέτρεψε στην Τουρκία να ενεργήσει με πολύ πιο «ελεύθερο χέρι» και να επιβάλει μια δική της λύση στην Κύπρο.
Όσον αφορά στους παραλληλισμούς σήμερα, η Τουρκία θα ωφεληθεί αν η Ρωσία πετύχει προσάρτηση της Κριμαίας και οι στρατιωτικές της κτήσεις στο Ντονμπάς αναγνωριστούν ως νόμιμες. Από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η διεθνής κοινότητα απεχθάνεται να αναγνωρίζει την εδαφική απόκτηση μέσω της δύναμης των όπλων. Οποιαδήποτε τέτοια κέρδη από τη Ρωσία θα έρχονταν σε αντίθεση με αυτό το προηγούμενο και θα παρείχαν έδαφος για την Τουρκία να νομιμοποιήσει είτε την ανεξαρτησία τής λεγόμενης «Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου», είτε την πλήρη προσάρτησή της. Με άλλα λόγια, καθιστά ακόμη πιο δύσκολη τη λύση του Κυπριακού.
Ποια πιστεύετε λοιπόν ότι θα ήταν μια βιώσιμη λύση για το Κυπριακό;
Διστάζω να κάνω οποιεσδήποτε συστάσεις, καθώς μια βιώσιμη λύση μπορεί να έρθει μόνον από τους ίδιους τους Κύπριους -Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους. Πρέπει να συνεργαστούν, να συντονιστούν και να συμβιβαστούν για να ζήσουν μαζί σε μια λύση που θα δημιουργήσουν. Άλλες δυνάμεις μπορούν να παίξουν εποικοδομητικό ρόλο, αλλά δεν μπορούν να «οδηγήσουν το τρένο».
Δυστυχώς, για την Κύπρο, νομίζω ότι οι εξωτερικές δυνάμεις ήταν συχνά εμπόδιο στην ειρήνη. Το Κυπριακό Σύνταγμα του 1960 ήταν εξαιρετικά περίπλοκο. Η Ελλάδα, η Τουρκία και η Βρετανία ήταν εγγυήτριες δυνάμεις, επομένως η Κύπρος δεν ήταν ποτέ πλήρως κυρίαρχη, ακόμη και μετά την υποτιθέμενη «ανεξαρτησία» της.
Συζητήσαμε τον ρόλο της ελληνικής χούντας στο πραξικόπημα του 1974, αλλά, πριν από αυτό, η Τουρκία εξόπλιζε και ενθάρρυνε ομάδες όπως η Τουρκική Οργάνωση Αντίστασης (TMT). Αυτές οι ομάδες, με την υποστήριξη της τουρκικής αεροπορίας, συνέβαλαν στη βία και την αστάθεια στην Κύπρο τη δεκαετία του 1960. Από την εισβολή, η Τουρκία διατηρεί μια τεράστια στρατιωτική παρουσία στην Κύπρο, περίπου 40.000 στρατιώτες μάχης, τανκς, πυροβολικό, αεροσκάφη και drones. Οι έποικοι από την Τουρκία, όχι οι Τουρκοκύπριοι, είναι τώρα από 150.000 έως 175.000 στις κατεχόμενες περιοχές του βορρά. Σύμφωνα με τις περισσότερες εκτιμήσεις, υπερτερούν αριθμητικά των Τουρκοκυπρίων.
Η Κύπρος είναι μέρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και μπορεί να ενσωματωθεί στο ΝΑΤΟ ως μέρος της λύσης, αλλά οι όροι της λύσης θα πρέπει να βασίζονται στη γνήσια κυπριακή κυριαρχία και να αποφασίζονται από τους Κύπριους, όχι από εγγυήτριες δυνάμεις ή εξωτερικούς παράγοντες που εφαρμόζουν μορφές του ιμπεριαλισμού στον 21ο αιώνα.
Μια από τις ειδικότητές σας αφορά στην Ανατολική Μεσόγειο και την Ιστορία της. Το 2020, όπως γνωρίζετε, η Ελλάδα με την Τουρκία έφθασαν στα πρόθυρα του πολέμου, ενώ οι εντάσεις παραμένουν εδώ και δεκαετίες. Θα ήθελα να μου περιγράψετε πώς θα εξηγούσατε την κατάσταση στο Αιγαίο, με λίγα λόγια, σε κάποιον που δεν γνωρίζει και ρωτάει εσάς για πρώτη φορά.
Στο Αιγαίο, η Ελλάδα και η Τουρκία είναι σύμμαχοι του ΝΑΤΟ, που, ωστόσο, θεωρούν η μία την άλλη αντίπαλο. Η Τουρκία είναι το κύριο μέλημα ασφάλειας της Ελλάδας, αν μιλάμε για κρατικούς παράγοντες. Οι δύο χώρες συγκρούονται για θέματα αποκλειστικής οικονομικής ζώνης, ενεργειακών δικαιωμάτων και συνόρων. Προφανώς, υπάρχει μεγάλη ιστορία μεταξύ των δύο. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, οι εντάσεις έχουν επιδεινωθεί από τον τουρκικό ρεβιζιονισμό που προωθείται από τον πρόεδρο Ερντογάν.
Η Ελλάδα έχει πλοηγηθεί με επιτυχία στο μεταβαλλόμενο πολιτικό τοπίο της ανατολικής Μεσογείου, προκειμένου να εδραιώσει τη θέση της ως άγκυρα για το ΝΑΤΟ και ως σύμμαχος των ΗΠΑ. Έχει συνάψει συμφωνίες με το Ισραήλ και την Αίγυπτο επίσης, και έλυσε τη διαφορά της με τη Βόρεια Μακεδονία.
Η Τουρκία έχει κινηθεί προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η ασταθής και αναθεωρητική εξωτερική πολιτική του προέδρου Ερντογάν έχει φέρει την Τουρκία σε σύγκρουση με ορισμένους γείτονές της: Ελλάδα, Κύπρο, Συρία, Ιράκ και Ισραήλ. Μέρος του προβλήματος είναι η άνοδος της τουρκικής ισχύος υπό τον Ερντογάν. Η χώρα είναι μεγαλύτερη από ποτέ και μέχρι πρόσφατα η οικονομία της γινόταν σταθερά πιο δυνατή. Αυτό έκανε τον Ερντογάν να θέλει να ρίξει το βάρος της Τουρκίας στη γύρω περιοχή. Τώρα, που η οικονομία έχει «σκοντάψει», θα πρέπει να δούμε αν μπορούν να διορθώσουν την πορεία τους ή αν πρόκειται να υποφέρουν.
Ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν είχε δηλώσει ότι το ΝΑΤΟ είναι «εγκεφαλικά νεκρό». Τι γνώμη έχετε; Αναιρείται αυτό με τη μεγάλη κινητοποίηση που βλέπουμε λόγω του πολέμου στην Ουκρανία; Και τελικά, μήπως ισχύει, δεδομένου ότι η Συμμαχία δεν καταφέρνει να τερματίσει τις εντάσεις μεταξύ δύο συμμαχικών χωρών, της Ελλάδας και της Τουρκίας, παρά κρατά μια πολιτική ίσων αποστάσεων που εξισώνει τον επιτιθέμενο με τον αμυνόμενο;
Οι πολιτικοί λένε πολλά πράγματα και τα σχόλιά τους απευθύνονται σε διαφορετικά ακροατήρια. Τα σχόλια του Μακρόν έγιναν σε μια περίοδο κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Ντόναλντ Τραμπ, όταν η δέσμευση της Αμερικής προς τους συμμάχους της στην Ευρώπη φαινόταν να υποβαθμίζεται. Αυτό δεν συμβαίνει σήμερα. Το ΝΑΤΟ έχει επιδείξει αποφασιστικότητα και δύναμη. Η συμμαχία έχει ενωθεί έναντι της επιθετικότητας της Ρωσίας και αντεπιτίθεται με προμήθειες και όπλα προς την Ουκρανία και κυρώσεις για τον Πούτιν. Όπως είπε ένας συνάδελφος στο υπουργείο Άμυνας, «ποτέ δεν έχω δει τόσο πολύ εξοπλισμό να αποστέλλεται τόσο γρήγορα και με τόσες λίγες ερωτήσεις».
Η Τουρκία έχει ενταχθεί στους εταίρους της στο ΝΑΤΟ, αλλά εξακολουθεί να προσπαθεί να περπατήσει σε ένα λεπτό τεντωμένο σκοινί, προκειμένου να διατηρήσει παραγωγικές σχέσεις με τη Ρωσία. Αυτό προκαλεί ανησυχία. Υπονομεύει τη θέση της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ και την κάνει να φαίνεται λιγότερο προσηλωμένη στη συμμαχία. Το σχόλιο του Μακρόν συνδέθηκε στενά με την ιδέα της ευρωπαϊκής στρατηγικής αυτονομίας, μια επιθυμία να ανακτήσει η Ευρώπη τον έλεγχο της δικής της πολιτικής μοίρας. Αυτό το σχόλιο μπορεί να επικεντρωθεί στην Τουρκία, καθώς η Τουρκία δεν είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Μια σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας θα διέλυε το ΝΑΤΟ, αλλά, θεωρητικά, η ΕΕ θα έπρεπε να στηρίξει την Ελλάδα.
Τι πιστεύετε ότι θα συνέβαινε σε έναν πόλεμο Ελλάδας-Τουρκίας;
Αυτή είναι μια δύσκολη ερώτηση, γιατί πιστεύω ότι πολλά θα εξαρτηθούν από το πώς θα ξεκίναγε μια τέτοια σύγκρουση. Δυστυχώς, υπάρχουν πολλά πιθανά σημεία τριβής. Η Κύπρος είναι ένα προφανές, αλλά υπάρχουν επίσης συνεχείς τουρκικές παραβιάσεις στον ελληνικό εναέριο χώρο και τουρκική είσοδος στα ελληνικά χωρικά ύδατα. Ένα τέτοιο περιστατικό μπορεί να κλιμακωθεί.
Όπως συζητήσαμε παραπάνω, η εισβολή στην Κύπρο ήρθε ως αποτέλεσμα του πολιτικού χάους στην Κύπρο, που προήλθε από το πραξικόπημα. Αυτό δείχνει πως τα εσωτερικά προβλήματα και η αστάθεια μπορούν να οδηγήσουν σε ξένη επιθετικότητα.
Εάν άρχιζε ένας πόλεμος με πυρά, νομίζω ότι θα υπήρχε τεράστια διπλωματική πίεση από την Ευρωπαϊκή Ένωση, τις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλα έθνη του ΝΑΤΟ για τον τερματισμό των μαχών το συντομότερο δυνατό. Κανείς δεν θέλει πόλεμο εντός του ΝΑΤΟ. Από τη θετική πλευρά, νομίζω ότι η πιθανότητα ενός τέτοιου σεναρίου είναι αρκετά μικρή.
Τέλος, θα ήθελα να σας ρωτήσω για το πρόσφατο βιβλίο σας, που αφορά στα διδάγματα από τον Θουκυδίδη και το πώς μπορούμε να τα εφαρμόσουμε σήμερα. Ποια είναι η κεντρική ιδέα του βιβλίου σας, τι μπορεί να μας μάθει ο μεγάλος Έλληνας ιστορικός για τα σημερινά και μελλοντικά γεγονότα;
Η αποκατάσταση του Θουκυδίδη, την οποία έγραψα με έναν συνάδελφο, τον Δρα Τζέι Πάρκερ -ο οποίος είναι ένας εξαιρετικός λόγιος και υπέροχος δάσκαλος-, αφορά ακριβώς στους τρόπους εφαρμογής της σκέψης του Θουκυδίδη στα τρέχοντα και μελλοντικά γεγονότα. Όταν διδάσκω, μου αρέσει να επισημαίνω όλες τις πτυχές της γεωπολιτικής που υπάρχουν στον Θουκυδίδη. Αν θέλετε να δείτε πώς οι δημοκρατίες κάνουν δύσκολες επιλογές, αν θέλετε να δείτε πώς ο πόλεμος μπορεί να βλάψει την κοινωνία, αν θέλετε να δείτε παραδείγματα εξατομίκευσης της πολιτικής, δισταγμού για τον πόλεμο και των ορίων της στρατιωτικής ισχύος ή της ευκαμψίας της συμμαχίας, αν ενδιαφέρεστε για το πώς επικρατεί ο φόβος κατά τη διάρκεια μιας πανδημίας, εάν εξερευνάτε πώς οι πόλεμοι μεγάλων δυνάμεων μπορούν να έχουν μικρές αιτίες ή την καταστροφικότητα της αυτοκρατορικής υπερέκτασης ή τους κινδύνους τού να βασίζεσαι στη δύναμη της εξουσίας, μπορείς να το βρεις στον Θουκυδίδη. Θα φτιάξω μια αφίσα για το γραφείο μου με αυτή τη φράση: «Μπορείς να τη βρεις στον Θουκυδίδη».
Η κεντρική μας ιδέα είναι ότι, ενώ τα συγγράματα του Θουκυδίδη είναι σπουδαία, τείνουμε να τα διαβάζουμε με περιορισμένο και επιλεκτικό τρόπο και να λαμβάνουμε τα μαθήματα απλοϊκά και όχι περιεκτικά. Είναι σχεδόν σαν να ξέρουμε τι θέλουμε να μας πει ο Θουκυδίδης και να μην προσπαθούμε να καταπιαστούμε με αυτό που πραγματικά προσπαθεί να μας πει το βιβλίο του.
Το βιβλίο μας είναι μια πρόσκληση να διαβάσουμε ολόκληρο τον Θουκυδίδη και να τον βάλουμε σε ένα πλαίσιο. Γράφουμε ότι θέλουμε να «καταλάβουμε την ιστορία του πλαισίου του Θουκυδίδη και το πλαίσιο της ιστορίας του Θουκυδίδη». Συνολικά, αντλούμε επτά βασικά μαθήματα από την ανάγνωση του Θουκυδίδη. Καθώς τα σκέφτομαι, πολλά έχουν προφανή εφαρμογή σε αυτό που συμβαίνει τώρα στην Ουκρανία:
1) Η εξουσία αψηφά τις απλές μετρήσεις και την κατηγοριοποίηση. Όσοι θέλουν να τη μετρήσουν, πρέπει να αναλογιστούν τις ρίζες και τις εκδηλώσεις της.
2) Οι συμμαχίες είναι ρευστές και δυναμικές. Οι σοφές συμμαχίες μπορούν να αποτρέψουν τη σύγκρουση, αλλά οι προκλητικές ευθυγραμμίσεις μπορούν να την πυροδοτήσουν.
3) Ο συνδυασμός ρευστών συμμαχιών και δύσκολα μετρήσιμης ισχύος σημαίνει ότι οι δομικές εξηγήσεις για τις κρατικές συγκρούσεις είναι συχνά μη ικανοποιητικές.
4) Η ρευστότητα στις συμμαχίες διαρκεί πριν, κατά τη διάρκεια και μετά από συγκεκριμένη σύγκρουση, πράγμα που σημαίνει ότι η διπλωματία είναι σταθερή καθώς τα κράτη διαδραματίζουν ρόλο στη θέση τους. Αυτό σημαίνει επίσης ότι μπορεί να είναι δύσκολο να κρίνουμε την αρχή ή το τέλος μιας σύγκρουσης έναντι μιας άλλης. Αυτές οι τάσεις συχνά επεκτείνουν τις συγκρούσεις πέρα από το αρχικό τους πεδίο.
5) Οι μεγάλοι πόλεμοι εξουσίας δεν οδηγούν αυτόματα σε πιο σταθερά διεθνή συστήματα. Όπως και με τον πόλεμο μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης, μπορούν να αφήσουν μια περίοδο ακόμη μεγαλύτερης αστάθειας στο πέρασμά τους. Ο νικητής δεν είναι απαραίτητα καλύτερος από ό,τι πριν ξεκινήσει ο πόλεμος. Αυτό το σημείο θα πρέπει να χρησιμεύσει ως μια σημαντική προειδοποίηση για κάθε μεγάλη δύναμη -ρεβιζιονιστή αμφισβητία ή καθιερωμένο ηγεμόνα- που προετοιμάζεται να εμπλακεί σε έναν ηγεμονικό πόλεμο.
6) Οι δομικές θεωρίες έχουν περιγραφική και επεξηγηματική αξία, αλλά αυτό που έχει σημασία είναι η επιλογή, η λήψη αποφάσεων -τόσο το περιεχόμενο όσο και η διαδικασία. Οι πολιτικοί θεσμοί έχουν σημασία. Οι νόρμες και οι αξίες έχουν σημασία. Οι προσωπικότητες, οι αντιλήψεις και η κοινή γνώμη έχουν σημασία.
7) Φυσικά, πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί αντλώντας μαθήματα από την Ιστορία. Σε διάφορα σημεία κατά τη διάρκεια του πολέμου, γεγονότα από το παρελθόν (είτε πρόσφατα είτε μακρινά) χρησιμοποιήθηκαν για να προειδοποιήσουν, να πλαισιώσουν αποφάσεις και να προβλέψουν τα αποτελέσματα.
Στο ίδιο πνεύμα, τρεις ισχυρισμοί σχετικά με τη συνάφεια του κόσμου του Θουκυδίδη εμφανίζονται ξανά και ξανά. Πρώτον, «αυτό που συνέβη στην εποχή του Θουκυδίδη επαναλήφθηκε στους αιώνες από τότε». Δεύτερον, «αυτό που συνέβη στην εποχή του Θουκυδίδη συμβαίνει τώρα». Τρίτον, «μπορούμε να δούμε το μέλλον να ξεδιπλώνεται με τα ίδια μοτίβα που ήταν εμφανή κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο».
Τέτοιες αναλογίες είναι χρήσιμες μόνο στον βαθμό που είναι ακριβείς και δεν είναι προσαρμοσμένες για να ταιριάζουν στις τρέχουσες ανάγκες ή μεροληψίες των υπευθύνων χάραξης πολιτικής. Αυτή είναι μια μακρά απάντηση στην ερώτησή σας, αλλά τα καλά νέα είναι ότι το ίδιο το βιβλίο είναι σχετικά σύντομο!
