Δεν είχα ξαναδεί ποτέ τόσους φοιτητές στο Harvard Square. Δεν μελετούσαν ως συνήθως καθισμένοι στο γρασίδι με τα macbook τους, πίνοντας πικρό αμερικάνικο καφέ, ούτε γινόταν κάποιο φεστιβάλ τζαζ μουσικής αφιερωμένο στην κλιματική αλλαγή.
Αγόρια και κορίτσια από κάθε γωνιά του πλανήτη περπατούσαν πάνω-κάτω νευρικά, κουβαλώντας χαρτόκουτα. Πριν λίγο ενημερώθηκαν από τον πρύτανη του πανεπιστημίου πως, λόγω του κορωνοϊού, είχαν μόνο 5 μέρες να εγκαταλείψουν τις φοιτητικές εστίες. Πως οι σπουδές τους θα συνεχίζονταν διαδικτυακά μέχρι το τέλος της ακαδημαϊκής χρονιάς. Στο βάθος, οι τριτοετείς φοιτητές της Νομικής Σχολής στέκονταν αγκαλιασμένοι στα σκαλιά της εμβληματικής βιβλιοθήκης Widener. Γνωρίζοντας πως δεν θα έβλεπαν ο ένας τον άλλο για πολύ καιρό, είχαν διοργανώσει μια εικονική αποφοίτηση πριν καν λάβουν τα πτυχία τους, για ν’ αποχαιρετήσουν τον τόπο και τους ανθρώπους με τους οποίους μοιράστηκαν τα τελευταία τρία χρόνια εμπειρίες που θα θυμούνται σε όλη τους τη ζωή.
Τα πανεπιστήμια δεν θυμίζουν σε τίποτα όσα ξέραμε. Εδώ και ένα περίπου χρόνο, πέρασαν από την εποχή της βιβλιοθήκης στην ψηφιακή εποχή, από το λεγόμενο F2F (face-to-face) learning στο online ή αλλιώς e-learning. Τα φοιτητικά έδρανα άδειασαν μέσα σε μερικές βδομάδες και αντικαταστάθηκαν από μικρές κινούμενες εικόνες και ‘chatrooms’ σε οθόνες ηλεκτρονικών υπολογιστών. Καθηγητές μεγάλης ηλικίας, που με δυσκολία έστελναν ένα e-mail, έμαθαν να διδάσκουν και να εξετάζουν τους φοιτητές τους λειτουργώντας περίπλοκες ηλεκτρονικές πλατφόρμες φορώντας υπερσύγχρονα ακουστικά.
Ο αρχικός πανικός από αυτές τις αλλαγές σύντομα αντικαταστάθηκε από συζητήσεις για το μέλλον των πανεπιστημίων. Πολλοί βλέπουν τη νέα κατάσταση ως μια ευκαιρία για πιο μόνιμη και ριζική αναβάθμιση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Λένε πως η πανδημία ανέδειξε την απογοητευτική αναλογία παρεχόμενης ποιότητας και κόστους των υπηρεσιών εκπαίδευσης, και παράλληλα πως το e-learning μειώνει το κόστος διδασκαλίας και κατά συνέπεια τα δίδακτρα, εξασφαλίζοντας την πρόσβαση περισσότερων φοιτητών στη γνώση χωρίς να διακυβεύεται η επίτευξη των εκπαιδευτικών στόχων. Είναι, όμως, πράγματι έτσι;
Η απάντηση δυστυχώς θα απογοητεύσει και τους εχθρούς και τους υποστηρικτές του e-learning: εξαρτάται. Ήδη έχουμε κάποια στοιχεία από την εσπευσμένη μετάβαση στο e-learning περιβάλλον λόγω της Κόβιντ, η οποία δεν έγινε με ομοιόμορφο τρόπο σε παγκόσμιο επίπεδο. Για παράδειγμα, σε χώρες όπως η Νιγηρία οι εκπαιδευτικοί φορείς αντιμετώπισαν δυσκολίες με τη χρήση της τεχνολογίας στην εξ αποστάσεως διδασκαλία, ενώ αντίθετα στη Κίνα και την Αμερική η μετάβαση έγινε χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες, σχεδόν εν μια νυκτί. Η εκπαιδευτική εμπειρία που βιώνουν οι φοιτητές διαφέρει από ίδρυμα σε ίδρυμα, αλλά συχνά και εντός του ίδιου ιδρύματος. Οι φοιτητές που ανήκουν σε χαμηλότερα οικονομικά στρώματα συχνά δεν έχουν πρόσβαση σε τεχνολογικά μέσα υψηλής ποιότητας (π.χ. Η/Υ, γρήγορο wifi) και μένουν με άλλα άτομα σε μικρούς χώρους που δεν εξασφαλίζουν την απαραίτητη ιδιωτικότητα και ηρεμία που απαιτεί η εκπαιδευτική διαδικασία. Άλλοι φοιτητές μένουν σε διαφορετικές ζώνες ώρας, γεγονός που δυσχεραίνει τη ζωντανή παρακολούθηση μαθημάτων και τη διενέργεια εξετάσεων.
Αν πάμε τώρα στο ζήτημα των διδάκτρων, πολλά ‘ελίτ’ πανεπιστημιακά ιδρύματα, όπως τα πανεπιστήμια του Χάρβαρντ και της Οξφόρδης, δεν θεώρησαν αναγκαίο να τα μειώσουν λόγω Κόβιντ και της αλλαγής που επέφερε στις παρεχόμενες πανεπιστημιακές υπηρεσίες, παρά την τεράστια πανεπιστημιακή περιουσία που διαθέτουν. Τα πανεπιστήμια αυτά δεν μείωσαν τα δίδακτρα ούτε για το ακαδημαϊκό έτος 2020-21, και μάλιστα κάποια από αυτά, όπως το πανεπιστήμιο του Κέιμπτριτζ, υποχρεώνουν τους φοιτητές να μένουν στην πόλη του πανεπιστημίου παρά το γεγονός πως τα μαθήματα γίνονται online. Από το Σεπτέμβριο έχουμε μια αυξημένη κινητικότητα στον τομέα των επενδύσεων στην e-παιδεία, όμως τα τεχνολογικά εργαλεία που χρησιμοποιούνται προς το παρόν στη διδασκαλία βρίσκονται σε πολύ πρώιμο στάδιο (π.χ. η πλατφόρμα ‘Zoom’ που χρησιμοποιείται και στα διαδικτυακά συνέδρια), γεγονός που δεν δικαιολογεί την διατήρηση των υψηλών διδάκτρων από πλευράς ποιότητας διδασκαλίας.
Από την άλλη, η διαδικτυακή εποχή ενδέχεται να οδηγήσει στον ψηφιακό κατακερματισμό των πτυχίων με την παραδοσιακή έννοια του όρου. Αντί οι φοιτητές να λαμβάνουν ένα ενιαίο πτυχίο από ένα συγκεκριμένο πανεπιστήμιο, θα μπορούν να πιστοποιούν τις δεξιότητές τους σε εξειδικευμένους τομείς συλλέγοντας/μεταφέροντας πιστωτικές μονάδες. Αυτό φαίνεται να είναι καταρχήν υπέρ των οικονομικά ασθενέστερων που δεν έχουν πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και αποκλείονται συστηματικά από υψηλά αμειβόμενες θέσεις, παρότι έχουν τα απαραίτητα προσόντα. Είναι επίσης θετικό από πλευράς δια βίου μάθησης, αφού θα μπορούμε ν’ αποκτούμε νέες ικανότητες με πιο ευέλικτους τρόπους. Από την άλλη, η αξία της αποσπασματικής γνώσης και εξειδίκευσης, ο παραγκωνισμός της διεπιστημονικότητας και η στέρησης της ευρύτερης μόρφωσης που προσφέρουν οι βασικές ενιαίες σπουδές δε μπορεί παρά να προβληματίζουν.
Το δίλημμα που τίθεται τελικά δεν είναι αν είναι γενικά και αόριστα καλύτερο το F2F ή το e-learning, τα ενιαία ή τα κατακερματισμένα πτυχία, αλλά οι συγκεκριμένες συνθήκες υπό τις οποίες η κάθε μορφή διδασκαλίας/γνώσης ωφελεί τους φοιτητές και την κοινωνία. Τα προγράμματα του μέλλοντος θα είναι κατά πάσα πιθανότητα υβριδικά, ένα μείγμα φυσικής και διαδικτυακής διδασκαλίας. Τα ερωτήματα όμως είναι πολλά: ποια είναι η κατάλληλη ισορροπία μεταξύ διαδικτυακών και διαπροσωπικών μεθόδων διδασκαλίας; Ποια μαθήματα/προγράμματα είναι προτιμότερο να γίνονται online και ποια από κοντά; Με ποιους τρόπους μπορεί να εξασφαλιστεί η ισότιμη πρόσβαση στην παιδεία και η εξάλειψη των διακρίσεων σε βάρος των φοιτητών στο διαδικτυακό περιβάλλον; Πώς μπορούν να ενισχυθούν υλικοτεχνικά τα πιο μικρά πανεπιστήμια που δεν έχουν τους πόρους για να προσφέρουν μια υψηλής ποιότητας διαδικτυακή εμπειρία στους φοιτητές τους; Μήπως, αντί να επενδυθούν τόσοι πόροι στις τεχνολογίες e-learning, είναι καλύτερο να στηριχθούν περισσότερο οι οικονομικά ασθενείς φοιτητές με υποτροφίες και άλλα βοηθήματα ώστε να μπορέσουν να σπουδάσουν;
Οι σπουδές, πέρα από τεχνική κατάρτιση και προετοιμασία για τον επαγγελματικό στίβο, αποτελούν και μια σημαντική εμπειρία ζωής, μια γνωριμία με ένα νέο περιβάλλον, πρόσωπα και ιδέες που έχουν καθοριστική επίδραση για τη μετέπειτα ζωή. Η ίδια η έννοια του πανεπιστημίου αποκτά άλλο περιεχόμενο χωρίς το χώρο και τους ανθρώπους που το απαρτίζουν. Τι θα ήταν το Κέιμπριτζ χωρίς τις συναυλίες κλασσικής μουσικής υπό το φως εκκλησιαστικών κεριών, την κωπηλασία στις 6 το πρωί, τις απέραντες βιβλιοθήκες, τις συναντήσεις φοιτητών σε μικροσκοπικά καφέ μετά το μάθημα;
Μήπως όμως χάνοντας μια σημαντική διαπροσωπική εμπειρία, ή έστω κάποιο μέρος της, κερδίζουμε μακροπρόθεσμα σε κοινωνική δικαιοσύνη; Η περίοδος πειραματισμού που διανύουμε σίγουρα θα δώσει κάποιες πρώτες απαντήσεις σ’ αυτά τα ερωτήματα. Το σίγουρο είναι πως θα κληθούμε να αναπροσδιορίσουμε το παραδοσιακό πανεπιστημιακό μοντέλο. Το αύριο ανήκει στο διαδίκτυο και στα πανεπιστήμια που θα πετύχουν να μπουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στην ψηφιακή εποχή.
*Η Ειρήνη Κικαρέα είναι ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Παγκοσμίου Δικαίου και Πολιτικής του Πανεπιστημίου Harvard
Υπ Διδάκτωρ Διεθνούς Δικαίου Πανεπιστημίου Cambridge