Η Τουρκία πριν από μια δεκαετία δήλωνε ρητά ότι θα γίνει ένα έθνος «μηδενικών αποβλήτων». Αντ' αυτού, φτάσαμε στο 2025 και έγινε ο σκουπιδότοπος όλης της Ευρώπης. Τι πήγε στραβά;
Το καλοκαίρι του 2017, η Πρώτη Κυρία της Τουρκίας εμφανίστηκε μπροστά σε δημοσιογράφους στην πρωτεύουσα Άγκυρα και ανακοίνωσε ένα μεγάλο νέο σχέδιο για τη χώρα. Μέσα στα επόμενα 15 χρόνια, διακήρυξε η Εμινέ Ερντογάν, η Τουρκία θα μετατραπεί σε ένα έθνος «μηδενικών αποβλήτων».
Βέβαια, και σε αντίθεση με άλλες χώρες που επεδίωξαν ένα πιο «πράσινο» μέλλον μειώνοντας τις εκπομπές καυσίμων ή κατασκευάζοντας αιολικά πάρκα ή φορολογώντας τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, η μετάβαση της Τουρκίας θα ξεκινούσε από αλλού: μέσα από τα ίδια τα σπίτια των 85 εκατομμυρίων Τούρκων πολιτών.
O «εθισμός» της Τουρκίας με το πλαστικό
«Είναι αλήθεια ότι το ιστορικό της χώρας όσον αφορά την απόρριψη των σκουπιδιών ήταν τρομερό. Τα προηγούμενα 30 χρόνια, η Τουρκία είχε "εθιστεί" στο πλαστικό όσο κανένα άλλο μέρος στη Γη», γράφει ο (δι)ερευνητικός ρεπόρτερ Alexander Clapp στην εφημερίδα Guardian.
Το δίκτυο των δημόσιων σιντριβανιών της δεν είχε καμία τύχη απέναντι στην αμείλικτη ευκολία ενός μπουκαλιού νερού από τερεφθαλικό πολυαιθυλένιο ή ΡΕΤ, που εισήχθη για πρώτη φορά στην Τουρκία το 1984 και το οποίο, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2000, οι Τούρκοι αγόραζαν καθημερινά κατά... δεκάδες εκατομμύρια.
Περισσότερο από το 90% του συνόλου αυτού του πλαστικού κατέληγε σε χωματερές, στην ύπαιθρο ή στη θάλασσα, μια παρωδία οικολογικής συνείδησης που αποτυπώνεται και στο ντοκιμαντέρ του σπουδαίου σκηνοθέτη Fatih Akin «Garbage in the Garden of Eden», στο οποίο ο καταξιωμένος Τουρκογερμανός κινηματογραφιστής, επιστρέφοντας μετά από μακρά απουσία στο χωριό των παππούδων του που καλλιεργούσαν τσάι στα βουνά πάνω από τη Μαύρη Θάλασσα, καταγράφει ένα σχέδιο μετατροπής των περιχώρων του σε μια... υπαίθρια χωματερή.
Κανείς στο χωριό του Ακίν δεν ήθελε τη χωματερή, αν και οι Αρχές ραδιουργούσαν πίσω από την πλάτη τους και η χωματερή προχώρησε ούτως ή άλλως.
Αυτή η Τουρκία, διαβεβαίωσε η κυρία Ερντογάν, «σύντομα θα είναι απλώς μια κακή ανάμνηση». Η εκστρατεία θα επιφέρει μια «καθαρή Τουρκία» μέσω μιας κρατικά χρηματοδοτούμενης εκστρατείας που θα «αποτρέψει την ανεξέλεγκτη σπατάλη» με την αποτελεσματική συλλογή του πλαστικού και την ανακύκλωσή του, με αποτέλεσμα έναν «βιώσιμο κόσμο για τις μελλοντικές γενιές».
Μηδενικά απόβλητα α λα τουρκικά
Στα επόμενα χρόνια, το τουρκικό «Zero Waste Project» θα έκανε την Πρώτη Κυρία να κοιτάει με περηφάνια τα πρωτοσέλιδα των τουρκικών εφημερίδων: «Το Zero Waste Project δεν είναι απλώς μια εκστρατεία, είναι ένα συναίσθημα» ανέφερε μια εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης, ενώ ακολούθησε σωρεία βραβεύσεων για τις προσπάθειές της, από τον ΟΗΕ έως την Παγκόσμια Τράπεζα.
Το Zero Waste Project κατέληξε να χρησιμοποιηθεί ακόμη και ως μέσο εξωτερικής πολιτικής, που θα υποστηριχθεί από τις διπλωματικές αποστολές της Τουρκίας σε όλο τον κόσμο για να υπογραμμίσει τη δέσμευσή της για την καταπολέμηση της κλιματικής κρίσης.
«Ως μέλη μιας θρησκείας όπου τα απόβλητα απαγορεύονται και ενός πολιτισμού που φιλάει το ψωμί που πέφτει στο έδαφος και μετά το βάζει στο μέτωπό του, έχουμε αναλάβει ηγετικό ρόλο ενάντια σε αυτή την απειλή» υποσχέθηκε προ μερικών ετών ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας, Mevlüt Çavuşoğlu.
Τα προβλήματα για την επίτευξη του σχεδίου
Μόνο που υπήρχε ένα μικρό πρόβλημα με το όλο πλάνο. Μόλις η κυρία Ερντογάν ανακοίνωσε την πρωτοβουλία της, η Τουρκία σχεδόν αμέσως... κατέληξε να γίνει ένας από τους μεγαλύτερους αποδέκτες - και ένας από τους μεγαλύτερους σκουπιδότοπους - πλαστικών απορριμμάτων σε όλο τον πλανήτη.
Τι ακριβώς συνέβη; Λίγους μήνες μετά τις ανακοινώσεις της Πρώτης Κυρίας, στα τέλη του 2017, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας ενημέρωνε την υπόλοιπη υφήλιο ότι δεν θα δεχόταν πλέον τα σκουπίδια των άλλων κρατών.
«Τη δεκαετία του '90, τα πλαστικά απόβλητα θα μεταφέρονταν σε φτωχότερες χώρες, οι οποίες αναζητούσαν απεγνωσμένα κάθε είδους οικονομική ευκαιρία και των οποίων η μετατροπή σε δυτικούς υποδοχείς σκουπιδιών συνοδεύτηκε από μια απίστευτη ειρωνεία: επρόκειτο για τις ίδιες χώρες που μόλις και μετά βίας μπορούσαν να διαχειριστούν τις δικές τους, διαρκώς διογκούμενες, ποσότητες σκουπιδιών», αναφέρει το ρεπορτάζ της Guardian.
Κίνα, ο παγκόσμιος σκουπιδότοπος της δεκαετίας του '90
Περίπου την ίδια εποχή, στις αρχές της δεκαετίας του '90, η Κίνα έγινε ο αποδέκτης του 50% του συνολικού πλαστικού που κατέληγε σε κάδους ανακύκλωσης οπουδήποτε στη Γη.
Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2000, τα αμερικανικά σκουπίδια είχαν γίνει μία από τις μεγαλύτερες εξαγωγές των ΗΠΑ στην Κίνα. Μερικά χρόνια μετά, η Γερμανία παραδέχθηκε το δικό της βρώμικο μυστικό: αντί να ανακυκλώνει το πλαστικό (όπως ευαγγελιζόταν μέχρι τότε), το έστελνε και αυτή στην άλλη άκρη του κόσμου, στην Κίνα.
Όταν η Κίνα ενημέρωσε λοιπόν το 2017 τον κόσμο ότι δεν θα δεχόταν πλέον τα πλαστικά απόβλητα, πολλές πλούσιες χώρες εντόπισαν, απλώς, απελπισμένους νέους αγοραστές και συνέχισαν να επιμένουν ότι τα σκουπίδια τους ανακυκλώνονταν.
Μέσα σε λίγους μήνες από την απαγόρευση των εισαγωγών σκουπιδιών στην Κίνα, οι εξαγωγές σκουπιδιών από την Ευρώπη προς την Αφρική τετραπλασιάστηκαν, η Μαλαισία έγινε ο μεγαλύτερος αποδέκτης πλαστικών αποβλήτων των ΗΠΑ στον κόσμο και οι Φιλιππίνες απείλησαν τον Καναδά με πόλεμο επειδή έστειλε κοντέινερ με... βρώμικες πάνες στην πρωτεύουσα, Μανίλα.
Κάπως έτσι, μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνο από την έναρξη του σχεδίου μηδενικών αποβλήτων από την κυβέρνηση Ερντογάν, περισσότεροι από 200.000 τόνοι πλαστικών απορριμμάτων, που κανονικά θα κατευθύνονταν στη νοτιοανατολική Κίνα, άλλαξαν ρότα και πήραν το δρόμο τους προς τη νοτιοανατολική Τουρκία. Συγκεκριμένα, στα Άδανα.
Το μεγαλύτερο μέρος του εισαγόμενου πλαστικού της ερχόταν από το Ηνωμένο Βασίλειο, καθώς την ίδια ακριβώς στιγμή που η Κίνα ανακοίνωσε ότι δεν θα δεχόταν πλέον τα πλαστικά σκουπίδια όλου του κόσμου, το Λονδίνο φόρτωσε το έργο της διαχείρισης των απορριμμάτων σε οποιονδήποτε ήταν πρόθυμος να το αναλάβει.
Σε αντάλλαγμα για τη συλλογή ενός τόνου πλαστικού για ανακύκλωση, ένας Βρετανός μεσίτης απορριμμάτων μπορούσε να λάβει έως και 70 λίρες (80 ευρώ). Κάπως έτσι, το 2017 ξεπήδησαν στη χώρα δεκάδες χιλιάδες τέτοιοι μεσίτες απορριμμάτων χωρίς, φυσικά, νόμιμες άδειες.
Σύντομα τα μισά από τα πλαστικά σκουπίδια που το Ηνωμένο Βασίλειο επέμενε δημοσίως και πεισματικά ότι ανακυκλώνονταν, αντ' αυτού μεταφέρονταν στο εξωτερικό -περίπου τα μισά από αυτά στην Τουρκία.
Μέσα σε τρία χρόνια από την ανακοίνωση του σχεδίου μηδενικών αποβλήτων από τον Ερντογάν, λίγο πριν από την έναρξη της πανδημίας του κορονοϊού, στις αρχές του 2020, περισσότεροι από 750.000 τόνοι πλαστικού εκτρέπονταν στην τουρκική Ανατολία από όλη την Ευρώπη, μετατρέποντας την Τουρκία στον μοναδικό (άρα και μεγαλύτερο) αποδέκτη πλαστικών απορριμμάτων στον πλανήτη.
Το τουρκικό μαξιλάρι σας μπορεί να περιέχει... πλαστικό
Ορισμένα από τα πλαστικά απορρίμματα που μεταφέρονταν στη νοτιοανατολική Τουρκία θα μπορούσαν πραγματικά να χρησιμοποιηθούν. Η μοίρα τους, ωστόσο, ήταν να μην ανακυκλωθούν, αλλά να μετατραπούν σε άθλιας ποιότητας οικιακά είδη.
Μέσα από μια εκπληκτικά ενεργοβόρα και ρυπογόνα διαδικασία, το δυτικό πλαστικό καθαριζόταν και στη συνέχεια μετατρεπόταν σε πολυεστέρα, ο οποίος τα τελευταία χρόνια είχε αρχίσει να αντικαθιστά το παγκοσμίως γνωστό τουρκικό βαμβάκι ως το προτιμώμενο υλικό της βιομηχανίας ενδυμάτων της χώρας. Και από εκεί χρησιμοποιούνταν ως ύλη για μαξιλάρια, χαλιά, μπουρνούζια ή πετσέτες κουζίνας.
Αλλά, αντίστοιχα, ένα εξίσου μεγάλο μέρος του πλαστικού που κατευθυνόταν στα Άδανα ήταν πολύ βρώμικο για να μετατραπεί σε ένα απλό χαλάκι μπάνιου. Η μοίρα του θα ήταν αυτά τα πλαστικά να πεταχτούν κρυφά κάπου στην τουρκική ενδοχώρα και να περάσουν τα επόμενα δεκάδες χιλιάδες χρόνια διασπώμενα σε δισεκατομμύρια μικροσκοπικά πλαστικά κομμάτια που θα εισέρχονταν στη θάλασσα και θα κατέστρεφαν τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις της αχανούς γειτονικής μας χώρας. Δεν βαριέσαι, η κυρία Ερντογάν θα έχει πεθάνει μέχρι τότε...
Μια προσπάθεια αντιμετώπισης της κρίσης
Ξεκινώντας το 2021, κάποιοι περιβαλλοντικοί ακτιβιστές και δημοσιογράφοι σε όλη την Ευρώπη κατέληξαν στην ιδέα να τοποθετούν ένα τσιπ με GPS σε άδεια μπουκάλια απορρυπαντικού πλυντηρίου ρούχων ή σαπουνιού πιάτων, να τα εναποθέτουν στους τοπικούς κάδους ανακύκλωσης και στη συνέχεια να παρακολουθούν τις μετακινήσεις τους χιλιάδες μίλια ανατολικά, μέχρι την πιο απομακρυσμένη άκρη της Τουρκίας.
Σε μια περίπτωση, οι δημοσιογράφοι παρατήρησαν πώς μια πλαστική σακούλα που παραδόθηκε σε έναν κάδο ανακύκλωσης έξω από ένα κατάστημα franchise της Tesco, δρομολογήθηκε 80 μίλια από το Λονδίνο στην πόλη-λιμάνι του Χάργουιτς, από εκεί με πλοίο στην Ολλανδία, στη συνέχεια με φορτηγό στην Πολωνία, πριν τελικά σταλεί 2.000 μίλια νότια, στα περίχωρα των Αδάνων, όπου βρέθηκε σε μια βιομηχανική αυλή στοιβαγμένη με τόνους άλλων ευρωπαϊκών σκουπιδιών.
Μέχρι το 2022, τόσα πολλά ξένα σκουπίδια πετάγονταν (πάντα νυχτιάτικα) γύρω από τα Άδανα, σε κοιλάδες ή κατά μήκος ποταμών ή ακόμα και στις άκρες αγροκτημάτων, ώστε ο μόνος τρόπος για τους τοπικούς περιβαλλοντολόγους να εντοπίσουν την άφιξή τους ήταν να παρακολουθούν την περιοχή με drones από αέρος. «Περίπου μία φορά το μήνα βρίσκουμε έναν νέο μεγάλο σωρό σκουπιδιών» είπε, μιλώντας στη βρετανική εφημερίδα, ο Sedat Gündoğdu, θαλάσσιος βιολόγος στο Πανεπιστήμιο Çukurova στα Άδανα.
Η «Οικονομία των Απορριμμάτων»
Εν τω μεταξύ, τον Οκτώβριο του 2021, ο πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν πέταξε στα Άδανα για να θέσει τον θεμέλιο λίθο για ένα νέο πετροχημικό εργοστάσιο. Ήταν η «ζώνη πετροχημικής βιομηχανίας Ceyhan Μega» και ισχυριζόταν ότι θα μετέτρεπε όλη τη νοτιοανατολική Τουρκία σε «έναν παγκόσμιο κόμβο πετροχημικών», θα μείωνε την εξάρτηση της χώρας από το εισαγόμενο πολυαιθυλένιο, απελευθερώνοντας έτσι τουρκικά κεφάλαια για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής μακροπρόθεσμα.
Με άλλα λόγια, τα Άδανα δεν επρόκειτο πλέον να παραλαμβάνουν απλώς όλα τα σκουπίδια της Γηραιάς Ηπείρου. Αντίθετα, επρόκειτο να οικοδομήσει τη μελλοντική της οικονομία γύρω από αυτά. Και η Τουρκία δεν επρόκειτο πλέον να συνεχίσει να προσποιείται ότι δεσμεύεται για ένα μέλλον χωρίς απορρίμματα.
Αντ' αυτού, θα έστηνε γύρω από αυτά μια επιχείρηση παραγωγής πλαστικού που αντιστοιχούν σε 60 δισ. πλαστικά μπουκάλια νερού. Και κάπως έτσι, ο καπιταλισμός και το κεφάλαιο βρήκε ακόμη έναν τρόπο να επικρατήσει του κλίματος και της διαφαινόμενης αλλαγής (του).