Οδός Χρυσοχόου. Ο δρόμος στη Θεσσαλονίκη είχε τη δική του ιστορία αλλά δεν είναι μια από αυτές που θέλει να θυμάται μια πόλη, ακόμα και αν αποτυπώνει την πολυσχιδή ιστορία της. Ίσως, όμως, ακριβώς για αυτό, μια απόφαση του δημοτικού συμβουλίου το 2018 ξύπνησε τα κατοχικά και εμφυλιοπολεμικά φαντάσματα της πόλης 80 χρόνια μετά τα επίμαχα γεγονότα.
Αντίδικοι είναι μέλη της οικογένειας Χρυσοχόου και τρία στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ που κατηγορούνται για προσβολή μνήμης νεκρού. Πρόκειται για τα δύο παιδιά του Χρυσοχόου, Ελένη Σπανού, 90 ετών, και Ιωάννη Χρυσοχόου, 88 ετών, οι οποίοι εκπροσωπούνται από τον εγγονό του, δικηγόρο Θεσσαλονίκης Ηρακλή Σπανό.
Αυτοί κατέθεσαν αγωγή αποζημίωσης, η οποία εκδικάστηκε στις 10 Οκτωβρίου 2022, κατά των δικηγόρων Θεσσαλονίκης Αλέκου Γρίμπα, 88 ετών, Σπύρου Σακέττα, 82 ετών, και Τριαντάφυλλου Μηταφίδη, 75 ετών. Δικηγόροι των τριών είναι η αναπληρώτρια καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου στο ΑΠΘ Ιφιγένεια Καμτσίδου, σύντροφος του πρώην υπουργού Δικαιοσύνης του ΣΥΡΙΖΑ Νίκου Παρασκευόπουλου, και ο Β. Τσιγαρίδας.
Πώς ξεκίνησε η υπόθεση
Η υπόθεση ξεκίνησε το 2018, όταν το δημοτικό συμβούλιο Θεσσαλονίκης ψήφισε τη μετονομασία της οδού Στρατηγού Αθανασίου Χρυσοχόου σε Αλμπέρτου Ναρ. Ο πρώτος ήταν ο κατοχικός Φρούραρχος Θεσσαλονίκης και ο δεύτερος ένας προοδευτικός διανοούμενος της πόλης, απόγονος επιζώντων του Ολοκαυτώματος. Παρά την εντύπωση που προκαλούν οι ιδιότητες των δύο τιμώμενων προσώπων, η απόφαση δεν ελήφθη ομόφωνα αλλά κατά πλειοψηφία.
Την εποχή που κατέβηκε η μία ταμπέλα από τον δρόμο και ανέβηκε η άλλη, ούτε ο Χρυσοχόου ούτε ο Ναρ ήταν στη ζωή.
Ο Χρυσοχόου, που καταγόταν από το χωριό Πράμαντα της Ηπείρου, απεβίωσε το 1967 στην Αθήνα, όταν ο Ναρ, γέννημα-θρέμμα της Θεσσαλονίκης, μόλις έκλεινε τα 20 χρόνια του. Αλλά το 2018 ήταν και εκείνος ήδη 13 χρόνια πεθαμένος.
Οι οικογένειές τους δεν ζήτησαν τέτοιες τιμές από τον Δήμο Θεσσαλονίκης. Τον Χρυσοχόου τον έκανε δρόμο το χουντικό δημοτικό συμβούλιο, το 1971, δίνοντας το όνομά του σε έναν ανώνυμο δρόμο απέναντι από τη Σχολή Τυφλών. Και ναι μεν ο δρόμος δεν είχε όνομα, η ευρύτερη γειτονιά όμως είχε ιστορία και μάλιστα βαριά, καθώς κάποτε ήταν αμιγώς εβραϊκή. Τον Ναρ, αντιστοίχως, το δημοτικό συμβούλιο Μπουτάρη, με τους συμβολισμούς να είναι κάτι παραπάνω από προφανείς.
Εκείνη την εποχή, η πόλη άρχισε να αναμετράται με περισσότερη ειλικρίνεια με την εξόντωση του 1/3 του πληθυσμού της. Ήταν μια ευνοϊκή στιγμή και πολιτικά πρόσφορη πρωτοβουλία για την Αριστερά να τιμηθεί ένας Εβραίος, ένας άνθρωπος του πνεύματος, και να περιπέσει στη λήθη «ένας στρατηγός που συνεργάστηκε με τους Γερμανούς», αντί να περάσει στην αντίσταση, όπως έκαναν τόσοι άλλοι. Και θα μπορούσε να είχε γίνει «αναίμακτα», αν κάποιοι δεν ήθελαν να πάρουν μια ιστορική ρεβάνς.
Η ιστορική ρεβάνς
Η πρόταση για τη μετονομασία της οδού υποστηρίχθηκε στο δημοτικό συμβούλιο από τους δικηγόρους Γρίμπα και Σακέττα, μέσω μιας επιστολής, την οποία ανάρτησε στο Facebook ο Τριαντάφυλλος Μηταφίδης. Και οι τρεις είναι παλαιά στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ, πρώην δημοτικοί σύμβουλοι, και ο Μηταφίδης, ο οποίος κατέθεσε την αρχική πρόταση στην Επιτροπή Δημοτικού Συμβουλίου για την Ανάδειξη της Ιστορικής Μνήμης της πόλης, είχε διατελέσει βουλευτής του κόμματος.
Η επιστολή ήταν ένα «κατηγορώ» κατά του Χρυσοχόου: Ότι υπήρξε δεξί χέρι του σφαγέα της πόλης Μαξ Μέρτεν, που εξολόθρευσε τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης στέλνοντάς τους στο Άουσβιτς, ενώ καταδίκασε και σε θάνατο από πείνα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της πόλης. Ότι ήταν επίορκος αξιωματικός γιατί τέθηκε υπό τις διαταγές των κατοχικών κυβερνήσεων και των δημίων του Χίτλερ. Ότι προσπάθησε να αποτρέψει την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τις αντιστασιακές δυνάμεις, οπλίζοντας και κινητοποιώντας τους δωσίλογους των Ταγμάτων Ασφαλείας.
Το ύφος της επιστολής γίνεται κατανοητό από τις πρώτες προτάσεις της. «Είναι ιστορική βεβήλωση, άγος, ασέλγεια και τερατώδης απρέπεια να υπάρχουν ακόμα σε δρόμους της μαρτυρικής Θεσσαλονίκης τα ονόματα του κατοχικού φρούραρχου στρατηγού Αθ. Χρυσοχόου και του καθηγητή του Ρωμαϊκού Δικαίου ''φον'' Βυζουκίδη, όπως τον αποκαλούσαν οι φοιτητές του».
Ο Γρίμπας υπέγραψε ως «πρώην δημοτικός σύμβουλος, πολιτικός εξόριστος την περίοδο της χούντας, γιος σιδηροδρομικού εκτελεσθέντος από τα στρατεύματα κατοχής». Την εποχή που η Χούντα τιμούσε τον Χρυσοχόου, εκείνος ήταν εξόριστος στη Γυάρο. Ο Σακέττας, ως «πρώην πολιτικός κρατούμενος της χούντας και δημοτικός σύμβουλος Θεσσαλονίκης, γιος του Ταγματάρχη Βασ. Σακέττα, αξιωματικού του ΕΛΑΣ».
Την ίδια ημέρα που έφτασε η παραπάνω επιστολή στο δημοτικό συμβούλιο, ο Μηταφίδης, ο οποίος είχε καταδικαστεί σε ισόβια για την αντιδικτατορική δράση του, είχε διατελέσει δημοτικός σύμβουλος και το 2105 εξελέγη βουλευτής Α’ Θεσσαλονίκης, την ανάρτησε στο Facebook. Για τον λόγο αυτόν συμπεριελήφθη στην αγωγή της οικογένειας Χρυσοχόου.
Η απόφαση του δημοτικού συμβουλίου οδηγήθηκε στα δικαστήρια, όπου η οικογένεια Χρυσοχόου δικαιώθηκε. Και σε λίγες ημέρες, στις 31 Οκτωβρίου, το δημοτικό συμβούλιο της Θεσσαλονίκης, με επικεφαλής έναν άλλον δήμαρχο, τον Κωνσταντίνο Ζέρβα, θα χρειαστεί να λύσει τους κόμπους της Ιστορίας, ενώ ο τοπικός ΣΥΡΙΖΑ ετοιμάζεται να δώσει «τη μάχη των μαχών» για να μην ονομαστεί ξανά η οδός από Ναρ Χρυσοχόου. Και δεν είναι βέβαιο ότι θα περάσει η συμβιβαστική πρόταση να δοθεί το όνομα του Ναρ σε άλλον δρόμο της πόλης.
Η σύγκρουση εκκρεμούσε από το 2016
Προτού εισαχθεί το συγκεκριμένο θέμα στο δημοτικό συμβούλιο της 26ης Μαρτίου 2018, είχε προηγηθεί μια διαδικασία δύο ετών. Το 2016, η Επιτροπή Δημοτικού Συμβουλίου για την Ανάδειξη της Ιστορικής Μνήμης της πόλης έκανε ομόφωνα αποδεκτή τη σχετική πρόταση του μέλους της Τριαντάφυλλου Μηταφίδη. Η απόφαση αυτή προωθήθηκε στην Ε' Δημοτική Κοινότητα, η οποία την αποδέχθηκε κατά πλειοψηφία.
Στη συνέχεια, τον Ιούλιο του 2017, η απόφαση της Ε' Δημοτικής Κοινότητας διαβιβάστηκε στην Επιτροπή για την Ονομασία και Μετονομασία Συνοικιών-Οδών και Πλατειών της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Μακεδονίας-Θράκης, η οποία ζήτησε περισσότερα στοιχεία και ιστορικές αναφορές για την ανάγκη μετονομασίας της οδού. Τα συμπληρωματικά στοιχεία απεστάλησαν από το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης (ΚΙΘ), το οποία είχε κάνει την αρχική ιστορική μελέτη, στην Ε’ Δημοτική Κοινότητα, η οποία τα εξέτασε και, ξανά κατά πλειοψηφία, επέμεινε στην απόφασή της για τη μετονομασία του δρόμου.
Η συνεδρίαση του Συμβουλίου της Ε’ Κοινότητας πραγματοποιήθηκε στις 12 Ιανουαρίου 2018. Όπως προκύπτει από το σχετικό πρακτικό, ο Μηταφίδης στήριξε την πρότασή του, θεωρώντας την δείγμα σεβασμού στην ιστορία της πόλης, προσκομίζοντας επιπλέον ντοκουμέντα, ενώ ο εγγονός του Χρυσοχόου, Ηρακλής Σπανός, συμφώνησε ότι πρέπει να τιμηθεί ο Ναρ, χωρίς όμως να σπιλωθεί ο δικός του πρόγονος. Χαρακτήρισε μονομερές και μεροληπτικό το κείμενο του ΚΙΘ, παρουσίασε τα δικά του στοιχεία και ζήτησε να επανεξεταστεί το θέμα.
Ο Γιάννης Μπουτάρης τάχθηκε υπέρ της μετονομασίας δρόμων που άλλαξαν όνομα επί Χούντας και επισήμανε ότι η διαδικασία που ακολουθήθηκε ήταν πλήρης και νόμιμη, και ως εκ τούτου ο ίδιος δεν μπορούσε να παρέμβει.
Η παράταξη «Εντάξει» (ΝΔ) υποστήριξε το αίτημα αναβολής της απόφασης, προκειμένου να μελετηθούν λεπτομερέστερα τα νέα στοιχεία του ΚΙΘ, ενώ η «Λαϊκή Συσπείρωση» και η «Ανοιχτή Πόλη» (ΣΥΡΙΖΑ) τάχθηκαν υπέρ της μετονομασίας της οδού. Η «Ελληνική Αυγή για τη Θεσσαλονίκη» δήλωσε ότι θα καταψηφίσει το θέμα και ο επικεφαλής της, Αρτέμης Ματθαιόπουλος, αποχώρησε από τη συνεδρίαση πριν από την ψηφοφορία. Ο σημερινός δήμαρχος Κ. Ζέρβας δήλωσε «παρών».
Η πινακίδα στον δρόμο άλλαξε. Και ο Σπανός προσέφυγε στο Συμβούλιο της Επικρατείας κατά της απόφασης του δήμου, το οποίο δήλωσε αναρμόδιο για τη συγκεκριμένη υπόθεση και την παρέπεμψε στο Διοικητικό Εφετείο Θεσσαλονίκης.
Το δικαστήριο ακύρωσε την απόφαση του δημοτικού συμβουλίου για τη μετονομασία του δρόμου, επειδή έκρινε ότι τα ιστορικά στοιχεία στα οποία βασίστηκε «δεν συνιστούν το στοιχείο του εξαιρετικού και της αναγκαιότητας για τη µετονοµασία, αφού οι ιστορικές αναφορές και πληροφορίες για το πρόσωπο και τη δράση του Στρατηγού Αθανασίου Χρυσοχόου είναι αντικρουόµενες και αντιφατικές».
Επίσης, στράφηκε δικαστικά κατά των Σακέττα, Γρίμπα και Μηταφίδη με αγωγή αποζημίωσης ύψους 200.000 από τον καθένα. Ο ΣΥΡΙΖΑ Θεσσαλονίκης και ο Σύλλογος Εξορισθέντων-Φυλακισθέντων Αντιστασιακών (ΣΦΕΑ) 1967-1974 ξεσηκώθηκαν για τις εξοντωτικές απαιτήσεις της οικογένειας Χρυσοχόου αλλά και επειδή, όπως δήλωσαν μέλη του, οι απόγονοι του στρατηγού δεν μπορούν να είναι τιμητές και να μηνύουν αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης.
Η ιδιόμορφη περίπτωση Χρυσοχόου
Για να καταλάβει κανένας γιατί προκλήθηκε αυτή η τόσο έντονη διαμάχη, είναι απαραίτητο να γνωρίζει το ιστορικό της υπόβαθρο.
Ο Αθανάσιος Χρυσοχόος ήταν ανώτατος αξιωματικός του ελληνικού στρατού. Μετείχε στους Βαλκανικούς πολέμους 1912-1913 και στο Μακεδονικό Μέτωπο το 1918, στη Μικρασιατική Εκστρατεία και στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, ως επιτελάρχης του μετέπειτα κατοχικού πρωθυπουργού Τσολάκογλου.
Ο Χρυσοχόου δεν ήταν ούτε ο μόνος που είχε κρατική θέση στη διάρκεια της Κατοχής ούτε ο πιο σημαντικός. Γιατί λοιπόν γίνεται τόσος ντόρος για εκείνον;
Η πρώτη έκθεση που θα κατατόπιζε τις τοπικές αρχές για τη δράση του παραγγέλθηκε στο Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης (ΚΙΘ), το οποίο συνδέεται με το δήμο Θεσσαλονίκης, και τη συνέταξε ο ιστορικός Θεοδόσης Τσιρώνης. Ο κ. Τσιρώνης, υποχρεώθηκε μετά από το αίτημα της Αποκεντρωμένης Διοίκησης και τις διαμαρτυρίες του Σπανού να στείλει συμπληρωματικά στοιχεία στην έκθεση που κατέθεσε. Στη συνεδρίαση του δημοτικού συμβουλίου που έλαβε την τελική απόφαση για την μετονομασία της οδού, το 2018, η πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου Καλυψώ Γούλα, επισήμανε ότι τα συμπληρωματικά στοιχεία δεν προσθέτουν κάτι παραπάνω και ότι αποτελούν λεπτομερέστερη ανάλυση των αρχικών 32 σελίδων της έκθεσης του ΚΙΘ.
Οι δύο εκθέσεις του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης
Όποιος διαβάσει τη συγκεκριμένη έκθεση αντιλαμβάνεται ότι δεν είναι ουδέτερη, χωρίς όμως να παραποιεί τα γεγονότα. Απλώς άλλα τα παραθέτει εκτενέστερα και άλλα τα προσπερνά με συντομία. Ο Τσιρώνης, ο οποίος βρίσκεται σε γονεϊκή άδεια ενός έτους και δεν μπορέσαμε να επικοινωνήσουμε μαζί του, δεν περιγράφει τη δράση ενός δοσίλογου, αλλά ενός σφοδρού αντικομμουνιστή, ο οποίος βρισκόταν σε σύγκρουση με το ΕΑΜ και το ΚΚΕ και ανεχόταν τους Γερμανούς που επίσης πολεμούσαν το ΕΑΜ.
Στην έκθεση αναφέρεται ότι στα τέλη Ιουλίου 1941, ο Χρυσοχόου διορίστηκε από την κατοχική κυβέρνηση Γενικός Επιθεωρητής Νομαρχιών Μακεδονίας, εν γνώση των γερμανικών Αρχών Κατοχής και πιθανόν με την έγκριση της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης. Στα επίσημα καθήκοντά του ήταν η δημόσια ασφάλεια και στα ανεπίσημα ο συντονισμός των δράσεων κατά της βουλγαρικής και, δευτερευόντως, της ρουμανικής προπαγάνδας. Όταν τον Σεπτέμβριο του 1941 άλλαξε ο Γενικός Διοικητής Μακεδονίας, ο Χρυσοχόου, σύμφωνα με τον Τσιρώνη, σχεδιάζοντας χωρίς την κάλυψη του ανωτέρου του, έστειλε τον Μάρτιο του 1942 μια εγκύκλιο στους νομάρχες και επάρχους της δικαιοδοσίας του, μέσω της οποίας απέκλειε κάθε ενδεχόμενο άσκησης βίας και επαινούσε την «φιλελληνική» στάση των Γερμανών, απέναντι στους οποίους προέτρεπε τον πληθυσμό να επιδεικνύει υπάκουη και νομιμόφρονα στάση. Αυτή η εγκύκλιος έγινε, μεταξύ άλλων, αιτία πολιτικής και δικαστικής αντιπαράθεσης, το 2021.
Στην έκθεση του ΚΙΘ αναφέρεται επίσης ότι ο Χρυσοχόου είχε καταγγελθεί από ΕΑΜ και το ΚΚΕ για τη δράση του ενάντια στο ΕΑΜικό αντιστασιακό κίνημα, που τον χαρακτήριζε «όργανο της Γκεστάπο». «Εντός αυτού του κλίματος, ο Χρυσοχόου εξελίχθηκε σε έναν από τους κορυφαίους ιδεολογικούς και πολιτικούς εχθρούς του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στη Μακεδονία, στον οποίο αποδίδεται από την φιλικά προσκείμενη στην Αριστερά βιβλιογραφία, η υποκίνηση σχεδόν όλων των αντικομμουνιστικών κινήσεων στη Βόρεια Ελλάδα» (…) Σε όλη την περίοδο της Κατοχής, ο Χρυσοχόου ταυτίστηκε από το ΕΑΜ με το κατοχικό κράτος και τον δοσιλογισμό», σημειώνει η έκθεση του ΚΙΘ.
Στο ίδιο κείμενο, περιγράφεται η συμμετοχή του σε μη ΕΑΜικές αντιστασιακές οργανώσεις όπως η οργάνωση «Ζευς», των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών, το ογκώδες αρχείο της οποίας υπάρχει στο ΚΙΘ, μέσω της οποίας έστελνε πληροφορίες στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση. Επίσης, συμμετείχε και σε δύο ακόμα κατασκοπευτικές ομάδες της Θεσσαλονίκης, οι οποίες συνεργάζονταν με την μυστική υπηρεσία των ΗΠΑ OSS. Στη «Ζευς» ήταν ο «συνεργάτης υπ΄ αριθμόν 3», άρα θεωρούνταν σημαντικός πληροφοριοδότης. Το φθινόπωρο του 1943 ζήτησε ο ίδιος να παραιτηθεί από τη θέση του Γενικού Επιθεωρητή Νομαρχιών, αλλά αντέδρασε τόσο η κατοχική κυβέρνηση Ράλλη όσο και οι Βρετανοί και στη συνέχεια ο Χρυσοχόου επανήλθε με νέο αίτημα στην κυβέρνηση της Αθήνας να του ανατεθεί στρατιωτικός ρόλος. Τον Φεβρουάριο του 1944 ανέλαβε καθήκοντα ως επικεφαλής της Στρατιωτικής Διοίκησης Θεσσαλονίκης (Φρούραρχος Θεσσαλονίκης).
Στις 2 Σεπτεμβρίου 1944 διορίστηκε Γενικός Διοικητής Μακεδονίας από την κυβέρνηση Ράλλη με την έγκριση των Γερμανικών Αρχών στη Θεσσαλονίκη, αλλά αποδέχθηκε τη θέση στις 7 Οκτωβρίου έπειτα από την ενημέρωση (αλλά όχι έγκριση) των Βρετανών και τις πιέσεις που δέχθηκε από το Εθνικό Κέντρο Μακεδονίας. «Η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση, απαντώντας σε σχετικό σήμα της οργάνωσης ''Ζευς'' δεν ενέκρινε τον διορισμό Χρυσοχόου», γράφει η έκθεση του ΚΙΘ. «Σήμα σας τρία-εννέα. Παπανδρέου ο ίδιος δηλοί αδυνατεί συμφωνήσει ή εγκρίνει διορισμόν Χρυσοχόου παρά Ράλλη. Δέον υπακούσει διαταγάς κυβερνητικού εκπροσώπου. STOP», γράφει το τηλεγράφημα. Κατόπιν αυτού, συνεχίζει η έκθεση του ΚΙΘ, ο επικεφαλής της «Ζευς» του ζήτησε να παραιτηθεί, η απάντηση του Χρυσοχόου του φάνηκε προκλητική και τηλεγράφησε στο Συμμαχικό Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής ότι διακόπτουν κάθε επαφή μαζί του. Και τα δύο παραπάνω τηλεγραφήματα έφτασαν στο δικαστήριο το 2021.
Η σοβαρότερη κατηγορία για τον Χρυσοχόου ήταν ότι τον Φεβρουάριο του 1959 κατέθεσε ως μάρτυρας υπεράσπισης στη δίκη του Μαξ Μέρτεν, του κύριου υπεύθυνου για την εξόντωση της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης.
Ο Μέρτεν καταδικάστηκε από το Ειδικό Στρατοδικείο Εγκλημάτων Πολέμου, για την εξόντωση των Εβραίων, τη διαρπαγή των περιουσιών τους και την τυμβωρυχία του νεκροταφείου τους. Ως αποδεικτικά στοιχεία της μαρτυρίας Χρυσοχόου παρατίθενται δημοσιεύματα εφημερίδων της εποχής.
Μεταξύ των συμπληρωματικών στοιχείων που έστειλε ο Τσιρώνης, περιλαμβάνεται λεπτομερώς το βούλευμα του Ιουνίου 1945, του Εφετείου Θεσσαλονίκης (Δικαστήριο Δοσιλόγων), βάσει του οποίου απαλλάχθηκε ο Χρυσοχόου από τις βαριές κατηγορίες που του αποδόθηκαν για συνεργασία με τους Γερμανούς και καθοδήγηση των Ταγμάτων Ασφαλείας.
Το γεγονός ότι ο Τσιρώνης κατέθεσε συμπληρωματική έκθεση θεωρήθηκε από το Διοικητικό Εφετείο Θεσσαλονίκης ως δείγμα ότι ο ιστορικός του ΚΙΘ δεν στηρίχθηκε «σε ιστορικώς γενικά αποδεκτά στοιχεία».
Τι υποστηρίζει η πλευρά ΣΥΡΙΖΑ
Όμως και η άλλη πλευρά, των τριών στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ, στα γραπτά του Φλάισερ στηρίζει μέρος των επιχειρημάτων της. Συγκεκριμένα, στις σελίδες 11 και 303-304 του βιβλίου «Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της κατοχής και της Αντίστασης» (Εκδόσεις Παπαζήση), στις οποίες αναφέρει ότι ο Γενικός Επιθεωρητής Μακεδονίας Αθανάσιος Χρυσοχόου, διαμαρτυρήθηκε στη γερμανική διοίκηση ότι μόνο Έλληνες στέλνονταν για καταναγκαστική εργασία. Και ότι ύστερα από αυτή τη διαμαρτυρία ξεκίνησε η καταναγκαστική εργασία των Εβραίων που οδήγησε στην εξόντωσή τους.
Επίσης, σημειώνουν ότι την ίδια άποψη έχει η πλειονότητα των ιστορικών (Φρ. Αμπατζοπούλου, Μαρκ Μαζάουερ, Alfrend Knopf, Μ. Καβάλα, Hans Safrian, Λ. Σαλτιέλ, Άννα-Μαρία Δρουμπούκη κ.α.). Ακόμα, σχετικά με την κατάθεση του Χρυσοχόου ως μάρτυρα υπεράσπισης του Μέρτεν, δεν μένουν μόνο στο δημοσίευμα της εφημερίδας «Μακεδονία», το οποίο διέψευσε με επιστολή του ο ίδιος ο Χρυσοχόου εκείνη την εποχή και την επικαλείται ο Σπανός, αλλά παραθέτουν αντίστοιχα δημοσιεύματα και άλλων εφημερίδων, όπως της «Καθημερινής», της «Ελευθερίας», των «Νέων», της «Αυγής». Επικαλούνται το λήμμα «Αθανάσιος Χρυσοχόου» της Wikipedia, στο οποίο ο Χρυσοχόου αναφέρεται ως συνεργάτης των ναζί, όπως και δημοσίευμα σε ιστότοπους, μεταξύ των οποίων το left.gr, στην «Εφημερίδα των Συντακτών» και στην εκπομπή «Μηχανή του Χρόνου».
Η έκθεση Χεκίμογλου
Όταν εκδόθηκε η απόφαση του Διοικητικού Εφετείου Θεσσαλονίκης, η δημοτική αρχή Ζέρβα ανέθεσε στον Ευάγγελο Χεκίμογλου, πρώην Έφορο του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης, να συντάξει νέα έκθεση για τον Χρυσοχόου.
Η πλευρά του ΣΥΡΙΖΑ θεωρεί μεροληπτική την έκθεση αυτή, λέγοντας ότι παραγγέλθηκε σε έναν ιδιώτη, και ότι κατατέθηκε στην Ε' Δημοτική Κοινότητα, 20 λεπτά πριν από τη συνεδρίαση, στην οποία αποφασίστηκε η συμμόρφωση με την απόφαση του δικαστηρίου.
Κατά τον Χεκίμογλου, ο Χρυσοχόου προκαλεί τέτοια αντιπαράθεση επειδή άφησε πίσω του επτά τόμους με τεκμήρια για την περίοδο της ξενικής κατοχής στη Μακεδονία, οπότε προκάλεσε το ενδιαφέρον των ιστοριογράφων.
«Αντίθετα, άλλα πρόσωπα που διαδραμάτισαν σοβαρότερο πολιτικό ρόλο στη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας επί κατοχής, όπως οι γενικοί διοικητές Νικόλαος Ραγκαβής και Βασίλειος Σιμωνίδης, ή ο γενικός γραμματέας της Γενικής Διοίκησης Χρήστος Τέντζος, οι οποίοι ήταν ιεραρχικώς ανώτεροι του Α. Χρυσοχόου, έχουν προσελκύσει ελάχιστο ή μηδαμινό ενδιαφέρον».
Στην μελέτη του ο Χεκίμογλου επισημαίνει ότι το αίτημα της μετονομασίας της οδού Στρατηγού Αθανασίου Χρυσοχόου βασίστηκε στην ηθική και πολιτική απαξίωση του τιμηθέντος, με βάση (α) επιλεκτική και αποσπασματική χρήση ιστορικών δεδομένων, (β) ανακρίβειες (γ) έννοιες και ορολογία που παραπέμπουν στις αντιπαλότητες της κατοχικής περιόδου».
Ο ίδιος επισημαίνει, επίσης, ότι μέχρι το 1974 κυριάρχησε στο πολιτικό σύστημα η αντικομμουνιστική προσέγγιση της κατοχικής περιόδου, ενώ μετά την μεταπολίτευση η φιλοΕΑΜική προσέγγιση, ως πολιτικά πιο αποδοτική, δίνοντας την ευκαιρία στην Ακρα Δεξιά να οικειοποιηθεί την αντικομμουνιστική αφήγηση. «Την τελευταία εικοσαετία, μια νέα γενιά ιστοριογράφων έθεσε θέματα επανεξέτασης της κυρίαρχης ΕΑΜικής ερμηνείας της κατοχής», η οποία δεν ήταν μια ενιαία κατάσταση, περιλαμβάνει πολλά γεγονότα και αλλεπάλληλες μεταβολές.
Με τον δοσιλογισμό στην Ελλάδα ασχολήθηκε επισταμένως ο ιστορικός Στράτος Δαρδανάς, ο οποίος στα βιβλία του δεν περιέλαβε την περίπτωση Χρυσοχόου. Ο μόνος που ασχολήθηκε σε βάθος με τη δράση του κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής είναι ο ιστορικός Βάιος Καλογρηάς, και το έργο του αποτέλεσε τη βάση αναφοράς τόσο για τη μελέτη του Τσιρώνη όσο και του Χεκίμογλου.
Το βασικό συμπέρασμα του Καλογρηά ήταν ότι: «… η πολιτική του (Χρυσοχόου) δεν αποσκοπούσε στην εξυπηρέτηση γερμανικών συμφερόντων, αλλά στη διατήρηση του κρατικού μηχανισμού και στη διαφύλαξη του ελληνικού εθνικού χαρακτήρα της Μακεδονίας».
«Ο Α. Χρυσοχόου εντάχθηκε ενεργά σε μια από τις αντιμαχόμενες πλευρές της κατοχικής περιόδου. Έδρασε εναντίον του ΚΚΕ, το οποίο κατηγόρησε για πατριδοκαπηλία, συνεργασία με τους Βούλγαρους και σκευωρία κατά του έθνους. Αντίστοιχα το ΚΚΕ τον κατηγόρησε για προδοσία και συνεργασία με τους Γερμανούς (…) Το προπολεμικό ελληνικό κράτος είχε ως θεμέλιο την καταπολέμηση του κομμουνισμού. Σε αυτό το πλαίσιο κινήθηκε ο Α. Χρυσοχόου. Εξέφρασε την οπτική της αστικής τάξης και της δημοσιοϋπαλληλίας του μακεδονικού χώρου απέναντι στη γερμανική κατοχή». Η οπτική αυτή ήταν η συνέχιση της λειτουργίας του ελληνικού κράτους και η αποτροπή απόσχισης τμημάτων της ελληνικής επικράτειας προς όφελος της Βουλγαρίας.
Εκείνη την εποχή, γράφει ο Χεκίμογλου, η βουλγαρική προπαγάνδα θεωρήθηκε μεγαλύτερος κίνδυνος από την γερμανική κατοχή, η οποία αντιμετωπίστηκε ως προσωρινή κατάσταση. Για την απόκρουση της βουλγαρικής προπαγάνδας θεωρήθηκε ότι θα έπρεπε οι Έλληνες να τηρήσουν την νομιμότητα έναντι των γερμανικών αρχών, και ότι η ακούσια ανταρτοποίηση που ακολουθούσε ο ΕΛΑΣ, αναγκάζοντας χωρικούς να καταφεύγουν στις μονάδες του, έβλαπτε την πολιτική της «νόμιμης αντίστασης» και θα περιόριζε τις δυνατότητες άσκησης αντιβουλγαρικής προπαγάνδας.
Για τον λόγο αυτόν ο Α. Χρυσοχόου ήλθε σε διάσταση με την αποτελούμενη κυρίως από αξιωματικούς οργάνωση «Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδας», που το 1942 μετονομάστηκε «Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις» (ΠΑΟ), όταν αυτή επιχείρησε να βγάλει ένοπλες ομάδες στην ύπαιθρο.
Σχετικά με τις κατηγορίες για δωσιλογισμό, το 1945 και το 1946 εκδόθηκαν τρία απαλλακτικά βουλεύματα για τον Χρυσοχόου, από το Συμβούλιο Εφετών με πρόεδρο τον εφέτη Εμμανουήλ Μανωλεδάκη. Στο πρώτο από αυτά αναφέρεται το πιστοποιητικό της 31ης Μαίου 1945, του Γενικού Στρατηγείου Δυνάμεων Μέσης Ανατολής, το οποίο βεβαιώνει ότι ο Χρυσοχόου υπηρέτησε «μετά πίστεως και αφοσιώσεως την συμμαχική υπόθεση κατά το χρονικόν διάστημα από του Δεκεμβρίου 1942 μέχρις Οκτωβρίου 1944 και διά των υπηρεσιών τούτων συνεισέφερεν εις την απελευθέρωσιν της Ευρώπης». Εκείνη την εποχή δεν εκδόθηκε καμία καταδικαστική απόφαση κατά του Χρυσοχόου.
Ο Χεκίμογλου σημειώνει επίσης ότι ο Χρυσοχόου δεν είχε σχέση με την υποχρεωτική εργασία των εβραίων το 1943. Η κατηγορία αυτή στηρίζεται σε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Χάγκεν Φλάισερ «Στέμμα και σβάστικα», που απέδωσε εκ παραδρομής στον Χρυσοχόου την πρωτοβουλία για τον εξαναγκασμό του εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης σε υποχρεωτική εργασία.
Στο βιβλίο του ο Φλάισερ δημοσιεύει και το γερμανικό έγγραφο, και αυτό δεν αναφέρει τον Χρυσοχόου ούτε ονομαστικά ούτε με την ιδιότητά του (γενικός επιθεωρητής νομαρχιών).
Αντίθετα, αναφέρει συμφωνία με τον «Έλληνα γενικό διοικητή Μακεδονίας», που ήταν ο Βασίλειος Σιμωνίδης. «Δυστυχώς, την λανθασμένη πληροφορία του κ. Φλάισερ έχουν επαναλάβει πολλοί νεότεροι ιστοριογράφοι, με εξαίρεση τον Μαρκ Μαζάουερ», σημειώνει ο Χεκίμογλου.
Επιπλέον, σύμφωνα με τον ίδιο, δεν υπάρχουν στοιχεία ότι ο Χρυσοχόου είχε σχέση με τον καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου και με τον εκτοπισμό των εβραίων Θεσσαλονικέων στην Πολωνία. Ο Χρυσοχόου κατέθεσε ως μάρτυρας το 1959 στο ειδικό στρατοδικείο εγκληματιών πολέμου, στη δίκη εναντίον του Μαξιμιλιανού Μέρτεν, Γερμανού αξιωματούχου.
«Ο Τύπος της εποχή εξέλαβε την κατάθεση του ως θετική για τον κατηγορούμενο, και τον μεταχειρίστηκε ως συνεργάτη του, ενώ από τα πρακτικά της δίκης φαίνεται ότι ήταν μάρτυρας κατηγορίας και όχι υπεράσπισης του Μέρτεν», παρατηρεί ο Χεκίμογλου.
Το συμπέρασμα του Χεκίμογλου είναι ότι ο Χρυσοχόου «έπραξε το, κατά την αντίληψή του, καθήκον στην περίοδο της Κατοχής, με παρότρυνση και αποδοχή του αστικού κόσμου (Εκκλησίας, πολιτικών, φορέων). Η δράση του δημιούργησε πολιτικούς αντιπάλους, κυρίως από την ΕΑΜική πλευρά, που τον κατηγόρησαν για συνεργασία με τους Γερμανούς. Παραπέμφθηκε στη δικαιοσύνη, η οποία τον δικαίωσε. Στη συνέχεια το κράτος τον τίμησε με προαγωγή στον βαθμό του υποστράτηγου, με επίσημη ανάθεση διενέργειας αντικομουνιστικής προπαγάνδας από τον κρατικό ραδιοσταθμό και με τον διορισμό στη θέση του αντιπροέδρου του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. … Η συντηρητική παράταξη τον τίμησε ορίζοντάς τον ως υποψήφιο στις κοινοβουλευτικές εκλογές του 1951 (Λαϊκό Κόμμα) και του 1958 (ΕΡΕ). Με δυο λόγια είχε υψηλό βαθμό αποδοχής από τον κοινωνικό και πολιτικό χώρο τον οποίο υπηρέτησε».
«Μνημοκτόνοι» εναντίον «αναθεωρητών» στο δημοτικό συμβούλιο
Η σύγχρονη δίκη του Χρυσοχόου, όσο ιστορικά παράδοξη και αν φαίνεται, θα γίνει στο τέλος του μήνα, αν δεν αναβληθεί για επόμενη συνεδρίαση, και μάλιστα από ένα αναρμόδιο σώμα: το δημοτικό συμβούλιο Θεσσαλονίκης.
Μέλη της παράταξης «Ανοιχτή πόλη» επιμένουν ότι ακόμα και αν πρόκειται για αμφιλεγόμενη προσωπικότητα δεν υπάρχει κανένας λόγος να συνεχίσει να τον τιμά η πόλη, ο Μηταφίδης θεωρεί την απόφαση του δικαστηρίου «κατάπτυστη», ο ΣΥΡΙΖΑ Θεσσαλονίκης μιλά για «μνημοκτονία» και για αποφάσεις που «''ξεπλένουν'' την εθνικά επιλήψιμη δράση του Αθ. Χρυσοχόου.
Και ο πρώην δήμαρχος Γιάννης Μπουτάρης δηλώνει ότι «η ιστορία της πόλης έχει καταδικάσει τον Χρυσοχόου ως συνεργάτη των Γερμανών», ό,τι και αν λένε τα δικαστήρια.
Οι υπόλοιποι αποφεύγουν να μιλήσουν για το θέμα, επωνύμως τουλάχιστον, αν και στο δημοτικό συμβούλιο αναγκαστικά θα τοποθετηθούν δημοσίως όλες οι πλευρές και έχει μεγάλο ενδιαφέρον τι θα πουν.