27 Ιανουαρίου 2023 Εθνική Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος σήμερα, και τιμούμε την μνήμη των 80.000 Ελλήνων Εβραίων, και των 50.000 Θεσσαλονικιών, που εξοντώθηκαν από τους Ναζί στα στρατόπεδα θανάτου κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
1.Όταν οι Ιταλοί εισέβαλαν στην Ελλάδα τον Οκτώβριο του 1940, οι Έλληνες Εβραίοι πολέμησαν με περισσή γενναιότητα δίπλα με τους Χριστιανούς συμπολίτες τους. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, γύρω στους 13.000 Εβραίους υπηρέτησαν τις τάξεις του ελληνικού στρατού, με πάνω από 500 να σκοτώνονται στο μέτωπο και κοντά στους 4.000 να τραυματίζονται. Ένας από αυτούς που έπεσε νεκρός ήταν ο Νατάν Μπενβενίστε. Ο Τζακ Σουστιέλ, ο «θείος Τζάκος» του παππού μου, είχε το δύσκολο έργο να ενημερώσει τον αδελφό του Νατάν, Χαΐμ, επίσης στρατιώτη, με αυτήν την επιστολή:
Εις εμέ έλαχεν ο κλήρος να σε ανακοινώσω ότι ο αγαπημένος σου αδελφός Νατάν έπεσεν ηρωικώς μαχόμενος υπέρ της πατρίδος. Βέβαια, ο πόνος είναι μεγάλος, αλλά αυτόν τον μετριάζει η σκέψις ότι έπεσεν μαχόμενος υπέρ της ελευθερίας και ανεξαρτησίας της αγαπημένης μας Ελλάδος (...) Εσύ με μεγαλυτέραν λύσσαν να ριφθής εις τον αγώνα (...) Με όλην την καρδιά μας πρέπει να αναφωνήσωμεν: (...) Ζήτω η Ελλάς. Ζήτω ο στρατός.1
Εκτός από το πεδίο της μάχης, ο Περικλής Κορτσάρης συγκέντρωσε, μέσα από τις σελίδες του Τύπου της Θεσσαλονίκης της εποχής, περισσότερες από 900 επώνυμες εισφορές Ελληνοεβραίων που συνεισφέραν με πατριωτισμό και γενναιοδωρία χρήματα, εφόδια και άλλες υπηρεσίες στην εθνική προσπάθεια κατά τη διάρκεια του Αλβανικού Έπους.2
Δυστυχώς, όπως έχει δείξει η έρευνά μου,3 αυτή η εμπειρία του κοινού αγώνα υπέρ της πατρίδας δεν μεταφράστηκε σε αλληλεγγύη για τους διωκόμενους εβραίους της Θεσσαλονίκης από τους συμπολίτες τους κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος.
2.Ο Dr. Cecil Roth, καθηγητής εβραϊκών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, περιέγραψε σε άρθρο του τις εμπειρίες του από την επίσκεψή του στην μεταπολεμική Θεσσαλονίκη το καλοκαίρι του 1946.4 Εκεί ο Roth γράφει για την «φρικτή εμπειρία επίσκεψης σε αυτό νεκροφυλακείο των ιστορικών αναμνήσεων». Μεταξύ των άλλων, κάποιος του έδωσε μια σόλα παπουτσιού κομμένη από εβραϊκή περγαμηνή. Δεν είναι άλλο από της ιερές περγαμηνές της Βίβλου, της Παλιάς Διαθήκης, γραμμένες στο χέρι πάνω σε δέρμα και με ειδικούς κανόνες, που αποτελούν αλώστε και τη βάση της Χριστιανικής θρησκείας. Από το Ιερό των Ιερών σε πάτο παπουτσιού…
Συλλογή Roth, MS ROTH/517.
3.Μερικά χρόνια αργότερα, τον Ιούνιο του 1948, ο Έλληνας πρέσβης στην Χάγη, Ν. Γ. Λέλης, έχοντας παραβρεθεί στα εγκαίνια ενός μνημείου του Ολοκαυτώματος στην Ολλανδία, στέλνει μια επιστολή5 στο Υπουργείο Εξωτερικών στην Αθήνα, με την οποία «ας μοι επιτραπή να υποβάλω την γνώμη όπως αναγείρη και η Ελλάς ανάλογον μνημείον εις μνήμην των Έλληνο-Εβραίων Θεσσαλονίκης». Και συνεχίζει: «Τοιαύτη χειρονομία, ου μόνον θα διαιωνίση τον φόρον τιμής της Πατρίδος προς τα σκληρώς θανατωθέντα τέκνα της, αλλά και θα εξάρη εις το διηνεκές την αυτοθυσίαν με την οποίαν το Έθνος καίτοι υπό ξένην κατοχήν, ωρθωθή εις υπεράσπισιν των Εβραίων της χώρας. Επιπλέον, θέλει εκτιμηθή υπό των απανταχού και δη των εν ταις Ηνωμέναις Πολιτείαις εκατομμυρίων Εβραίων, ιδίως δε θα πραΰνη τους εν Παλαιστίνη μετά την φιλαραβικήν μας εκδήλωσιν εις ην εξηναγκάσθημεν ένεκα απαποτρέπτων πολιτικών λόγων.6»
Έξι μήνες μετά, έρχεται η απάντηση από την Γενική Διοίκηση Βορείου Ελλάδος. Σε αυτήν προστίθενται «απόψεις των διαφόρων παραγόντων Θεσσαλονίκης επί του ζητήματος».
Τόσον οι Δημοτικοί Άρχοντες, όσον και ο Εμπορικός κόσμος και οι Δημοσιογραφικοί κύκλοι με δυσφορίαν ήκουσαν παρόμοιαν σκέψιν, αποδεχόμενοι ταύτην μόνον εάν λόγοι γενικωτέρας πολιτικής σκοπιμότητας επιβάλλουσι ταύτην. Διαπιστούται δυστυχώς αίσθημα μίσους και απέχθειας εις τον Λαόν της Θεσσαλονίκης κατά των Εβραίων, προκληθέν ίσως από την καθόλου ανέκαθεν στάσιν των τελευταίων, ήτις εθεωρείτο ύποπτος και εχθρική, κατά της Ελληνικής Διοικήσεως και παντός του Ελληνικού. Το αίσθημα τούτο εξηκολούθησεν και μετά την απελευθέρωσιν, οπότε θα ενόμιζε τις ότι ο εξαφανισμός τόσον μεγάλου αριθμού Ισραηλιτών Θεσσαλονίκης θα μετέβαλε το αίσθημα τούτου του μίσους εις αίσθημα οίκτου και συμπάθειας προς τους εναπολειφθέντας Εβραίους μη ανερχομένους εις 2000 προσώπων.
Η επιστολή καταλήγει με την ευχή ότι «συν τω χρόνω θα επέλθη αλλαγή διαθέσεων απέναντι του ενταύθα Ισραηλιτικού στοιχείου, οπότε η ανέγερσις μνημείου των πεσόντων Ισραηλιτών να θεωρείται απόρροια αυθορμήτου θελήσεως και εκδήλωσις συμπάθειας προς απανθρώπως εξαφανισθέντας συμπατριώτας των Έλληνας υπηκόους». Το μνημείο αυτό τελικά θα ανεγερθεί το 1997, με ευκαιρία της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης.
4.Πολλά τα ερωτήματα και λίγες οι απαντήσεις. Φυσικά και η Ελλάδα έχει κάνει σημαντική πρόοδο αναφορικά με την μνήμη του Ολοκαυτώματος τα τελευταία χρόνια. Το οφείλουμε όχι μόνο σε αυτούς που χάθηκαν αλλά και στις νέες γενιές, που επιζητούν ένα πιο ειρηνικό και αλληλέγγυο μέλλον. Ας είναι η σημερινή Ημέρα Μνήμης αφορμή αναστοχασμού και περίσκεψης για την Ελλάδα του χθες, του σήμερα, και του αύριο. Και γιατί όχι, δεν είναι καιρός πλέον να μετονομαστεί μια κεντρική λεωφόρος της Θεσσαλονίκης ως οδός Εβραίων Μαρτύρων;
*Ο Λεόν Σαλτιέλ είναι διδάκτορας σύγχρονης ελληνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, με επίκεντρο το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Το βιβλίο του «The Holocaust in Thessaloniki: Reactions to the Anti-Jewish Persecution, 1942-1943» κέρδισε το Διεθνές Βραβείο Βιβλίου για την Έρευνα του Ολοκαυτώματος για το 2021 από το Ίδρυμα Γιαντ Βασέμ του Ισραήλ.
1 Μακεδονία, 2 Μαρτίου 1941, Περικλής Κορτσάρης, «Οι Έλληνες Εβραίοι «υπέρ του αγώνος της μητρός πατρίδος», TheAthensReviewofBooks, Τεύχος 146, Ιανουάριος 2023, https://athensreviewofbooks.com/arxeio/teyxos146/5223-oi-ellines-evraioi-yper-tou-agonos-tis-mitros-patridos.
2 Περικλής Κορτσάρης, «Παράρτημα: Τα ονόματα των Ελλήνων Εβραίων που συνεισέφεραν», The Athens Review of Books, Ιανουάριος 2023, https://athensreviewofbooks.com/paremvaseis/5215-parartima-ta-onomata-ton-ellinon-evraion-pou-syneiseferan.
3 Leon Saltiel, TheHolocaustinThessaloniki: ReactionstotheAnti-JewishPersecution, 1942–1943 (Routledge, 2020), Τίμος Φακαλής, «Στο φως τα σκοτεινά μυστικά της Θεσσαλονίκης: Πώς εξόντωσαν τους Εβραίους της πόλης», Έθνος, 29 Απριλίου 2020, https://www.ethnos.gr/greece/article/102761/stofostaskoteinamystikathsthessalonikhsposexontosantoysebraioysthspolhs.
4 Cecil Roth, “Last Days of Jewish Salonica: What Happened to a 450-Year-Old Civilization,” Commentary 10 (1950), 49-55.
5 Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, 1951, φάκελος 139/1/1/1. Ευχαριστώ τον Φίλιππο Κάραμποτ για την επισήμανση αυτής της αλληλογραφίας και της παραχώρησης των αντιγράφων.
6 Αναφέρεται στην καταψήφιση από την Ελλάδα του Ψηφίσματος 181 της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ τον Νοέμβριο του 1947, με αντικείμενο τη διχοτόμηση της Παλαιστίνης, που οδήγησε στην ίδρυση του κράτους του Ισραήλ.