Σήμερα το απόγευμα, σε όλους τους ορθόδοξους χριστιανικούς ναούς θα ψαλεί ο Ακάθιστος Ύμνος, αυτό το αριστούργημα της βυζαντινής υμνογραφίας, αφιερωμένο στην Υπεραγία Θεοτόκο.
Στην καρδιά της παλιάς πόλης της Ξάνθης, με τα πανέμορφα αρχοντικά και διατηρητέα κτίσματα, αδιάψευστοι μάρτυρες της λαμπρής εποχής του καπνεμπορίου, μακριά από την τουριστική διαδρομή που συνήθως ακολουθούν οι περισσότεροι επισκέπτες, δεσπόζει μια γραφική πετρόχτιστη εκκλησία. Πρόκειται για τη μοναδική εκκλησία στην Ελλάδα, που σήμερα εορτάζει και πανηγυρίζει καθώς τιμάται στην Παναγία του Ακάθιστου Ύμνου, εκεί όπου απόψε θα ψαλεί ο θρησκευτικός αυτός Υμνος.
Ο ιερός ναός του Ακάθιστου Ύμνου Ξάνθης, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή του στη δυτική πλευρά, εγκαινιάστηκε το 1861. Κατασκευάστηκε πάνω στα ερείπια ενός μικρότερου ναού, ο οποίος καταστράφηκε ολοσχερώς το 1829 από πυρκαγιά, απόρροια ενός μεγάλου σεισμού, που είχε ισοπεδώσει τότε το μεγαλύτερο μέρος της Ξάνθης.
Αρχικά, ο ναός δεν ήταν αφιερωμένος στον Ακάθιστο Ύμνο, αλλά στην Παναγία. Όπως εξηγεί, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, ο εφημέριος του ναού π. Θεολόγος Παπαϊωάννου «από το προσκλητήριο ενός γάμου του 1902, που διασώθηκε, γνωρίζουμε σήμερα ότι μέχρι τότε ο ναός ήταν αφιερωμένος στην Παναγία τη Γοργοεπήκοο.
Δεν υπάρχουν μαρτυρίες που να μας πληροφορούν πότε ο ναός αφιερώθηκε στον Ακάθιστο Ύμνο. Εικάζουμε, ωστόσο, ότι αυτό μπορεί να έγινε μετά την απελευθέρωση της πόλης. Είναι ελάχιστα τα αρχεία και τα κειμήλια που διασώζονται κι αυτό γιατί τα βουλγαρικά στρατεύματα κατοχής απογύμνωσαν το ναό από λειτουργικά σκεύη, εικόνες κ.ά. Οπότε, όποιες πληροφορίες υπάρχουν για την ιστορία του ναού τις έχουμε από προφορικές μαρτυρίες».
Η εφέστια εικόνα της Θεοτόκου που σώθηκε από την πυρκαγιά
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μεγάλη εφέστια εικόνα της Θεοτόκου της βρεφοκρατούσας που διασώθηκε από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1829 και σήμερα βρίσκεται στο ξυλόγλυπτο προσκυνητάρι στην αριστερή πλευρά του ναού, κοντά στο σολέα. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των συντηρητών και μελετητών, η εικόνα χρονολογείται από τον 14ο αιώνα μ.Χ. -κατά άλλους από τον 16ο αιώνα μ.Χ.- παρουσιάζει, ωστόσο, επιζωγραφίσεις που χρονολογούνται από τον 18ο αιώνα μ.Χ. Επίσης, πάνω στην εικόνα δεν υπάρχει ευδιάκριτη υπογραφή, από την οποία να φαίνεται ποιος είναι ο αγιογράφος της.
Ο ναός του Ακάθιστου Ύμνου εντυπωσιάζει τον επισκέπτη με την αρχιτεκτονική του καθώς η πρώτη εντύπωση που δίνει από μακριά είναι ότι πρόκειται για ένα μοναστήρι, αφού είναι περιτοιχισμένος με μια ιδιαίτερα εντυπωσιακή είσοδο, κατασκευασμένη εξ ολοκλήρου από ξύλο. Όπως τονίζει ο π. Θεολόγος, με καταγωγή από τα Λιμενάρια της Θάσου, που υπηρετεί στο ναό περισσότερο από είκοσι χρόνια, «όπως οι περισσότερες εκκλησίες που κατασκευάστηκε την οθωμανική περίοδο, έτσι κι αυτή είναι τρίκλιτη βασιλική χωρίς τρούλο. Να σημειωθεί πως εκείνη την εποχή, οι οθωμανικές αρχές έδιναν άδειες για ανέγερση νέων ναών, αλλά χωρίς τρούλο και χωρίς καμπαναριό. Για τον λόγο αυτό και το καμπαναριό του ναού είναι πολύ μεταγενέστερο».
Πάνω από την κεντρική είσοδο του ναού, μετά το νάρθηκα, βρίσκεται μια ανάγλυφη εικόνα της Θεοτόκου, με επιγραφή χρονολόγησης της ανοικοδόμησης του ναού το έτος 1860, ενώ στον κεντρικό διάδρομο του ναού δεσπόζουν τέσσερις πολυέλαιοι. Ο μπρούτζινος ήρθε από την Οδησσό, ενώ ο μεγαλύτερος από τους τρεις, ο κρυστάλλινος, ήρθε από την Αυστρία- όλοι με δαπάνες των εμπόρων και των καπνεμπόρων της Ξάνθης, που διέμεναν κατά κύριο λόγο στα αρχοντικά της παλιάς πόλης στα μέσα του 19ου αιώνα μ.Χ.
Ο π. Θεολόγος σημειώνει ακόμα πως πρόκειται για τον μοναδικό στην Ελλάδα μεγάλο ενοριακό ναό αφιερωμένο στον Ακάθιστο Ύμνο, ωστόσο υπάρχουν ορισμένα μικρά εξωκλήσια, που είναι επίσης αφιερωμένα στον συγκεκριμένο βυζαντινό ύμνο.