Υπάρχει μια ευρέως διαδεδομένη ανδρική αντίδραση όταν ανοίγει μια κουβέντα για τα έμφυλα στερεότυπα, την πατριαρχία, τις γυναικοκτονίες, τον αυτοπροσδιορισμό.
Είναι αυτή η αμυντική στάση που κρύβει έναν ανεξήγητο φόβο ότι θα χάσουν την «ανδρική ταυτότητά» τους - μαζί και τα προνόμια- και πως «όλα θα γίνουν ίσα κι όμοια», όπως διερωτώνται κάποιοι, συχνά, στα φωναχτά. Θα μπορούσε να θεωρηθεί έως και «αστείο» αν αυτή η αίσθηση του «ευνουχισμού της κυριαρχίας» δεν οδηγούσε πολλούς άνδρες σε άκρως επικίνδυνες συμπεριφορές -όπως η τελευταία γυναικοκτονία στην Καβάλα- που εγκλωβίζουν και τους ίδιους σε ένα καθεστώς αποξένωσης. Γεννιούνται όμως έτσι οι άντρες; Ή μήπως μαθαίνουν ότι πρέπει να είναι ισχυροί και κυρίαρχοι, πως δεν έχουν την πολυτέλεια της «αδυναμίας»;
«Συστηματικά οι άντρες διδάσκονται πως η αρρενωπότητά τους κινδυνεύει εάν κάνουν οτιδήποτε δεν περιλαμβάνεται στο μικρό, περιοριστικό τους κουτάκι, όπως το να κλάψουν, να εκφράσουν συναισθήματα, πλην του θυμού, να κάνουν εργασίες που θεωρούνται θηλυκές, να αποφασίσουν να μείνουν σπίτι με τα παιδιά ενώ η σύντροφός τους εργάζεται. Οι περιορισμοί -που τους έχουν δημιουργηθεί μέσω της κοινωνικοποίησης τους μέσα από τον ανδρικό ρόλο- τους απαγορεύουν πρόσβαση στο χειρισμό της ψυχικής και σωματικής τους υγείας, στην επαφή με τα συναισθήματα, τη σεξουαλική απόλαυση αλλά και την εσωτερική τους ισορροπία. Στην πραγματικότητα μαθαίνουν να αρνούνται την ανάγκη τους για συναισθηματικού τύπου εσωτερικές ανταμοιβές» λένε στο iefimerida.gr ο Ηλίας Γκότσης, Κοινωνιολόγος, Συστημικός Θεραπευτής και συγγραφέας, ο Βαγγέλης Κοσμάτος, Ψυχολόγος – Gender Expert και ο Πρόδρομος Ταράσης, Ψυχολόγος, Συστημικός Θεραπευτής και Επικοινωνιολόγος, που έχουν δημιουργήσει την Πρωτοβουλία «Εξερευνώντας τις Αρρενωπότητες».
Τι είναι τελικά η αρρενωπότητα
Τι είναι όμως η αρρενωπότητα; Αν κάποιος αναζητήσει το λήμμα στη Βικιπαίδεια θα διαπιστώσει ότι -στερεοτυπικά- τα χαρακτηριστικά που περιγράφονται ως αρρενωπά είναι «η σωματική δύναμη, το θάρρος, η ανεξαρτησία, η ηγετικότητα και η αυτοπεποίθηση» -κι… αλίμονο για όποιον δεν πληροί τα παραπάνω.
Ο Ηλίας Γκότσης -που έχει μιλήσει ξανά στο iefimerida.gr για τα βιβλία του, ο Βαγγέλης Κοσμάτος και ο Πρόδρομος Ταράσης έχουν διαφορετική άποψη. «Εμείς αντιλαμβανόμαστε την αρρενωπότητα σαν μια ρευστή έννοια που ανάλογα το πολιτιστικό και κοινωνικό πλαίσιο μπορεί να λάβει τοξικά χαρακτηριστικά που συνδέονται αποκλειστικά με τη δύναμη και την κυριαρχία αλλά μπορεί επίσης να μετακινείται και να υιοθετεί και χαρακτηριστικά που παραδοσιακά θεωρούνται θηλυκά όπως είναι η ευαλωτότητα, η φροντίδα, η αλληλεξάρτηση η συναισθηματικότητα» σημειώνουν και προσθέτουν:
«Η αρρενωπότητα, παραδοσιακά, περιγράφεται ως ένας συνδυασμός συμπεριφορών και κανόνων που έχουν μακρά ιστορία: η ισχύς, η εξουσία (πολιτική, σεξουαλική, στρατιωτική) αλλά κυρίως η κυριαρχία – οι μηχανισμοί ελέγχου δηλαδή που φέρει το αρσενικό πάνω στους άλλους. Αυτό το βάρος της αρρενωπότητας δημιουργεί διακρίσεις και ανάμεσα στους άνδρες καθώς οι άνδρες που δεν ανταποκρίνονται στο παραπάνω πρότυπο μπορούν να γίνουν αντικείμενα παρενόχλησης και κακομεταχείρισης και από άλλους άνδρες. Αν λ.χ. ένα αγόρι δεν θέλει να παίζει ξύλο ή έχει λεπτή φωνή ή είναι ήσυχο, τότε θεωρείται ότι κάτι δεν πάει καλά. Και φυσικά υπάρχει και η ομοφοβία που συνδέεται πολύ στενά με τη γυναικοφοβία, άρα με τον μισογυνισμό: καθώς το θηλυκό θεωρείται κατώτερο, αντίστοιχα οι άνδρες που θυμίζουν θηλυκό υποτιμώνται».
Τα τρία μέλη της Πρωτοβουλίας «Εξερευνώντας τις αρρενωπότητες» μιλούν στο iefimerida.gr για το τι μπορούμε να κάνουμε ως κοινωνία -και ως γονείς- για να περιοριστεί η έμφυλη βία, για τις γυναικοκτονίες -και γιατί πρέπει να επιμείνουμε στον όρο «γυναικοκτονία», για το κόστος που έχει η πατριαρχία απέναντι στους ίδιους τους άνδρες και στις ομοιότητες που έχουν υποθέσεις όπως αυτές των Τοπαλούδη, Γιακουμάκη, Κωστόπουλου και άλλων. Συζητούν επίσης για τον ρόλο του σχολείου και το στερεότυπο του αγοριού - κουβαλητή και του κοριτσιού που στέκει στην κουζίνα, παρατηρούν ότι «η έμφυλη βία γιγαντώνεται μέρα με τη μέρα» και καταθέτουν τη δική τους πρόταση για μια αναστοχαστική προσπάθεια για τα έμφυλα στερεότυπα, μέσω της «απελευθέρωσης των ταυτοτήτων και των ίδιων των ανθρώπων».
«Να αλλάξουν οι ριζωμένες πεποιθήσεις και η κατανομή της δύναμης»
Ακολουθεί ολόκληρη η συνέντευξη – συζήτηση των μελών της Πρωτοβουλίας «Εξερευνώντας τις αρρενωπότητες» στο iefimerida.gr:
-Ακούγεται συχνά, μετά από γυναικοκτονίες ή από περιστατικά κακοποίησης ή βιασμών γυναικών, το «μη διδάσκετε τα κορίτσια σας πώς να προσέχουν, μάθετε στους γιους σας να σέβονται». Να το κάνουμε λίγο πιο συγκεκριμένο; Τι μπορεί να κάνει ένας γονιός, πρακτικά, σε αυτή την κατεύθυνση;
Γκότσης, Κοσμάτος, Ταράσης: Η συγκεκριμένη φράση ακούγεται συχνά, ιδιαίτερα σε περιόδους έξαρσης - αποκάλυψης γυναικοκτονιών και σεξουαλικών κακοποιήσεων κι ωστόσο η κατανόησή της πολλές φορές μας δυσκολεύει. Αν θα επιχειρούσαμε να δώσουμε μια περιεκτική απάντηση θα λέγαμε ότι σημαίνει την ενεργή συμπερίληψη των ανδρών στην φεμινιστική σκέψη και κινητοποίηση καθώς και την συνειδητοποίηση των εκφράσεων της τοξικής αρρενωπότητας. Επίσης αφορά σε βήματα μετασχηματισμού καθημερινών συμπεριφορών και πρακτικών σε ατομικό, οικογενειακό και κοινωνικό επίπεδο.
Ως προς το τι μπορούμε να κάνουμε, θα προτείναμε να ξεκινούσαμε με το να αντιληφθούμε, αρχικά, και να αναλάβουμε την ευθύνη των επιλογών και των κοινωνικών μας συμπεριφορών, στη συνέχεια. Ας αρχίσουμε στρέφοντας την προσοχή μας σε εμάς και στον άμεσο κοινωνικό μας περίγυρο, σε καθημερινές λεκτικές αναφορές και συμπεριφορές όπως σεξιστικά, ομοφοβικά και τρανσφοβικά αστεία και σχόλια που υποβιβάζουν και αντικειμενοποιούν. Επίσης έχει σημασία να κατανοήσουμε τους έμφυλους κοινωνικούς ρόλους, κανόνες και στερεότυπα σε σχέση με το φύλο και έπειτα συμπεριφορές λεκτικής και σωματικής κακοποίησης καθώς αυτά συνδέονται με την κορυφή του παγόβουνου που είναι ο βιασμός και η γυναικοκτονία. Έτσι εκτός του να αναγνωρίσουμε αυτούς τους ρόλους, θα μπορούσαμε σε ένα επόμενο στάδιο να υιοθετήσουμε πιο σθεναρές αντιδράσεις όταν ερχόμαστε πρόσωπο με πρόσωπο με τέτοιες συμπεριφορές, καθώς και να δημιουργούμε τόπους και πλαίσια ασφάλειας.
Οι γονείς με τη σειρά τους μπορούν να διαδραματίσουν ένα ρόλο στην αλλαγή αυτής της κουλτούρας με το να μην αναπαράγουν τα στερεότυπα για το φύλο και τη σεξουαλικότητα, ακόμη κι αν αυτό είναι δύσκολο να συμβεί καθώς συχνά και οι ίδιοι είναι εμποτισμένοι με την κουλτούρα της πατριαρχίας και χρειάζεται να κάνουν και μια πιο προσωπική δουλειά. Υποστηρίζουμε, τέλος, ότι εξίσου σημαντικές είναι και οι αλλαγές στην πολιτική, στην παιδεία, τα εργασιακά πλαίσια, στα ΜΜΕ, στον πολιτισμό, στις κοινωνικές πρακτικές κ.ά. με στόχο να αλλάξουν οι ριζωμένες πεποιθήσεις καθώς και η κατανομή της δύναμης.
Η πυραμίδα από τον οδηγό της Συμμαχίας των Φύλων:
-Το σχολείο δεν διαιωνίζει αυτά τα στερεότυπα; Π.χ. τα βιβλία που δείχνουν το αγόρι να κάνει κόβει και να κουβαλάει ξύλα και το κορίτσι να είναι στην κουζίνα. Δεν είναι μόνο θέμα γονέων, σωστά;
Γ.Κ.Τ.: Έχετε απόλυτο δίκιο. Αυτό άλλωστε επισημάνθηκε και ανωτέρω. Από τα ευρήματα σχετικών ερευνών επισημαίνεται ξεκάθαρα ο ρόλος που έχει η αναπαραγωγή επιβλαβών και καταστροφικών αντρικών στερεοτύπων. Μελέτες επιβεβαιώνουν πως νεαροί άνδρες συνεχίζουν να λένε ότι το να «είσαι άντρας» σημαίνει χρήση βίας για την επίλυση συγκρούσεων, άρνηση βοήθειας ακόμα κι αν το χρειάζονται, μένοντας εγκλωβισμένοι στους άκαμπτους έμφυλους ρόλους τους. Καταγράφεται επίσης ότι οι νεαροί άνδρες που πιστεύουν στις πιο περιοριστικές ιδέες για το τι σημαίνει «αρρενωπότητα» είναι πιο πιθανό να εκφοβίσουν, να πιουν πολύ, να εμπλακούν σε τροχαία ατυχήματα, να παρενοχλήσουν, να βιαιοπραγήσουν, να εμφανίσουν συμπτώματα κατάθλιψης και να οδηγηθούν στην αυτοκτονία.
Τα έμφυλα στερεότυπα, η ακαμψία τους και οι συνακόλουθες αναπαραγωγές είναι τοξικές και –ατομικά και συλλογικά– επιβλαβείς και γνωρίζουμε επίσης πως ότι η τοξική έκφραση του ανδρισμού είναι ένα πρόβλημα που δυστυχώς είναι κυρίαρχο. Η ανησυχία μας για τις τοξικές εκφάνσεις της αρρενωπότητας είναι αναπόφευκτη και δικαιολογημένη από τη στιγμή που οι ευκαιρίες (και τα προνόμια) που διαθέτει για να ασκήσει την εξουσία της, εξακολουθούν να είναι θεσμικά κανονικοποιημένες και ψυχοκοινωνικά νομιμοποιημένες.
Αυτός είναι και ο λόγος που εργαζόμαστε συστηματικά και αποφασιστικά στην ανάδειξη και οικοδόμηση νέων εκφάνσεων της αρρενωπότητας, που συνυπάρχουν, συνδιαλέγονται και συνδημιουργούν ελεύθερες, ισόνομες και αυτοπροσδιοριζόμενες έμφυλες ταυτότητες και σχέσεις. Κάθε έκφανση και ταυτότητα φύλου, γι’ αυτές τις αρρενωπότητες είναι άξια αναγνώρισης, σεβασμού και αποδοχής. Αυτό που έχει επίσης σημασία είναι ότι κάθε φορά, λοιπόν, που προσπαθούμε να αποκωδικοποιήσουμε και να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά τη μάστιγα της έμφυλης βίας χρειάζεται να βαθαίνουμε τη ματιά μας, ώστε να προσεγγίζουμε –κατά το δυνατόν– τον πυρήνα του προβλήματος, που δεν είναι άλλος από το δίπτυχο: άσκηση εξουσίας - επίτευξη ελέγχου. Ένα προνόμιο - φονικό όπλο που παραχωρεί μια πατριαρχικά δομημένη κοινωνία στο αντρικό γένος, μετατρέποντας τις αρρενωπότητες σε εξουσιαστικές, κυριαρχικές και αναπότρεπτα τοξικές.
-Υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο μονοπάτι για να ενδυναμωθούν οι γυναίκες;
Γ.Κ.Τ.: Αποτελεί βασική μας θέση ότι για την αντιμετώπισή του χρειάζεται να εργαζόμαστε ταυτόχρονα και συνδυαστικά σε όλα τα επίπεδα:
- Νομική θωράκιση, ψυχοκοινωνική υποστήριξη και προστασία των θυμάτων
- Κοινωνική απονομιμοποίηση του φαινομένου
- Προσωπική αναμορφωτική διεργασία των θυτών
- Ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση των πολιτών (με έμφαση στις νέες ηλικίες)
- Συνολική αποδόμηση της τοξικής αρρενωπότητας και ανακατασκευή των προτύπων της αντρικής ταυτότητας, σε υγιείς και φροντιστικές κατευθύνσεις.
Ωστόσο ταυτόχρονα υποστηρίζουμε ότι για να απαντήσουμε στην έμφυλη βία είναι απαραίτητη η ενδυνάμωση των γυναικών, και των θηλυκοτήτων εν γένει, η οποία σε συνδυασμό με το μετασχηματισμό των αρρρενωποτήτων ίσως τελικά να είναι το κλειδί. Αυτοί είναι δυο παράλληλοι δρόμοι, που έχει έρθει η ώρα να συναντηθούν στην προσπάθεια για την έγκαιρη πρόληψη και ουσιαστική αντιμετώπιση της έμφυλης βίας.
Σε αυτό το πλαίσιο ο ρόλος του σχολείου είναι καταλυτικός. Θα σταθούμε, ενδεικτικά, σε τρία σημεία:
- Στην γλώσσα, η οποία είναι ένα πολύ ισχυρό εργαλείο για την αμφισβήτηση –ή την ενίσχυση– των στερεοτύπων για το φύλο. Στο σχολείο πέρα μια οξεία ρατσιστική ή ομοφοβική γλώσσα συναντάμε επίσης μια αποδοχή αυτού που θεωρείται «χαμηλού επιπέδου» σεξιστική γλώσσα ή «παιχνιδάκια», παραβλέποντας τις βαθιές επιπτώσεις που μπορεί να έχει. Μια ενδεικτική φράση είναι: «Στο σχολείο, ένας δάσκαλος μου είπε να φερθώ σαν άντρας όταν κάποιος με εκφοβίζει». Χρειάζεται έτσι να κατανοήσουμε ότι ακόμη και χωρίς σεξιστική πρόθεση (συνειδητή, τουλάχιστον), η γλώσσα μπορεί να διαιωνίσει επιβλαβείς ιδέες σχετικά με το τι σημαίνει να είσαι «φυσιολογικός» ως κορίτσι ή αγόρι και μπορεί να ενισχύσει ότι το να είσαι αγόρι ή κορίτσι είναι το πιο σημαντικό πράγμα γι' αυτά.
- Στις καθημερινές σχολικές πρακτικές οι οποίες αναπαράγουν τα στερεότυπα. Χαρακτηριστικά, θεωρείται ότι τα κορίτσια είναι πιο χρήσιμα και ζητούνται να βοηθήσουν στην τακτοποίηση; Θεωρείται ότι τα αγόρια είναι πιο δυνατά και τους ζητείται να μετακινήσουν έπιπλα;
- Τέλος, στην πίεση που ασκείται για συμμόρφωση με τα στερεότυπα, είτε από τους/τις εκπαιδευτικούς/ες είτε από τους ομότιμους. Αναρωτιόμαστε αν, για παράδειγμα, οι πολιτικές για τη στολή, τα κοσμήματα και το μακιγιάζ εφαρμόζονται εξίσου σε όλους; Αν ζητείται από αγόρια και κορίτσια να παραταχθούν χωριστά ή μήπως τα σχέδια θέσεων υποθέτουν ότι τα κορίτσια και τα αγόρια δεν θέλουν ποτέ να κάθονται μαζί ή να μιλάνε μεταξύ τους;
-Από αυτό το σημείο μέχρι και μια κακοποιητική πράξη υπάρχει, εκτιμώ, μια διαδρομή. Από που ξεκινά το κακό; Τι είναι αυτό που δίνει -εσωτερικά- την τελική «άδεια», τη νομιμοποίηση ας πούμε, σε έναν άντρα να γίνει βίαιος;
Γ.Κ.Τ.: Όλα τα στοιχεία καταδεικνύουν ότι η έμφυλη βία γιγαντώνεται μέρα με τη μέρα. Ο σεξισμός, ο μισογυνισμός και η τοξική αρρενωπότητα, μαζί με το σεξιστικό χιούμορ, τα σεξιστικά σχόλια και ποστ στο διαδίκτυο, τον σεξιστικό δημόσιο λόγο, τις σεξιστικές εκφράσεις ακόμη και μέσα στο κοινοβούλιο, δημιουργούν αναπότρεπτα το αναγκαίο υπόβαθρο της έμφυλης βίας στην καθημερινότητά μας, τη μετατρέπουν σε μια κοινοτοπία, την κανονικοποιούν και την νομιμοποιούν.
Όλοι μας, άνδρες και γυναίκες, έχουμε εκπαιδευτεί στην πατριαρχία και τη μεταφέρουμε από γενιά σε γενιά
Ωστόσο έχει σημασία να τονίσουμε ότι η βία ενός άντρα -όπως και όλες οι συμπεριφορές- δεν μπορεί εξηγηθεί από ένα και μοναδικό παράγοντα ακόμα και αν είναι ιδιαίτερα καθοριστικός καθώς και άλλα στοιχεία κρίνονται ως σημαντικά. Αναφέρουμε χαρακτηριστικά, μερικά από αυτά: η οικογενειακή δομή, οι κοινωνικές σχέσεις, το κοινωνικό - εργασιακό και σχολικό περιβάλλον, οι κοινωνικοί ή κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες, τα πολιτισμικά στάνταρτς, πολιτιστικές - λαογραφικές και θρησκευτικές παραδόσεις, τα ατομικά χαρακτηριστικά και οι εμπειρίες ζωής, η σωματική και ψυχική υγεία.
-Μήπως θύματα της πατριαρχίας είναι και οι άντρες που δεν πληρούν τις «προδιαγραφές» για να είναι «σωστά αρσενικά» και «λεβέντες»; Δηλαδή τι γίνεται με το αγόρι που δεν θέλει ή δεν μπορεί να κουβαλάει ξύλα στην πραγματική του ζωή; Με αυτό που δεν παίζει ξύλο ή δεν του αρέσει η μπάλα, αλλά π.χ. θέλει να κάνει μπαλέτο;
Γ.Κ.Τ.: Η σύντομη απάντηση στην ερώτηση αν βλάπτει η πατριαρχία τους άντρες είναι «ναι, και πολύ μάλιστα!». Αν θέλουμε να εμβαθύνουμε λίγο περισσότερο, τότε χρειάζεται να δούμε ότι οι άντρες ζουν μέσα στην πατριαρχική μας κοινωνία και, όπως όλ@ μας, υποφέρουν κι εκείνοι από τα αποτελέσματα των στερεοτύπων της. Οι άντρες έχουν το δικό τους μικρό κουτάκι που ορίζει τι είναι η αρρενωπότητα και τι σημαίνει το να είσαι άντρας και το οποίο είναι γεμάτο με αποδεκτές και επιθυμητές συμπεριφορές. Όπως και στην περίπτωση των γυναικών και του κουτιού που ορίζει κοινωνικά τι σημαίνει θηλυκότητα και τι σημαίνει το να είσαι γυναίκα, οποιαδήποτε συμπεριφορά έξω από αυτό το κουτί είναι καταδικαστέα και κοινωνικά μη-αποδεκτή σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό.
Συστηματικά οι άντρες διδάσκονται πως η αρρενωπότητά τους κινδυνεύει εάν κάνουν οτιδήποτε δεν περιλαμβάνεται στο μικρό, περιοριστικό τους κουτάκι, όπως το να κλάψουν, να εκφράσουν συναισθήματα (πλην θυμού), να κάνουν εργασίες που θεωρούνται θηλυκές, να αποφασίσουν να μείνουν σπίτι με τα παιδιά ενώ η σύντροφός τους εργάζεται. Οι περιορισμοί -που τους έχουν δημιουργηθεί μέσω της κοινωνικοποίησης τους μέσα από τον ανδρικό ρόλο- τους απαγορεύουν πρόσβαση στο χειρισμό της ψυχικής και σωματικής τους υγείας, στην επαφή με τα συναισθήματα, τη σεξουαλική απόλαυση αλλά και την εσωτερική τους ισορροπία. Στην πραγματικότητα μαθαίνουν να αρνούνται την ανάγκη τους για συναισθηματικού τύπου εσωτερικές ανταμοιβές. Ο διαρκής περιορισμός στους άκαμπτους αυτούς κανόνες έχει ως αποτέλεσμα την αποξένωση των ανδρών από τους άλλους ανθρώπους και τη μόνιμη καταπίεσή τους.
-Υπάρχει, επομένως, κάτι κοινό στις υποθέσεις Τοπαλούδη, Γιακουμάκη, Ζακ Κωστόπουλου, μέχρι και τις περιπτώσεις κακοποιητικών συμπεριφορών στα θεάματα και τον αθλητισμό; Γιατί εδώ δεν μιλάμε μόνο για ομοφοβία ή μισογυνισμό. Νομίζω μιλάμε για ένα στερεότυπο «αδύναμου» και μια νομιμοποίηση επιβολής, κυριαρχίας πάνω σε αυτό το «αδύναμο».
Γ.Κ.Τ.: Όλα όσα αναφέραμε όχι μόνο οδηγούν στην κορύφωσή τους στις γυναικοκτονίες αλλά απειλούν επίσης και τις μη τοξικές αρρενωπότητες. Ένας παραδοσιακός άντρας που έχει εμποτιστεί με την πατριαρχία και την κυριαρχία μπορεί να ελέγξει-κρίνει-τιμωρήσει, περιθωριοποιήσει κάθε γυναίκα, κάθε λοατκι άνθρωπο, κάθε εν δυνάμει θηλυκότητα, αλλά και κάθε μη στερεοτυπική αρρενωπότητα που δεν υπακούει στον κανόνα. Συμπερασματικά, γι’ αυτή την αρχή του ενός ανδρός (του Πατριάρχη) η πολυμορφία, η διαφορετικότητα, η ποικιλότητα, η πολυθεΐα, ο πλουραλισμός είναι εχθρός.
Οι παραδοσιακές εκδοχές της αρρενωπότητας δεν είναι επικίνδυνες μονάχα για τις γυναίκες αλλά και για τους άντρες
Ωστόσο υπάρχει και μια ψυχολογική διάσταση που οδηγεί στην εκδραμάτιση με τη μορφή της βίας. Το άτομο που ασκεί βία μέσω της εξουσίας στην πραγματικότητα απαντά στο δικό του συναίσθημα ανεπάρκειας, δηλαδή ανταποκρίνεται σε μια δική του ανάγκη χωρίς να την επεξεργαστεί ψυχικά. Η μειωμένη αίσθηση ελέγχου ζωής και άλλες εσωτερικές διεργασίες δημιουργούν την τάση ελέγχου πάνω σε κάποια ομάδα ανθρώπων που μπορεί να είναι πιο ευάλωτη, καθώς λόγω της πατριαρχίας και του σεξισμού, θεωρείται υποδεέστερη και άρα πιο εκτεθειμένη σε τέτοιες προβολικές κακοποιητικές συμπεριφορές.
Από εργαστήριο της Συμμαχίας των Φύλων (Gender Alliance):
-Σε πολλά περιστατικά βιασμών ή γυναικοκτονιών βλέπουμε και από την πλευρά των γυναικών μια στάση εχθρική ή, έστω, επιφυλακτική προς τα θύματα. Από το «τα ήθελες κι εσύ» μέχρι το «το παίζεις θύμα» κ.ό.κ. Γιατί θεωρείτε ότι συμβαίνει αυτό; Είναι απόρροια των ίδιων στερεοτύπων;
Γ.Κ.Τ.: Έχουμε την άποψη ότι υπάρχει ένα συλλογικό ασυνείδητο που κυριαρχείται από την πατριαρχία. Όλοι μας, άνδρες και γυναίκες, έχουμε εκπαιδευτεί στην πατριαρχία και την μεταφέρουμε από γενιά σε γενιά. Κάποιες από τις πιο βάναυσες πρακτικές βίας εναντίον των κοριτσιών (πχ κλειτοριδεκτομή ή δέσιμο των πελμάτων) εφαρμόζονται από γυναίκες, συμπεριλαμβανομένων των ίδιων τους των μητέρων, και όχι από άντρες. Το ερώτημα για εμάς είναι: Έχει ο σεξισμός… φύλο; Ένας άντρας είναι κατά απόλυτη συνθήκη και αναπότρεπτα σεξιστής και εκφράζεται με τοξική αρρενωπότητα μόνο και μόνο επειδή είναι άντρας; Είναι γεγονός ότι κατά κύριο λόγο ο σεξισμός εκφέρεται από άντρες αλλά εκτιμούμε ότι αυτό δεν είναι σύμφυτο με την αρρενωπότητα. Οι άντρες που μεγαλώσαμε από γυναίκες φεμινίστριες, που εμπνευστήκαμε και διαμορφώσαμε ματιά και στάση ζωής από φεμινίστριες, που συμμετέχουμε χρόνια τώρα στο φεμινιστικό κίνημα, που κατεβαίνουμε στις πορείες, στις δίκες, στους αγώνες για την Ελένη, για τ@ Ζακ/Ζάκι, για τον Βαγγέλη, πιστεύουμε ότι μπορεί να υπάρξει και μια μη τοξική έκφραση της αρρενωπότητας.
Από την άλλη, μια γυναίκα μπορεί να είναι σεξίστρια; Η εύκολη απάντηση είναι ναι στο βαθμό που αναπαράγει, δηλαδή, λόγο και συμπεριφορά σεξιστική, παγιδευμένη κι η ίδια μέσα στην κανονικότητα της πατριαρχίας. Αλλά ας κάνουμε και τη δύσκολη ερώτηση, τώρα: Μπορεί ένα ανθρώπινο ον που του αποδόθηκε κατά τη γέννησή του το γυναικείο φύλο να λειτουργήσει με έμφυλη τοξικότητα, υιοθετώντας κάποια από τα εργαλεία της πατριαρχίας και της τοξικής αρρενωπότητας; Να μεταμορφωθεί δηλαδή σε μια τοξική θηλυκότητα;
Ας μείνουμε λιγάκι ακόμη στην προβληματική μας αυτή. Μπορούμε να μιλάμε πια για άντρες και γυναίκες με μια γλώσσα γενικευτική; Υπάρχουν γενικεύσεις φύλου; Οι ανθρώπινες οντότητες είναι γενετικά ή περιβαλλοντικά προ- και ετερο- καθορισμένες ταυτότητες; Πώς βλέπουμε τις έμφυλες εκφράσεις; Ως τετελεσμένες αντικειμενικότητες; Ή μήπως ήρθε η στιγμή να δούμε και να μιλήσουμε για πολλαπλές έμφυλες υποκειμενικότητες;
-Δουλεύετε αρκετά με τον όρο «αρρενωπότητα». Διαβάζω στη Βικιπαίδεια: «Τα χαρακτηριστικά που θεωρούνται στερεοτυπικά ως αρρενωπά, περιλαμβάνουν τη σωματική δύναμη, το θάρρος, την ανεξαρτησία, την ηγετικότητα και την αυτοπεποίθηση». Θα μας δώσετε εσείς έναν ορισμό; Τι είναι αρρενωπό; Πρέπει να είναι κάτι αρρενωπό;
Γ.Κ.Τ.: Εμείς αντιλαμβανόμαστε την αρρενωπότητα σαν μια ρευστή έννοια που ανάλογα το πολιτιστικό και κοινωνικό πλαίσιο μπορεί να λάβει τοξικά χαρακτηριστικά που συνδέονται αποκλειστικά με τη δύναμη και την κυριαρχία αλλά μπορεί επίσης να μετακινείται και να υιοθετεί και χαρακτηριστικά που παραδοσιακά θεωρούνται θηλυκά όπως είναι η ευαλωτότητα, η φροντίδα, η αλληλεξάρτηση η συναισθηματικότητα. Η αρρενωπότητα, παραδοσιακά, περιγράφεται ως ένας συνδυασμός συμπεριφορών και κανόνων που έχουν μακρά ιστορία: η ισχύς, η εξουσία (πολιτική, σεξουαλική, στρατιωτική) αλλά κυρίως η κυριαρχία – οι μηχανισμοί ελέγχου δηλαδή που φέρει το αρσενικό πάνω στους άλλους. Αυτό το βάρος της αρρενωπότητας δημιουργεί διακρίσεις και ανάμεσα στους άνδρες καθώς οι άνδρες που δεν ανταποκρίνονται στο παραπάνω πρότυπο μπορούν να γίνουν αντικείμενα παρενόχλησης και κακομεταχείρισης και από άλλους άνδρες. Αν λ.χ. ένα αγόρι δεν θέλει να παίζει ξύλο ή έχει λεπτή φωνή ή είναι ήσυχο, τότε θεωρείται ότι κάτι δεν πάει καλά. Και φυσικά υπάρχει και η ομοφοβία που συνδέεται πολύ στενά με τη γυναικοφοβία, άρα με τον μισογυνισμό: καθώς το θηλυκό θεωρείται κατώτερο, αντίστοιχα οι άνδρες που θυμίζουν θηλυκό υποτιμώνται.
Για να πάμε ένα βήμα βαθύτερα το θέμα αυτό, θα λέγαμε ότι υπάρχει εδώ ένα δίπολο που μπορούμε να το προσδιορίσουμε ως Harmful vs Healthy Masculinities. Θα ήταν προτιμότερο, ίσως, τις εναλλακτικές-νέες αρρενωπότητες να τις αποδίδουμε στα ελληνικά ως υγιείς και φροντιστικές αρρενωπότητες, ενώ τις τοξικές αρρενωπότητες ως ηγεμονικές ή κυριαρχικές. Μερικά ενδεικτικά παράδειγμα: Μια βλαπτική αρρενωπότητα είναι αυτή που διακόπτει πάντα τις γυναίκες, ή χειρότερα, δεν τις αφήνει καν να πάρουν το λόγο σε μια συζήτηση, που μπορεί να φτάσει μέχρι το σημείο της σεξουαλικής παρενόχλησης ή και του σεξ χωρίς συναίνεση που είναι βιασμός. Σε αντιπαράθεση, η υγιής και φροντιστική αρρενωπότητα θα δώσει χρόνο στις συνομιλήτριες για να πάρουν το λόγο, θα δέχεται τα όρια ή την απάντηση που δίνει μια θηλυκότητα, θα ρωτήσει τι μπορεί να κάνει για να προάγει πρακτικές ισότητας, θα αναγνωρίσει τα προνόμια που της εξασφαλίζει μια πατριαρχικά δομημένη κοινωνία και θα μιλήσει σε φίλους, πολλαπλασιάζοντας το μήνυμα για μια άλλη έμφυλη προσωπική, σχεσιακή και κοινωνική πραγματικότητα.
Ο απώτερος σκοπός μιας μετασχηματιστικής προσπάθειας δεν μπορεί παρά να είναι η απελευθέρωση των ταυτοτήτων –και των ίδιων των ανθρώπων– από έμφυλους περιορισμούς
Αυτό που έχει για εμάς σημασία να κατανοήσουμε είναι πως οι παραδοσιακές εκδοχές της αρρενωπότητας δεν είναι επικίνδυνες μονάχα για τις γυναίκες αλλά και για τους άντρες στο βαθμό που τους φυλακίζει σε μια προσπάθεια να ανταποκριθούν στο πρότυπο του δυνατού άντρα αλλά δυστυχώς πολύ λίγοι από αυτούς το συνειδητοποιούν. Οι γυναίκες έχουν ήδη κάνει την εσωτερική τους επανάσταση ενάντια στα έμφυλα στερεότυπα και τους αυστηρούς ορισμούς της θηλυκότητας. Οι άντρες έχουμε ακόμα πολλή δουλειά να κάνουμε για να συνειδητοποιήσουμε ότι οι αρρενωπότητες είναι πολλαπλές. Υπάρχουν τόσες αρρενωπότητες και τρόποι να το ζούμε όσο και οι άντρες, και για αυτό είναι σημαντικό οι άντρες να κατανοήσουμε ότι είμαστε θύματα του μύθου του ανδρισμού!
-Πόση σημασία έχουν οι όροι; Γιατί πρέπει να μιλάμε για «γυναικοκτονία» και όχι για «δολοφονία μιας γυναίκας»;
Γ.Κ.Τ.: Είναι πολύ σημαντικό ότι σήμερα έχουμε μια μεγαλύτερη ορατότητα, γιατί ως κοινωνία έχουμε πετύχει να σπάσει ένα απόστημα. Ωστόσο υπάρχει πολύς δρόμος ακόμα έως ότου να μπορούν, δίχως εμπόδια, οι γυναίκες να καταγγέλλουν παραβιαστικές και κακοποιητικές συμπεριφορές και η κοινότητα, οι οικογένειες, τα συγγενικά και φιλικά πρόσωπα να τις υποστηρίζουν. Η πολιτεία επίσης οφείλει να κάνει θεσμικές παρεμβάσεις και πιστεύουμε ότι είναι καθοριστικό το αίτημα -και ώριμο πια- να αναλάβουμε πιο συντονισμένες πρωτοβουλίες να καταγραφεί στα νομικά μας κείμενα η γυναικοκτονία. Έχουμε ένα φαινόμενο το οποίο συμβαίνει κι ακόμα του στερούμε τη λέξη που το περιγράφει και το εκφράζει.
Οι συνάδελφοι που ασχολούνται με τον κλάδο της Ψυχογλωσσολογίας ή της Κοινωνικής Ψυχολογίας ξέρουν ότι αν δεν υπάρχει η λέξη που θα περιγράψει ένα φαινόμενο, αυτό το κοινωνικό φαινόμενο μετατρέπεται σε αόρατο. Μπορεί να είναι μπροστά μας, αλλά αν δεν έχουμε λέξη να το εκφράσουμε, είναι σαν να μην το βλέπουμε. Πρόκειται για μια ιδιότυπη αορατότητα ενός απροκάλυπτα υπαρκτού κοινωνικού φαινομένου. Είναι κατά τη γνώμη μας περισσότερο από ποτέ επιβεβλημένο το αίτημα η γυναικοκτονία να καταγραφεί στο δικαιικό μας σύστημα. Ως διακριτό αδίκημα, με συγκεκριμένες ποινές και επιβαρυντικές διατάξεις.
-Είστε αισιόδοξοι για το μέλλον; Μπορούν να αλλάξουν τα πράγματα, ριζικά και ουσιαστικά;
Γ.Κ.Τ.: Θα κλείσουμε την κουβέντα μας με μια σταθερή μας θέση, που έχουμε εκφράσει και στο παρελθόν. Ο απώτερος σκοπός μιας αναστοχαστικής και μετασχηματιστικής προσπάθειας για τα έμφυλα στερεότυπα δεν μπορεί παρά να είναι η απελευθέρωση των ταυτοτήτων –και των ίδιων των ανθρώπων– από έμφυλους περιορισμούς και καταναγκασμούς που τους εγκλωβίζουν σε μηχανιστικά και εξουσιαστικά μοντέλα σχέσεων, οδηγώντας νομοτελειακά στη βία: προσωπική, σχεσιακή, οικογενειακή, κοινωνική, θεσμική, πολιτική, πολιτισμική. Και φυσικά, η αντιμετώπιση της ρίζας του προβλήματος: του σεξισμού, του μισογυνισμού και της τοξικής αρρενωπότητας στην καθημερινότητα μας, που είναι το πραγματικό υπόβαθρο της έμφυλης βίας. Και εν τέλει, η αποδόμηση της ίδιας της πατριαρχίας, που ελέγχει και εξουσιάζει αδιόρατα τις ζωές και τις συνειδήσεις όλων μας.
Κλείνουμε με δυο ακόμη σκέψεις: αυτή η προσπάθεια είναι ένας αγώνας για χειραφέτηση, αυτοπροσδιορισμό, ελευθερία. Είναι ένας διαρκής αγώνας ενάντια στην εξουσία και τον έλεγχο της πατριαρχίας. Κι ο αγώνας ενάντια σ' αυτή τη σκοτεινή εξουσία είναι καταρχήν και αναγκαστικά αγώνας για την απελευθέρωση της γυναίκας και κάθε εν δυνάμει θηλυκής ταυτότητας και έκφρασης. Η τοξική αρρενωπότητα, οι ηγεμονικές αρρενωπότητες και η αμφισβήτησή τους, καθώς και η προσπάθεια για αναδόμηση και επανανοηματοδότηση των έμφυλων ταυτοτήτων και εκφράσεων είναι κομβικής σημασίας για τον αγώνα αυτό. Και σ ' αυτόν τον αγώνα δεν περισσεύει κανένας, καμία και κανένα μας.
*Απαραίτητη επισήμανση των μελών της Πρωτοβουλίας: Για τη συνέντευξή μας αυτή έχουμε αντλήσει -κατά τη διάρκεια της συζήτησης- έμπνευση, ιδέες και υλικό από άλλα κείμενά μας, δημοσιεύσεις, επιστημονικά εργαλεία και επεξεργασίες.
Σχετικοί σύνδεσμοι:
-Ηλίας Γκότσης: https://www.facebook.com/groups/436603010343642
-Πρόδρομος Ταράσης, ψυχολόγος - ψυχοθεραπευτής: https://www.facebook.com/prodromostarasis