Στο ράφι επιστημονικών συγγραμμάτων στη βιβλιοθήκη της Ζυρίχης 22 σελίδες δακτυλογραφημένες το 1941 στα γερμανικά κρύβουν τα μυστικά για την ουλόκερη αίγα.
Ισως του πιο αρχαίου τύπου ελληνικής αίγας.
Μέχρι το 2010 που τα μέλη της ερευνητικής ομάδας του Ευρωπαϊκού SAVE Foudation ζήτησαν ένα αντίγραφο της μελέτης που είχε συντάξει την δεκαετία του '30 ο καθηγητής του ΑΠΘ Ι.Ν.Δημητριάδης, σχεδόν κανείς δεν γνώριζε την ύπαρξη αυτής της μελέτης.
Λίγο καιρό πριν ο ερευνητής του Δικτύου «Αμάλθεια», Βασίλης Λέκκας, είχε ανακαλύψει μια σελίδα της-παραπομπή από άλλη μελέτη- και ειδοποίησε τους ευρωπαίους εταίρους της SAVE Foundation να σπεύσουν στην Ζυρίχη, να παραλάβουν την μελέτη για να αποκτήσει έτσι η οργάνωση( και η χώρα) την πρώτη (προπολεμική) ολοκληρωμένη μελέτη για τα αυθεντικά χαρακτηριστικά ενός αυτόχθονου είδους.
«Η μελέτη Δημητριάδη μας έδωσε την δυνατότητα να μπορούμε να επιλέξουμε στα υπολείμματα των κοπαδιών που βλέπαμε ποιες ήταν οι γνήσιες ουλόκερες αίγες και ποιες είχαν υποστεί γενετικές αλλοιώσεις. Είναι μια εμπεριστατωμένη ζωοτεχνική μελέτη πολύτιμη και για την εκτροφή αλλά και την γνώση των κατάλληλων συνθηκών διαχείρισης αυτών των αιγών » λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ Λέκκας.
Γιατί τόση φασαρία για μια κατσίκα;
Γιατί αυτή η γίδα όπως και κάθε άλλο αυτόχθονο είδος διαθέτει μοναδικά χαρακτηριστικά «απαντά»- έμμεσα- ο καθηγητής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθνηνών δρ Ιωσήφ Μπιζέλης προσδιορίζοντας την αξία των αυτόχθονων φυλών της Ελλάδας στο βιβλίο που εξέδοσε(2021) η Αμάλθεια με τίτλο «Ελληνικές Φυλές Ζώων- Ένας κρυμμένος Θησαυρός- Greek Domestis Breeds, A hidden treasure».
Στην Ελλάδα οι αυτόχθονες φυλές σημειώνει ο δρ Ιωσήφ Μπιζέλης χαρακτηρίζονται από :
*ανθεκτικότητα σε αντίξοο περιβάλλον,
*δυνατότητα αξιοποίησης των πτωχών, άγονων εκτάσεων και βοσκοτόπων πολλών περιοχών,
*αντίσταση σε ασθένειες και παρασιτώσεις,
*ικανότητα επιβίωσης με περιορισμένη ποσότητα τροφής και νερού,
*ευκολία διαχείρισης και δυνατότητα παραγωγής προϊόντων, κυρίως γάλακτος και κρέατος με μοναδικά ποιοτικά χαρακτηριστικά».
Ουλόκερος αίγα, τα χαρακτηριστικά της
Κρέας και γάλα θεωρούνται μάλιστα τα δύο σημαντικότερα ποιοτικά χαρακτηριστικά της ουλόκερης αίγας έναντι των εισαγόμενων γαλακτοπαραγωγικών αιγών. Η υψηλή διατροφική αξία σε συνδυασμό με την ανθεκτικότητα της ουλόκερης αίγας και των άλλων αυτόχθονων ζώων γίνονται υπερ-πολύτιμα πλεονεκτήματα μπροστά στις επικείμενες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής που αναμένονται να επηρεάσουν μελλοντικά και ποικιλοτρόπως την ελληνική γεωργία και κτηνοτροφία.
Η ουλόκερος αίγα βρίσκεται ήδη στην κορυφή ενός άτυπου καταλόγου διάσωσης και διατήρησης των αυτόχθονων φυλών (προβάτων, βοοειδών, ιπποειδών, χοίρων, αιγών, σκύλων πουλερικών κα). Θεωρείται η πιο αντιπροσωπευτική περίπτωση εγχώριας αίγας που κινδυνεύει να χαθεί σ ένα απειλητικό μονοπάτι στο οποίο ήδη έχουν μπει και την ακολουθούν και άλλες φυλές θηλαστικών αγροτικών ζώων. Στις 2-3 περιοχές της Στερεάς Ελλάδας που εκτρέφεται και παρά τις γενναίες προσπάθειες που καταβάλλουν οι εκτροφείς της για να την διατηρήσουν, φθίνει αριθμητικά με αποτέλεσμα να συγκαταλέγεται στον κατάλογο των πιο απειλούμενων με εξαφάνιση ευρωπαϊκών κτηνοτροφικών ζώων.
Το σχήμα των κεράτων της, την καθιστά «ιδιαίτερο τύπο της εγχώριας αίγας» αλλά η ιστορία της την οδηγεί βαθιά στο παρελθόν της χώρας. Το σχήμα των κεράτων, οι ιδιαιτερότητες της , η σύνδεσή της με την ελληνική μυθολογία, ενέπνευσαν τους ιδρυτές της «Αμάλθειας» και η εικόνα της συνθέτει σήμερα το λογότυπο της οργάνωσης ενώ στο βιβλίο των αυτόχθονων φυλών η ουλόκερος κατέχει ξεχωριστή θέση στις σελίδες του.
Η μη κυβερνητική, μη κερδοσκοπική οργάνωση Δίκτυο «Αμάλθεια» που ιδρύθηκε το 2006 με στόχο την διάσωση, προστασία και ανάδειξη όλων των αυτόχθονων αγροτικών ζώων έχει «δανειστεί» το όνομά της από την Αμάλθεια της ελληνικής μυθολογίας, την τροφό του Δία. Στην ελληνική μυθολογία, ο Δίας μεγάλωσε στο Ιδαίο Άντρο με το γάλα της αίγας Αμάλθειας που του έδιναν οι Νύμφες μέσα από το κέρατό της το περίφημο «Κέρας της Αμάλθειας». Στην κλασσική αρχαιότητα το Κέρας της Αμάλθειας εξελίχθηκε σε σύμβολο της αφθονίας που σκορπούσε φυσικά προϊόντα (φρούτα, άνθη , σιτηρά και ξηρούς καρπούς) και άλλα υλικά αγαθά ( νομίσματα, πολύτιμους λίθους, κοσμήματα, σύμβολα διοικητικής εξουσίας).
Η Αμάλθεια, η ουλόκερος, η αρχαία Ελλάδα, η νότια Ιταλία και η Ισπανία
Στο μυστήριο πίσω από το μύθο, η ουλόκερος αίγα «ταυτίζεται» με την ελληνική μυθολογία και την αρχαία Ελλάδα καθώς έλκει και την ονομασία της από τα αρχαία ελληνικά αφού «ούλος» σημαίνει συστρεφόμενος ,γυριστός, περιελισσόμενος, όρος που εισήγαγε ο Ι.Ν.Δημητριάδης.
Μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ Λέκκας αποκαλύπτει κι έναν ακόμη λόγο που η ουλόκερος συνδέεται με την αρχαία Ελλάδα: «Υπάρχει στη Νότια Ιταλία μια φυλή που έχει κοινά χαρακτηριστικά και οι Ιταλοί πιστεύουν ότι κατάγεται από τις φυλές που είχαν φτάσει εκεί στις αποικίες της Μεγάλης Ελλάδας. Στην Ισπανία επίσης έχει εντοπιστεί πληθυσμός ,νότια της Βαρκελώνης, σε πρώην ελληνική αποικία(Εμπόριο) και υποψιάζονται ότι σχετίζεται με την ουλόκερο». Το σχήμα των κεράτων της πάντως παρουσιάζει μεγάλη παραλλακτικότητα: προς τα εξω σε σχήμα αγκάλης ή ελικοειδώς στρεφόμενα προς τα πάνω ή σε σχήμα στεφανιού περιστρεφόμενα πρόσθια του κεφαλιού.
Τα μεγαλύτερα ποσοστά ουλόκερων είχαν καταγραφεί στο παρελθόν στις περιοχές Βοιωτίας και Φθιώτιδας(επαρχία Λοκρίδας). Σύμφωνα με τον καθηγητή Ι.Ν.Δημητριάδη, οι αίγες αυτές υπήρχαν στη Μονή Σαγματά κοντά στη Θήβα από όπου διαδόθηκαν στην ευρύτερη περιοχή στις αρχές του 20ου αι.
Σήμερα ο αριθμός των ουλόκερων αιγών έχει μειωθεί δραματικά με το συνολικό αριθμό να υπολογίζεται περίπου στα 200 άτομα .Ο μεγαλύτερος αριθμός τους βόσκει στην ευρύτερη περιοχή της Βοιωτίας και Φθιώτιδας, που φημίζεται για την βιοποικιλότητα και την καθαρότητα του περιβάλλοντος. Σύμφωνα με στοιχεία που διέθεσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ Λέκκας το μεγαλύτερο κοπάδι αριθμεί 100 θηλυκες και 30 αρσενικά ενώ υπάρχουν κι αλλα δύο μικρότερα κοπάδια των 30 και 20 ζώων αντίστοιχα. Σημειωτέον οι μελετητές θεωρούν ως επαρκές για την διατήρηση- μελλοντική παρουσία μιας φυλής αιγοπροβάτων τον πληθυσμό των 2000 ατόμων.
Σχεδόν όλες οι προσπάθειες που έγιναν για την αναπαραγωγή της ουλόκερης σε άλλες περιοχές της χώρας π.χ. Αιτωλοακαρνανία, Πελοπόννησο κ.α., παρά την υποστήριξη που είχαν από την οργάνωση δεν απέδοσαν.
«Είναι ένα ζώο φορτωμένο με πολύ μυστήριο, περιπέτειες και εμπόδια. Τραβάει πολύ την προσοχή, πολλοί το θέλουν , δεν ξέρουν όμως πως να το εκθρέψουν. Τα πανεπιστήμια δεν δείχνουν το ενδιαφέρον που θα έπρεπε, ούτε η πολιτεία και μόνο κάποιοι ιδιώτες το συντηρούν σήμερα» λέει ο κ Λέκκας . Οι μέχρι τώρα προσπάθειες αναπαραγωγής έδειξαν ότι ένας κτηνοτρόφος λειτουργεί καλύτερα ατομικά ,με δικά του έξοδα κι όσο γίνεται κοντά στην αρχικό κοπάδι. Θα πετύχει ευκολότερα την εκτροφή κι αναπαραγωγή, παρά να του δώσεις τα ζώα και να έχεις υπό έναν έλεγχο που δεν επιθυμεί» προσθέτει ο ίδιος.
Παρόμοιο παράδειγμα αποτελεί μια φυλή βοοειδών που εντοπίστηκε στο Καστελλόριζο. Ομάδα Ιταλών ήταν αυτοί που πρώτοι την παρατήρησαν. Όπως διαπίστωσε η Αμάλθεια πρόκειται για μια σπάνια ελληνική φυλή και γι αυτό το λόγο, πριν χρόνια, ξεκίνησε διαδικασία μεταφοράς σε εγκαταστάσεις ενδιαφερόμενου κτηνοτρόφο στην Σαλαμίνα η οποία όμως δεν ευοδώθηκε. Ωστόσο μία ομάδα νέων κτηνοτρόφων από τη Ρόδο πήγε στο νησί και αγόρασε τα ζώα. Δημιούργησε κωδικό εκτροφής με δύο μικρούς πυρήνες των πέντε ζώων έκαστος έχοντας πλέον και την συμβουλευτική υποστήριξη της οργάνωσης.
«Η μελέτη για την ουλόκερη αίγα και γενικά για την διαφύλαξη του αυτόχθονου γενετικού υλικού της χώρας επείγει επισημαίνει η Αμάλθεια λόγω της ραγδαίας μείωσης των ντόπιων αιγών και την συνεχώς αυξανόμενη εισαγωγή ξένου γενετικού υλικού…Η μεγάλη φαινοτυπική και γενετική παραλλακτικότητα που υπάρχει στις αυτόχθονες αίγες δεν έχει μελετηθεί συστηματικά ενώ η σχετική επιστημονική βιβλιογραφία είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Σήμερα όμως υπάρχουν νέες σύγχρονες μέθοδοι όπως τεχνικές ανάλυσης DNA που μπορούν να βοηθήσουν στον χαρακτηρισμό τοπικών πληθυσμών ως φυλών και με σκοπό την διατήρηση και αξιοποίηση για την παραγωγή προϊόντων…»
Οι αυτόχθονες φυλές αγροτικών ζώων σε Ελλάδα, Ευρώπη και στον κόσμο
Σε όλο τον κόσμο οι αυτόχθονες φυλές αγροτικών ζώων θεωρούνται μια πολύτιμη κληρονομιά που πρέπει πάση θυσία να διασωθεί, να διατηρηθεί και να αξιοποιηθεί στο παρόν της εγχώριας παραγωγής, της αγροτικής οικονομίας, της διατροφής, της τουριστικής γαστρονομίας κα. Στην τελευταία εκτενή έκθεση για την παγκόσμια κατάσταση των ζωικών γενετικών πόρων για την κτηνοτροφία και τα τρόφιμα ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας(FAO) των Ηνωμένων Εθνών καταγράφει 5.584 διαφορετικές φυλές θηλαστικών αγροτικών ζώων στον κόσμο. Απ αυτές οι 2.572 προέρχονται από την Ευρώπη.
Σύμφωνα με στοιχεία της «Αμάλθειας» λίγες είναι οι διεθνείς βελτιωμένες φυλές που κυριαρχούν σε όλες τις χώρες ενώ περιορίζονται δραματικά οι αριθμοί των ζώων πολλών αυτόχθονων φυλών. Παγκόσμια το 7% των καταγεγραμμένων φυλών έχει ήδη εξαφανιστεί. Το 75% βρίσκεται σε άγνωστη κατάσταση ή σε κίνδυνο εξαφάνισης και μόνο το 18% δεν διατρέχει κίνδυνο.
Στην Ελλάδα σύμφωνα με μελέτη του ιππολόγου C-CCD Νικ. Κωστάρα και του καθηγητή Ιωσήφ Μπιζέλη από τις 9 φυλές βοοειδών που αναφέρονταν πριν 50-60 χρόνια, μόνοι δύο βρίσκονται σε κατάσταση κανονική (βούβαλος, βραχυκερατική), 2 σε επισφαλή ή σε κίνδυνο εξαφάνισης (Κατερίνης-Συκιάς),μία είναι σε κρίσιμη κατάσταση (Κέας) ενώ 4 θεωρούνται οριστικά εξαφανισμένες(Τήνου, Άνδρου, Χίου, Κέρκυρας). Από τους πληθυσμούς βοοειδών ένας είναι σε κίνδυνο εξαφάνισης(Ροδόπης) ενώ 5 σε κρίσιμη κατάσταση (Πρεσπών, ορεινής Κρήτης, Νισύρου, Αγαθονησίου, Καστελόριζου).
Στα ιπποειδή, από τις 8 ελληνικές φυλές μία βρίσκεται σε κατάσταση ευαίσθητη(Πίνδου)μία σε κατάσταση του κινδύνου εξαφάνισης( Σκύρου, Ανδραβίδας, Μεσσαράς, Ρόδου) και δυο σε άγνωστη κατάσταση (Θεσσαλίας, ελληνικός όνος).
Στα πρόβατα από τις τουλάχιστον 40 φυλές που αναφέρονται στη διάρκεια του 20ου αιώνα 14 βρίσκονται σε κανονική κατάσταση, 5 σε ευαίσθητη, μία σε κίνδυνο, 3 σε επισφαλή, μία σε κίνδυνο εξαφάνισης, 5 σε κρίσιμη κατάσταση και 5 σε άγνωστη κατάσταση. Οριστικά εξαφανισμένες θεωρούνται άλλες 9.
Στις αίγες η εγχώρια ελληνική αίγα με όλες τις παραλλαγές που δεν έχουν μελετηθεί, μειώνεται ραγδαία κι έχει δεχθεί σημαντικές ξένες επιδράσεις τις τελευταίες δεκαετίες. Σε κανονική κατάσταση βρίσκονται οι αίγες Σκοπέλου και Καρύστου. Σε κανονική κατάσταση βρίσκεται και ο εγχώριος (μαύρος) ελληνικός χοίρος. Σε ποσοστά το 40% των εγχώριων φυλών βρίσκεται σε κανονική κατάσταση , το 60% είναι ευάλωτες με το 30% εξ αυτών σε κρίσιμη κατάσταση.
«Οι αυτόχθονες ελληνικές φυλές, καταλήγει ο κ Μπιζέλης, έχουν μεγάλη εθνική αξία ως μοναδικοί γενετικοί πόροι, που η απώλειά τους δεν είναι αναστρέψιμη. Έχουν μεγάλη οικονομική σημασία γιατί από αυτές παράγονται ιδιαίτερα προϊόντα με προστιθέμενη αξία ενώ έχουν ανεκτίμητη αξία ως πολιτιστική κληρονομιά του τόπου μας».
Τις φωτογραφίες παραχώρησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ το δίκτυο «Αμάλθεια»
ΑΠΕ-ΜΠΕ