Η παχυσαρκία, που έχει εξελιχθεί σε σύγχρονη μάστιγα, είναι αδυναμία βούλησης; Και τι ρόλο παίζει ο εθισμός σε υπερ-επεξεργασμένες τροφές;
Μέσα από ένα ταξίδι στον χρόνο ο Γιάννης Πρασσάς, διδάκτωρ Μοριακής Βιολογίας του Πανεπιστημίου του Τορόντο και μόνιμος ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Mount Sinai Hospital, «αποκωδικοποιεί» όλα τα επιστημονικά δεδομένα.
Όπως αναφέρει στο iefimerida.gr, η παχυσαρκία είναι μια πολυπαραγοντική μεταβολική κατάσταση, στη διαμόρφωση της οποίας συμμετέχουν πολλοί γενετικοί, επιγενετικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες. Στο πλαίσιο αυτό, ο καθένας μας, βάσει της ιδιαίτερης κατασκευής του, έχει να δώσει μια εντελώς διαφορετική μάχη ως προς την εξασφάλιση μια υγιούς μεταβολικής ισορροπίας. «Γι’ αυτό και είναι εντελώς λάθος η σύνδεση της παχυσαρκίας με απλή αδυναμία βούλησης» επισημαίνει.
Η... μαϊμουδίτσα, η γλυκόζη και η έκκριση ντοπαμίνης
Για να γίνει αυτό κατανοητό, όπως λέει, αρκεί να κάνουμε ένα ταξιδάκι στον χρόνο, καμιά πενηντάρια εκατομμύρια χρόνια πίσω. «Κάπου εκεί, στην κεντρική Αφρική, θα δούμε την προ-προ…γιαγιά μας μαϊμουδίτσα να κάθεται πεινασμένη στο κλαδί της και αγναντεύει τα δέντρα της περιοχής σε αναζήτηση τροφής. Τρέφεται αποκλειστικά με φρούτα, άλλωστε. Μέρα με τη μέρα η πείνα της μεγαλώνει, αλλά η κάθοδος από το δέντρο απαιτεί προσεκτικό σχέδιο, γιατί οι ύαινες και τα λιοντάρια παραμονεύουν. Πρέπει να βεβαιωθεί ότι το ενεργειακό τρόπαιο θα αξίζει το ρίσκο της διαδρομής. Αφού έχει μελετήσει τις συνήθειες των αιλουροειδών, ξεχύνεται ξαφνικά για το δέντρο στην απέναντι μεριά του δάσους. Με την ψυχή στο στόμα φτάνει εκεί και βρίσκεται μπροστά σε μια συκιά φορτωμένη με ώριμα φρούτα. Αρπάζει δυο-δυο τα φρούτα και αφήνεται στην ηδονή της απόλαυσης. Καθώς η άφθονη γλυκόζη από τα σύκα πλημμυρίζει το αίμα της, ο εγκέφαλός της εκκρίνει μεγάλες δόσεις της ορμόνης της ντοπαμίνης. Η ορμόνη της ανταμοιβής και της ικανοποίησης. Ο μοριακός τρόπος που θα τη βοηθάει να θυμάται ότι σ’ αυτό το δέντρο κρύβεται ένας ενεργειακός θησαυρός. Μια βιοχημική στάμπα υπενθύμισης ότι το πλούσιο ενεργειακά περιεχόμενο του ευρήματος θα αξίζει στο μέλλον κάθε ρίσκο επιστροφής. Όσο πυκνότερη σε ενέργεια η τροφή (και όσο γρηγορότερα αποσπώμενη) τόσο μεγαλύτερη η έκκριση ντοπαμίνης. Είναι θέμα επιβίωσης», περιγράφει ο δρ Πρασσάς.
Η παγίδα των υπερ-επεξεργασμένων τροφών
Επιστρέφοντας στο σήμερα, όπως εξηγεί, το διατροφικό μας περιβάλλον έχει αλλάξει άρδην, αλλά η εγκεφαλική καλωδίωσή μας παραμένει παρόμοια με της μαϊμουδίτσας. Ο εξελικτικός μηχανισμός της έκκρισης ντοπαμίνης μετά την κατανάλωση συμπυκνωμένης ενεργειακά τροφής εξακολουθεί να σηματοδοτεί τους σύγχρονους εγκεφάλους μας με αντίστοιχους μοριακούς μηχανισμούς. Αλλά, σε αντίθεση με τότε, πλέον υπάρχει μια διπλή παγίδα στις μέρες μας:
Παγίδα 1: Δεν χρειάζεται πλέον να αναζητάμε «συκιές». Πλέον, με τα σούπερ μάρκετ και τα ψυγεία υπάρχει μόνιμα, εύκολα προσβάσιμη πηγή ενέργειας στο σπίτι μας.
Παγίδα 2: Όχι απλώς έχουμε «συκιές» στο σπίτι μας, αλλά εδώ και μισό αιώνα έχουμε γεμίσει από κάτι νέου τύπου υπερ-επεξεργασμένα «σύκα» (υπερ- επεξεργασμένες τροφές), υπερ-εμπλουτισμένα σε επεξεργασμένη ζάχαρη, λιπαρά και αλάτι ειδικά σχεδιασμένα να παράγουν τεράστιες ποσότητες ντοπαμίνης με την πρώτη μπουκιά.
Οι βιολογικοί μηχανισμοί που κάποτε μας βοηθούσαν να επιβιώσουμε, τώρα μας κρατάνε σε εθισμό
«Κατά μια έννοια, το τέλειο "εθιστικό": απολαυστικό, γρήγορο, φθηνό και προσβάσιμο, αν και παραμένει ανοιχτή η συζήτηση σχετικά με το αν πρέπει τα υπερ-επεξεργασμένα φαγητά να κατηγοριοποιηθούν ως addictive (εθιστικά). Μια ολόκληρη βιομηχανία βασισμένη στην εξελικτική αδράνεια της νευροβιολογίας μας. Και έτσι σήμερα οι ίδιοι βιολογικοί μηχανισμοί που κάποτε μας βοηθούσαν να επιβιώσουμε, τώρα μας κρατάνε σε ένα συνεχόμενο τριπάκι κυνηγιού εύκολης προσωρινής ανταμοιβής και ευχαρίστησης. Νιώθουμε λίγο πεσμένοι; Ανοίγουμε ένα αναψυκτικό ή τρώμε 5-6 κουταλιές παγωτό και ο εγκέφαλός μας «λάμπει» από ικανοποίηση νομίζoντας ότι ανακαλύψαμε έναν ακόμη δυσεύρετο ενεργειακό θησαυρό απαραίτητο για την επιβίωσή μας. Και, όπως με τις άλλες εθιστικές ουσίες (νικοτίνη, αλκοόλ κ.λπ.), η συνεχής ενεργοποίηση επιφέρει έναν σταδιακό κορεσμό του συστήματος, καθιστώντας όλο και πιο δύσκολο να επιτύχουμε το ίδιο επίπεδο ικανοποίησης», αναφέρει ο Έλληνας ειδικός.
Ως αποτέλεσμα, ο άνθρωπος καταλήγει να αναζητεί όλο και περισσότερη υπερ-επεξεργασμένη τροφή. Η αναντιστοιχία μεταξύ της εξελικτικής βιολογίας και του σύγχρονου περιβάλλοντος δημιουργεί, έτσι, μια συνθήκη εθισμού, με σοβαρές πληθυσμιακές επιπτώσεις σε θέματα ψυχικής και σωματικής υγείας (παχυσαρκία, διαβήτης, μεταβολικά νοσήματα κ.λπ.).
Πώς ξεφεύγει κανείς απ’ αυτή την παγίδα ντοπαμίνης;
Σύμφωνα με τον δρ. Πρασσά, η διαφυγή από αυτή την παγίδα της ντοπαμίνης δεν είναι εύκολη υπόθεση, γιατί ο καθένας έχει το δικό του μεταβολικό και γενετικό υπόβαθρο που καθορίζει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της σχέσης με το φαγητό, τις συνήθειες, τις εξαρτήσεις και τη νευροβιολογία. Επίσης, σε όλα αυτά σημαντικότατο ρόλο παίζουν και κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες. Η πρόσβαση σε μη υπερ-επεξεργασμένες τροφές εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από κοινωνικοοικονομικά κριτήρια. Για πολλούς ανθρώπους οι υπερ-επεξεργασμένες τροφές αποτελούν τη μόνη προσιτή πηγή ενέργειας (στην Αμερική περίπου το 30%-40% των θερμίδων προέρχεται από ultra-processed foods). Δυστυχώς, αυτό οδηγεί σε σημαντικές κοινωνικές ανισότητες στη διατροφή και στην υγεία.
«Είναι σημαντικό, σε πρώτη φάση, να αναγνωρίσουμε τους τρόπους με τους οποίους το περιβάλλον παίζει με τη βιολογία μας. Επιπλέον, περιορίζοντας την πρόσβαση μας σε υπερ-επεξεργασμένες τροφές και δημιουργώντας χώρο για δραστηριότητες που ενισχύουν φυσικά την ντοπαμίνη, όπως η άσκηση, οι ουσιαστικές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, η μουσική, η θέσπιση και εκπλήρωση στόχων, η προσεγμένη διατροφή, ο κάλος ύπνος κ.ά., μπορούμε σιγά-σιγά να βοηθήσουμε στην αποκατάσταση της ισορροπίας του συστήματος ντοπαμίνης του εγκεφάλου μας και να κάνουμε ένα πρώτο βήμα προς μια ολιστικότερη ανάκτηση του ελέγχου της διατροφικής μας συμπεριφοράς», καταλήγει.