Στην iefimerida της 17/3/2020 διάβασα την ενδιαφέρουσα συνέντευξη του κ. Στ. Ράμφου στην οποία μιλά για ενδιαφέροντα και σημαντικά πράγματα για τον κορωνοϊό.
Μεταξύ αυτών ξεχώρισα τα παρακάτω: « Έρχεται η ώρα για όλους μας να σκεφτόμαστε την αλλαγή, ξεκινώντας από τον εαυτό μας και όχι από τους άλλους…Έχει μεγάλη σημασία να εκτεθούμε στα προβλήματά μας. Ο κορονοϊός μπορεί να εξελιχθεί έτσι σε ευλογία».
Να εκτεθούμε λοιπόν στα προβλήματα μας. Εδώ προκύπτουν δύο ερωτήματα. Πρώτον, ποια είναι τα προβλήματά μας στα οποία πρέπει να εκτεθούμε και τα οποία πρέπει να εξετάσουμε, και δεύτερον πώς θα σκεφτούμε και πώς θα δράσουμε στην συνέχεια. Υποθέτω πως ο κ. Ράμφος εννοεί όχι μόνο τα προσωπικά προβλήματα του καθενός, αλλά, κυρίως, αυτά της παγκόσμιας πραγματικότητας διότι αυτά δημιουργούν και εκείνα που επηρεάζουν τον καθένα χωριστά. Η τήξη των πάγων, π.χ., είναι παγκόσμιο πρόβλημα, αλλά επηρεάζει την ατομική ζωή όλων, άλλων λιγότερο και άλλων περισσότερο.
Για πολλούς επιστήμονες και για πολλούς απλούς ανθρώπους, μεταξύ των οποίων και ο γράφων, δύο είναι τα μεγάλα προβλήματα που καλείται να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα: η οικολογική ανισορροπία (πιο απλά, τα πολλά περιβαλλοντολογικά προβλήματα) και η υπερκατανάλωση (πιο απλά, η υπερβολική σπατάλη σπάνιων πόρων για ικανοποίηση αναγκών που είναι στην πραγματικότητα περιττές).
Για το πρώτο πρόβλημα τείνει να διαμορφωθεί μια γενική αποδοχή. Λίγοι αρνούνται σήμερα την επιδεινούμενη οικολογική ανισορροπία. Υπάρχουν αρκετοί που αρνούνται ότι υπάρχει κλιματική αλλαγή, αλλά λίγοι αρνούνται την ύπαρξη σημαντικών περιβαλλοντολογικών προβλημάτων. Υπάρχουν, επίσης , πολλοί που υποστηρίζουν ότι δεν πρέπει να ανησυχούμε διότι ο καπιταλισμός που τα δημιούργησε θα βρει τον τρόπο να τα λύσει. Ορισμένοι μάλιστα επικαλούνται την ρήση του Μαρξ ότι η κοινωνία δημιουργεί προβλήματα όταν μπορεί να τα λύσει, ξεχνώντας μια άλλη ρήση του για το ότι τίποτα δεν εγγυάται ότι ο πλανήτης δεν μπορεί να καταστραφεί.
Για το δεύτερο πρόβλημα, αυτό της υπερκατανάλωσης , δεν υπάρχει γενική αποδοχή. Πολλοί μπερδεύουν την απόκτηση υλικών ή αΰλων αγαθών με την κατάκτηση της ευτυχίας και της κοινωνικής καταξίωσης. Αυτή η τάση τροφοδοτείται αδιάντροπα και συστηματικά από τους καπιταλιστές και το μακρύ τους χέρι, τους διαφημιστές, με διάφορες εξευτελιστικές για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια διαφημίσεις, αλλά και από ανθρώπους που απερίσκεπτα γίνονται θύματα αυτής της τάσης.. Παράλληλα, όσο η υπερκατανάλωση και η σπατάλη σπανίων πόρων αναγνωρίζεται ως σημαντικός αρνητικός παράγοντας των προβλημάτων, τόσο διογκώνονται τα κινήματα που διεκδικούν απλούς τρόπους συλλογικής ζωής.
Έχοντας και κατανοώντας αυτά τα προβλήματα, πώς τα αντιμετωπίζουμε και με ποια βάση κάνουμε τις επιλογές μας; Γενικώς μιλώντας, δύο είναι οι φορείς που πρέπει να κάνουν τις σχετικές επιλογές: το κράτος και το άτομο. Οι επιλογές και οι αποφάσεις του κράτους γίνονται, σχεδόν πάντοτε, αντικείμενο διαφωνιών και εντάσεων διότι από τις αποφάσεις αυτές ορισμένα οργανωμένα συμφέροντα θίγονται και άλλα ευνοούνται. Αντίθετα, για τις ατομικές αποφάσεις ουδείς μπορεί να έχει αντίρρηση. Παραδείγματος χάριν, αν το κράτος απαγορεύσει την κυκλοφορία αυτοκινήτων, οι βιομηχανίες παραγωγής, οι έμποροι και τα βενζινάδικα μπορεί να αντιδράσουν συντονισμένα και έντονα. Αν όμως οι πολίτες με ατομικές αποφάσεις προτιμήσουν να κινούνται με ποδήλατα κανείς δεν μπορεί να διαμαρτυρηθεί ή να έχει αντίρρηση. Για τον λόγο αυτόν οι ατομικές αποφάσεις μπορεί να έχουν καθοριστικό ρόλο χωρίς να διαταράσσουν την κοινωνική ειρήνη.
Στο σημείο αυτό, ο αναγνώστης μπορεί να αναρωτηθεί: ποιες επιλογές έχει το άτομο προκειμένου να βοηθήσει στην αντιμετώπιση των προβλημάτων του περιβάλλοντος και της υπερκατανάλωσης; Οι επιλογές που έχουμε είναι δύο: είτε να συνεχίσουμε να ζούμε όπως μέχρι σήμερα ή να αποδεχτούμε ένα πρότυπο ζωής που μας εξασφαλίζει άνεση χωρίς σπατάλη. Η πρώτη επιλογή είναι εύκολη αλλά οδηγεί με βεβαιότητα σε καταστροφικές συνέπειες για τις παρούσες και για τις μέλλουσες γενεές. Η δεύτερη επιλογή απαιτεί απάντηση στο θεμελιώδες Σωκρατικό «πώς πρέπει να ζούμε;» και αναθεώρηση των αξιών και των συνηθειών μας.
Απόρριψη του σπάταλου τρόπου ζωής δεν σημαίνει ότι πρέπει να ζήσουμε σαν ασκητές ή σαν κυνικοί φιλόσοφοι. Κατά τον Αριστοτέλη, η ευδαιμονία δεν βρίσκεται στην άρνηση των υλικών αγαθών, αλλά στην άνετη, χωρίς σπατάλη, διαβίωση και στην αρετή. Ήρθε η ώρα αυτά που έλεγε ο Αριστοτέλης και οι άλλοι μεγάλοι αρχαίοι Έλληνες να τα μελετήσουμε και να τα λάβουμε σοβαρά υπ΄όψιν.
Το αν ο κορονοϊός θα εξελιχθεί σε ευλογία, όπως είπε ο κ. Ράμφος, ή αν είναι μία καλή ευκαιρία για σκέψη και αναθεώρηση των αξιών , όπως αναφέρουν πολλοί άλλοι, θα φανεί στο μέλλον. Κατά τον γράφοντα, η ζωή στο άμεσο μέλλον, αφού ο κίνδυνος περάσει, θα είναι πάλι όπως και πριν. Όπως έλεγαν, ειρωνικά, τα παιδιά των λουλουδιών στην Αμερική, θα είναι business as usual. Οι άνθρωποι που έζησαν μια ανεξέταστη ζωή σε έναν πολιτισμό που ευνοεί την δημιουργία πλούτου και ταυτόχρονα ωθεί στην σπατάλη (μία χτυπητή αντίφαση του σύγχρονου καπιταλισμού) θα χρειαστούν να ζήσουν πολλά δραματικά γεγονότα πριν εξετάσουν σοβαρά τον τρόπο που ζουν και τις εναλλακτικές επιλογές που έχουν.
,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,
Ο κ. Θεόδωρος Π. Λιανός είναι Ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών.