Η Ακαδημία Αθηνών εξέλεξε τον μεγάλο έλληνα κοινωνιολόγο, τακτικό μέλος της, αποκαθιστώντας μια αδικία αρκετών ετών. Ποιος είναι όμως ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς και πώς διαμορφώθηκε το έργο του.
Παρίσι, λίγο μετά τη Μεταπολίτευση μια ομάδα ελλήνων κοινωνιολόγων κρατά ένα πανό που γράφει « Η Ελλάς ευγνωμονούσα τους κοινωνιολόγους καφετζούδες» , ανάμεσα τους ένας μελαμψός , λίγο ξερακιανός, με πλούσια κόμη και γενειάδα κρατάει ένα πλακάτ με τη φράση «Είσαι ο Πάπας του Μαρξισμού». Δίπλα του ο μεγάλος Νίκος Πουλαντζάς , ο Γιώργος Βέλτσος , ο Κώστας Ζουράρης , η Χρύσα Ρωμανού, ο Ντίνος Κεσσανλής και ο Νέντης Δημητράκος.
Βέβαια , ίσως , εκείνη τη στιγμή κανείς να μην υποψιαζόταν πως εκείνη θα ήταν η παρέα που θα άλλαζε την πορεία των κοινωνικών επιστημών στην Ελλάδα. Ωστόσο , το πανό μπορεί να μην υπήρξε προφητικό , καθώς η ελληνική κοινωνία ελλείψει αναλυτικών εργαλείων δεν κατάφερε μέχρι σήμερα να αντιληφθεί την αξία της κοινωνιολογίας στη σύγχρονη παιδεία , πόσω μάλλον να την ευγνωμονεί, παρά ταύτα αποδίδει το γονιδίωμα μιας εποχής που δύσκολα περιγράφεται με λόγια. Μέσα σ´αυτό το κλίμα μιας εποχής που το πνεύμα της διαμορφώθηκε μέσα από τις αντιθέσεις , τις αντινομίες και την ασυμμετρία που παρήγαγαν οι προσδοκίες που μετατράπηκαν σε αυταπάτες , ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς και η γενιά του εμφανίστηκαν , σχεδόν αιφνίδια , για να προτείνουν , μεταξύ πολλών άλλων θεμάτων και ένα αξιακό σύστημα στον ακαδημαϊκό χώρο που δεν χρειαζόταν να είναι αποστειρωμένο για να παραγάγει πνευματικότητα. Πρωτοεμφανίστηκε το 1968 με το βιβλίο σταθμός «Η ελληνική τραγωδία - από την απελευθέρωση ώς τους συνταγματάρχες». Θα ακολουθήσουν τα «Είδωλα Πολιτισμού», «Εξάρτηση και Αναπαραγωγή» (Θεμέλιο), «Κοινωνική Ανάπτυξη και Κράτος», από την περίφημη Ιστορική Βιβλιοθήκη του Εκδοτικού Οίκου, «Ελλάδα της Λήθης και της Αλήθειας», «Η επινόηση της ετερότητας», «Πόλεμος και Ειρήνη», «Μορφές Συνέχειας και Ασυνέχειας», «Κράτος, Κοινωνία, Εργασία στη μεταπολεμική Ελλάδα», «Γυμνή Βασίλισσα», «Δημοκρατία, Σύνταγμα, Ευρώπη στην εποχή της κρίσης», «Ταξίδι στον Λόγο και την Ιστορία», «Η νέα παγκόσμια αταξία», «Το πολιτικό στη σκιά της Πανδημίας», συμμετέχει στο συλλογικό έργο «Η Ελλάδα σε εξέλιξη», «Για μιαν άλλη Πολιτεία» και τέλος «Ο αόρατος Λεβιάθαν». Ο πολιτικός του λόγος πολυσχιδής και ανατρεπτικός ξεπέρασε αναχρονιστικά επιστημονικά σχήματα και έθεσε το πλαίσιο σε πολλά ζητήματα των κοινωνικών επιστημών.
Οι σχέσεις ζωής που τον διαμόρφωσαν
Αναμφίβολα οι σχέσεις του με δύο μεγάλες προσωπικότητες υπήρξαν καθοριστικές και για τη δική του διαμόρφωση. Η οικογενειακή σχέση που διατηρούσε για πολλές δεκαετίες με τον μεγάλο έλληνα συνταγματολόγο Δημήτρη Τσάτσο , τον οδήγησε στο να συνδεθεί με το έργο του Τσάτσου μέσω της συμβολής του στο επανεκδοθεί το βιβλίο του η «Πολιτεία» (2021), το οποίο αποτέλεσε το magnum opus του συνταγματολόγου. Το βιβλίο «Πολιτεία», που ολοκληρώθηκε λίγο πριν τον θάνατο του Τσάτσου το 2010, επανακυκλοφόρησε σε ηλεκτρονική μορφή με επίμετρο του Τσουκαλά, προσθέτοντας μια κριτική και ερμηνευτική διάσταση στο οργανικό έργο του Τσάτσου για την πολιτεία ως φιλοσοφικό και θεσμικό φαινόμενο. Αυτή η συνεργασία υπογραμμίζει τον αμοιβαίο σεβασμό μεταξύ των δύο διανοουμένων, καθώς ο Τσουκαλάς αναδεικνύει τη συμβολή του Τσάτσου στη θεωρία του δικαίου και της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, ενώ παράλληλα εντάσσει το έργο του σε ένα ευρύτερο ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο.
Η αδελφική σχέση με τον Πουλαντζά
Η σχέση του κοινωνιολόγου Κωνσταντίνου Τσουκαλά με τον διανοητή Νίκο Πουλαντζά ξεκίνησε στα νεανικά τους χρόνια, όταν γνωρίστηκαν ως έφηβοι στα 15 τους χρόνια. Αυτή η φιλία, που διαμόρφωσε τις πολιτικές και πνευματικές τους αναζητήσεις, έφτασε μέχρι τις τελευταίες στιγμές της ζωής του Πουλαντζά, σημαδεύοντας μια εποχή και μια γενιά διανοουμένων.
Από το ποδόσφαιρο στις πολιτικές συζητήσεις
Ο Τσουκαλάς ανέφερε πως η παρέα τους, που συμπεριλάμβανε και τον Κώστα Σημίτη, δημιουργήθηκε μέσω κοινών δραστηριοτήτων όπως το ποδόσφαιρο. Συγκεκριμένα, ο Πουλαντζάς, συμμαθητής του Σημίτη στο Πειραματικό Σχολείο, προσέγγισε τον Τσουκαλά προτείνοντάς του να γνωρίσει τον Σημίτη: «Μετά θα παίξουμε ποδόσφαιρο, έλα μαζί, και θα γνωρίσεις ένα εξαιρετικό παιδί, τον Κώστα τον Σημίτη». Αυτή η φιλία εξελίχθηκε σε μια ομάδα νέων που συζητούσαν πολιτική και φιλοσοφία, με κεντρικό άξονα την αναζήτηση μιας δημοκρατικής εναλλακτικής μετά τον εμφύλιο.
Ο ίδιος περιέγραψε την σχέση τους με τα δικά του λόγια πριν μερικά χρόνια στην εκπομπή «Μονόγραμμα» στην ΕΡΤ-2.«Τα πρώτα ταξίδια -εξομολογείται- τα έκανα με τον επιστήθιο φίλο μου τον Νίκο Πουλαντζά, Τρέχαμε στα μουσεία, σε ό,τι μπορείτε να φανταστείτε, και μέσα από αυτή τη μαθητεία, η οποία ήταν ταυτόχρονη μαθητεία θεωρητική, λογοτεχνική και επίσης μαθητεία εμπειριών, πλούσιων, έτσι σιγά σιγά μεγάλωσα και εγώ και ο Νίκος, με τον οποίο είχαμε κοινές μαθητείες και ως προνομιούχοι αν θέλετε, προνομιούχα παιδιά, μιας μέσης αστικής τάξης, που πολύ γρήγορα αρχίσαμε να θέτουμε ερωτήματα τα οποία δεν έθεταν ούτε οι γονείς μας ούτε και οι περισσότεροι συνομήλικοί μας.
Ο Πουλαντζάς δεν ήταν απλώς φίλος μου, ήταν αδερφός μου, δεν είχα αδέρφια εγώ […] Hταν αδερφός μου και γι’ αυτό ακριβώς, το πλήγμα το οποίο υπέστην όταν ο Πουλαντζάς αυτοκτόνησε υπήρξε για μένα το μεγαλύτερο ίσως πλήγμα που υπέστην ποτέ στη ζωή μου».Η αυτοκτονία του Πουλαντζά έμεινε ως ανοιχτή πληγή, συμβολίζοντας την κατάρρευση ενός ιδεολογικού οράματος και την προσωπική τραγωδία ενός θεωρητικού που δεν βρήκε απάντηση στα διλήμματα του.Σήμερα, ο Τσουκαλάς φέρει τη μνήμη αυτής της φιλίας ως μάρτυρας μιας γενιάς που πίστευε στη δύναμη των ιδεών και της δράσης, ακόμα κι όταν οι ιδέες τους συναντούσαν τα όρια της ιστορικής πραγματικότητας.
Τέλος , σημαντικό κομμάτι της ζωής του η σύζυγός του, Φωτεινή Τσαλίκογλου, συγγραφέας και καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο. Δύο διανοούμενοι συγγραφείς σε ένα σπίτι που, όπως λέει, «…στριμώχνονται, συγκρούονται, αντιπαρατίθενται και τελικά καταφέρνουν να συνυπάρχουν».
Ο Κων. Τσουκαλάς διετέλεσε καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Παρισίων αριθ. 8 και στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1981-1985), επιστημονικός διευθυντής του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (1981-1989), επισκέπτης καθηγητής στα Πανεπιστήμια Columbia της Νέας Υόρκης, Princeton, New York University (NYU), της Πόλης της Νέας Υόρκης (CUNY), Iztapalapa της Πόλεως του Μεξικού, Παρισίων (Paris 1), καθώς και στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εχει επίσης διατελέσει μέλος του Ανωτάτου Συμβουλίου Ερευνας και Τεχνολογίας, αρχηγός της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Διάσκεψη Κορυφής του ΟΗΕ για την Κοινωνική Ανάπτυξη (1994-1996), μόνιμο μέλος του «Carrefour pour la science et la culture» που οργανώθηκε από την Ε.Ε. υπό την προεδρία του Ζακ Ντελόρ, πρόεδρος του Δ.Σ. του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, πρόεδρος της Ενωσης Ελλήνων Κοινωνιολόγων της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης και βουλευτής Επικρατείας του ΣΥΡΙΖΑ στις εκλογές του Ιανουαρίου 2015. Διετέλεσε πρόεδρος του Δ.Σ. του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού την περίοδο 2016-2020.