Tα ελληνικά δημόσια πανεπιστήμια δυσκολεύονται να ανταποκριθούν αποτελεσματικά στην σύγχρονη πολύπλευρη αποστολή τους που είναι η εκπαίδευση νέων επιστημόνων αλλά και η παραγωγή νέας γνώσης χρήσιμης στην κοινωνία, την πολιτεία και την οικονομία.
Πλην φωτεινών εξαιρέσεων, δεν είναι ακόμη σε θέση να παρακολουθήσουν ως πρωταγωνιστές τις ταχύτατες και πολλές φορές ανατρεπτικές κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις. Τρεις κατά την γνώμη μας είναι οι τομείς της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης που απαιτούν ανατρεπτικές μεταρρυθμίσεις : ο τρόπος διοίκησης των πανεπιστημίων, ο ουσιαστικός εκσυγχρονισμός των σπουδών, των πτυχίων τους και των συνεπαγόμενων επαγγελματικών δικαιωμάτων και η διασύνδεση της επιστημονικής έρευνας και καινοτομίας που παράγουν με την κοινωνία και την οικονομία.
Πανεπιστημιακή Διοίκηση
Η διοίκηση στα δημόσια πανεπιστήμια πρέπει να έχει δύο αρχές: Μια εκτελεστική και μια εποπτική-στρατηγική. Η εκτελεστική εξουσία να ανατίθεται στον πρύτανη για ακαδημαϊκά θέματα, ενώ στρατηγικό και εποπτικό ρόλο έχει το Συμβούλιο Ιδρύματος. Πρόεδρος του Συμβουλίου πρέπει να είναι ένα εξωτερικό μέλος του Συμβουλίου Ιδρύματος ώστε να αποφεύγεται η υπηρέτηση ενδοιδρυματικών μικροσυμφερόντων και συντεχνιακών ισορροπιών που εκφράζουν τα εσωτερικά μέλη, καθηγητές του Ιδρύματος. Τα εσωτερικά μέλη ψηφίζονται από τους καθηγητές του Ιδρύματος ενώ τα εξωτερικά, πλειοψηφούντα σε αριθμό, από τα εκλεγμένα εσωτερικά μέλη του.
Οι δύο αρχές θα πρέπει να έχουν αρμοδιότητες εντελώς διακριτές μεταξύ τους.
- Ο πρύτανης να ορίζεται από το Συμβούλιο Ιδρύματος, το οποίο συστήνει ειδική επιτροπή (Recruitment Committee) για την αναζήτηση των κατάλληλων υποψηφίων για να καταλάβουν τη θέση του πρύτανη από τους οποίους αυτό κατόπιν επιλέγει. Ο μισθός του πρύτανη πρέπει να είναι σημαντικός (7000-8000 ευρώ) έξω από το δημόσιο λογιστικό ώστε να προσελκύει έμπειρους και σημαντικούς υποψήφιους. Μπορεί να καλύπτεται από τα ΝΠΙΔ του Ιδρύματος, όπως η Εταιρεία Διαχείρισης και αξιοποίησης της περιουσίας του Ιδρύματος.
- Η Σύγκλητος, με ολιγομελή σύνθεση, με τους Κοσμήτορες και μόνο, πρέπει να ασχολείται μόνο με ακαδημαϊκά θέματα.
- Για τα οικονομικά του ιδρύματος πρέπει να υπάρχει επαγγελματική διοίκηση (Γενικός Οικονομικός Διευθυντής) με αντίστοιχα προσόντα που θα ορίζεται και θα εποπτεύεται από το Συμβούλιο Ιδρύματος, μετά από δημόσια προκήρυξη της θέσης.
- Συνοπτικά, η Σύγκλητος συζητά και εισηγείται για τα ακαδημαϊκά θέματα στο Συμβούλιο Ιδρύματος το οποίο διαρθρώνει και αποφασίζει τον στρατηγικό σχεδιασμό του Ιδρύματος, ο Πρύτανης εκτελεί τις αποφάσεις του Συμβουλίου και ελέγχεται από αυτό, το οποίο μπορεί να τον παύσει ως ανεπιτυχή.
Εκσυγχρονισμός σπουδών και πτυχίων
Η εκθετική πρόοδος της επιστήμης και των νέων τεχνολογιών, η ανάγκη διεπιστημονικής προσέγγισης πολύπλοκων προβλημάτων έχουν διεθνώς αλλάξει άρδην την οργάνωση των σπουδών και της έρευνας στα πανεπιστήμια. Διεθνώς, παλαιά επιστημονικά αντικείμενα εγκαταλείπονται τάχιστα. Οι διάφοροι επιστημονικοί κλάδοι έχουν πλέον εφαπτόμενα σύνορα, οι φοιτητές, οι νέοι επιστήμονες, καλούνται να εκτεθούν όχι μόνο σε συγκεκριμένα γνωστικά αντικείμενα αλλά και στη δυναμική αλληλεπίδραση πολλών αντικειμένων που μόλις πριν λίγα χρόνια θεωρούνταν εντελώς ξένα μεταξύ τους.
Τα προγράμματα σπουδών πρέπει:
- να διευκολύνουν την εξοικείωση με την επικοινωνία ανάμεσα σε ακαδημαϊκά πεδία, να οδηγούν σε διεπιστημονικά και συνδυαστικά πτυχία.
- να αξιολογούνται και να πιστοποιούνται και από τους αντίστοιχους επαγγελματικούς φορείς.
- να προβλέπουν επαγγελματικό προσανατολισμό και συμβουλευτική εποπτεία καθ’ όλη τη διάρκεια των σπουδών.
- να προσφέρουν γενικού τύπου δεξιότητες, εκτός από αυτές που αντιστοιχούν σε ένα ακαδημαϊκό αντικείμενο.
- να παρέχονται μαθήματα εκτός πανεπιστήμιου, σε συνεργασία και αλληλεπίδραση με τον δημόσιο τομέα αλλά και τους χώρους της παραγωγής και της οικονομίας.
- Να ενσωματώνουν ήδη από τις προπτυχιακές σπουδές τις διαδικασίες έρευνας και καινοτομίας σε συνεργασία με δημόσια ερευνητικά κέντρα και μονάδες ανάπτυξης έρευνας και καινοτομίας σε επιχειρήσεις του δημοσίου (πχ ΔΕΚΟ) ή ιδιωτικού τομέα.
Καινοτόμος επιχειρηματικότητα στα πανεπιστήμια
Τα ελληνικά πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα είναι σήμερα οι κατ’ εξοχήν χώροι παραγωγής νέας γνώσης στη χώρα μας που συμβάλλει στην καινοτομία και στην ανάπτυξη. Ο ιδιωτικός τομέας ξεκίνησε πρόσφατα ουσιαστικές δραστηριότητες έρευνας και καινοτομίας αλλά το επίπεδο τους για μια διεθνώς ανταγωνιστική οικονομία δεν είναι ακόμη το επιθυμητό. Ως εκ τούτου, τα πανεπιστήμια πρέπει να βρίσκονται σε διαρκή επικοινωνία με τη βιομηχανία, την επιχειρηματικότητα και την αγορά, διότι εκεί βρίσκουν απασχόληση οι απόφοιτοί τους, εκεί αξιοποιείται η έρευνά τους και μέσω αυτών των διαύλων διαχέονται τα αποτελέσματά της έρευνας τους στην κοινωνία και την οικονομία. Η συνεργασία στην οργάνωση των μεταπτυχιακών προγραμμάτων καθώς και των προγραμμάτων κατάρτισης με τις επιχειρήσεις, η χρηματοδότηση από τον ιδιωτικό τομέα θέσεων καθηγητών και ερευνητών καθώς και υποτροφιών φοιτητών που ήδη ξεκίνησαν είναι προς την σωστή κατεύθυνση ώστε θα στηρίξουν τις προσπάθειες συντονισμού σπουδών, εργασίας, οικονομίας και κοινωνίας.
- Κίνητρα για την πραγματοποίηση έρευνας παγκόσμιας εμβέλειας, όπως χρηματοδοτική επιβράβευση των εργαστηρίων και των ερευνητικών ομάδων που διαπρέπουν διεθνώς. Τα πανεπιστημιακά δίκτυα αριστείας που προγραμματίζονται είναι μια καλή αρχή.
- Οργάνωση των θεματικών τμημάτων στις επιμέρους δομές, ώστε να δημιουργείται κρίσιμη επιστημονική μάζα ανά θεματικό τομέα.
- Γραφεία Μεταφοράς Τεχνολογίας σε κάθε ίδρυμα, τα οποία να στελεχώνονται από έμπειρα στελέχη και όχι απλά υπαλλήλους του Ιδρύματος που προσπαθούν να αποκτήσουν πρωτόλεια την σχετική εμπειρία εντός ιδρύματος. Τα γραφεία αυτά χρειάζονται στελέχη που προέρχονται από καινοτόμες επιχειρήσεις και όχι γραφειοκράτες. Η προσέλκυση τέτοιων στελεχών απαιτεί μισθούς εκτός δημόσιου λογιστικού που μπορούν επίσης να καλύπτονται από τα ΝΠΙΔ του ιδρύματος (πχ Εταιρεία Αξιοποίησης της Περιουσίας του πανεπιστημίου).
- Η σημερινή πολυπλοκότητα της ίδρυσης μιας εταιρείας-τεχνοβλαστού (spinoff, startup) αποθαρρύνει πολλούς ερευνητές των ελληνικών πανεπιστημίων να προσπαθήσουν να δημιουργήσουν τις spinoff εταιρείες τους. Επίσης, πολλοί ερευνητές νιώθουν να αποτελούν αντικείμενο εκμετάλλευσης από τα ίδια τα ιδρύματά τους, όταν οι ίδιοι κατέχουν την ιδέα της καινοτομίας, οι ίδιοι βρίσκουν τη χρηματοδότηση της έρευνάς τους, οι ίδιοι βρίσκουν και τους επενδυτές για τη χρηματοδότηση της ανάπτυξης του εμπορικού προϊόντος που αποφέρει η καινοτόμος έρευνά τους, όμως το ίδρυμά τους έχει πολλές φορές μεγάλες απαιτήσεις στα κέρδη της εμπορικής εκμετάλλευσης της καινοτομίας που οι ίδιοι εφηύραν και ανέπτυξαν. Επιπλέον, η πολυπλοκότητα της όλης διαδικασίας αποθαρρύνει και τους πιθανούς επενδυτές, οι οποίοι δεν θέλουν η επένδυσή τους να μπλέξει σε γραφειοκρατικές, πολύπλοκες ιδρυματικές διαδικασίες.
- Η ίδρυση της εταιρείας-τεχνοβλαστού να αποτελεί απόφαση ενός και μόνο καλά στελεχωμένου (όπως αναφέρθηκε προηγουμένως) γραφείου μεταφοράς τεχνολογίας του ιδρύματος, ιδιαίτερα όταν ο ερευνητής έχει εξασφαλίσει τη χρηματοδότηση της ίδρυσης της εταιρείας του από συγκεκριμένους επενδυτές. Το πανεπιστήμιο δίχως γραφειοκρατικές διαδικασίες να απαιτεί το 5%-10% των μετοχών ή των εσόδων προ φόρων της εταιρείας-τεχνοβλαστού ή το 5%-10% του τιμήματος πώλησής της (exit), δίχως άλλες απαιτήσεις που αποθαρρύνουν τον επενδυτή.
Πολλές από αυτές τις εξαιρετικά αναγκαίες μεταρρυθμίσεις έχουν ήδη προταθεί στο παρελθόν (Νόμος για τα ΑΕΙ 4009/2011 γνωστός και ως Νόμος Διαμαντοπούλου, Πανεπιστήμιο του 2030, Ίδρυμα Μποδοσάκη). Είναι πλέον καιρός η Πολιτεία να τις προωθήσει με ουσιαστικό, μεταρρυθμιστικό θάρρος, αφήνοντας πίσω πολιτικές διαχείρισης ακαδημαϊκών συντεχνιακών και μικροκομματικών συμφερόντων.
• Το κείμενο ήταν η εισήγηση για την Παιδεία του Καθηγητή Α. Γραβάνη στο Delphi Economic Forum 2024