Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της χώρας μας, για το οποίο μιλούν με τα καλύτερα λόγια οι ξένοι που την επισκέπτονται και μας κάνει να ξεχωρίζουμε από άλλους λαούς, είναι η φιλοξενία.
Η ελληνική φιλοξενία διαφέρει από οποιαδήποτε άλλη στον κόσμο. Έχει της ρίζες της στην αρχαιότητα και μέχρι σήμερα είναι βαθιά αποτυπωμένη στο DNA του ελληνικού λαού. Την απάντηση στο ερώτημα «γιατί οι Έλληνες είναι τόσο φιλόξενοι;», προσπάθησε να δώσει μέσα από ένα άρθρο της, η Βρετανίδα συγγραφέας και ανθρωπολόγος, Σόφκα Ζινόβιεφ, η οποία ζει πλέον μόνιμα στην Ελλάδα, έχοντας παντρευτεί μάλιστα και Έλληνα.
Διαβάστε την εμπειρία της ανθρωπολόγου με την ελληνική φιλοξενία:
«Έζησα για πρώτη φορά στην Ελλάδα στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ως φοιτήτρια. Αντάλλαξα το ψυχρό Κέιμπριτζ με την όμορφη Πελοποννησιακή πόλη του Ναυπλίου και έκανα μεταπτυχιακή έρευνα για τη σύγχρονη ελληνική ταυτότητα και τον τουρισμό. Όπως πολλοί κοινωνικοί ανθρωπολόγοι για πρώτη φορά, μάθαινα πάνω στη δουλειά-μελετούσα τη γλώσσα, δοκίμαζα τη "συμμετοχική παρατήρηση" και προσπαθούσα να συναντήσω όσο το δυνατόν περισσότερους "πληροφοριοδότες".
"Έλα για έναν καφέ και μπορείς να μας μελετήσεις!" ήταν η κλασική ατάκα των φίλων. Κάθε φορά που επισκεπτόμουν το σπίτι κάποιου, με αντιμετώπιζαν με καλοσύνη και γενναιοδωρία. σχεδόν χωρίς αποτυχία, υπήρχε ένα ποτήρι δροσερό νερό και μερικά σπιτικά γλυκά του κουταλιού. Ακολουθούσε συχνά καφές και κουλουράκια και συχνά ακολουθούσε επίσης μαγειρευτό φαγητό. Όποτε αρνιόμουν να φάω εκεί, μου έστελναν τακτικά δέματα με σπανακόπιτα ή άλλα εδέσματα για αργότερα.
Αυτή η απλοχεριά ήταν απόλαυση και άρχισα να εκτιμώ πόσο σημαντική ήταν η φιλοξενία στην Ελλάδα - η φροντίδα του ξένου έμοιαζε με χριστιανική αρετή αλλά ήταν σαφώς παράδοση από τους ομηρικούς χρόνους, όταν η αξία και η τιμή ενός ατόμου μετρούνταν ανάλογα με τον τρόπο που αντιμετώπιζε έναν επισκέπτη. Οι Ναυπλιώτες ήταν περήφανοι που ήταν φιλόξενοι, ότι «αγαπούσαν» κυριολεκτικά τους ξένους – τους αγνώστους και τους αλλοδαπούς.
Ως ξένη, άρχισα να συνειδητοποιώ ότι υπάρχει μια καθιερωμένη εθιμοτυπία όχι μόνο για τον οικοδεσπότη αλλά και για τον καλεσμένο. Κανείς δεν πρέπει να ξεχνά τι έκανε ο Οδυσσέας στους άπληστους, ακατάλληλους μνηστήρες της Πηνελόπης, οι οποίοι έχασαν την αξιοπρέπειά τους (και τελικά τη ζωή τους) λόγω κατάχρησης των κανόνων της φιλοξενίας. Ήταν ασέβεια, αναρωτήθηκα, αν απέρριπτα μια προσφορά φαγητού; Τι πρέπει να κάνω μετά την τρίτη ή τέταρτη επίσκεψη στο σπίτι σε μια μέρα, όταν βρίσκομαι μπροστά από άλλο ένα κομμάτι καρυδόπιτα ή ένα πιατάκι από φλούδα πικρού πορτοκαλιού σε σιρόπι; Οι περισσότεροι Έλληνες θα αποδοκίμαζαν κάποιον που δεν προσφέρει καν νερό σε έναν επισκέπτη, αλλά ένας επισκέπτης που δεν σέβεται τη γενναιοδωρία του οικοδεσπότη του είναι ένας ασεβής, αχάριστος αχρείος.
Φυσικά, η φιλοξενία δεν υπήρχε μόνο στο σπίτι. Κατ' επέκταση, λειτουργούσε μια χαρά σε ένα καφέ, μία ταβέρνα ή στα μπουζούκια. Συχνά ήμουν μάρτυρας διαφωνιών ή ακόμη και θυμού που ξεσπούσε ανάμεσα σε δείπνα σε ένα εστιατόριο όταν ένα άτομο κατάφερε να πληρώσει ολόκληρο τον λογαριασμό, και έτσι έγινε ο ίδιος ο «οικοδεσπότης». Αρχικά μπερδεύτηκα από ανθρώπους που πλήρωναν το μερίδιο μου όπου και αν πήγαινα. Αν διαμαρτυρόμουν, η απάντηση ήταν συχνά: «Μπορείς να πληρώσεις για μένα στην Αγγλία». Πιθανώς. Θα έρχονταν όμως ποτέ; Και στην Αγγλία, αυτός δεν ήταν ο τρόπος που γίνονταν συνήθως τα πράγματα. Οι λογαριασμοί μοιράζονταν τακτικά μεταξύ όλων των συνδαιτυμόνων. Ωστόσο, ακόμη και στην Αγγλία λένε, “Δεν υπάρχει κάτι τέτοιο όπως ένα δωρεάν γεύμα”. Και αυτό το ρητό οδηγεί προς τα κρυμμένα στρώματα νοήματος της ελληνικής φιλοξενίας.
Οι ανθρωπολόγοι υποστηρίζουν ότι υπάρχουν πολλά περισσότερα στο φαινόμενο της φιλοξενίας, από την ελεύθερη αιώνια καλοσύνη -είναι μέρος ενός συστήματος. Σε πολλές προ-βιομηχανικές κοινωνίες, δίνετε αυτόματα σε έναν ξένο γεύμα ή κρεβάτι για μια νύχτα, γνωρίζοντας ότι κάποιος άλλος πρέπει να κάνει το ίδιο για εσάς ή τα αγαπημένα σας πρόσωπα. Αυτές οι συνήθειες ριζώνουν βαθιά. Κάποιος βαθμός αμοιβαιότητας υπονοείται πάντα, ακόμη και αν δεν εφαρμόζεται. Προσθέστε σε αυτήν την εξίσωση το γεγονός ότι ιστορικά, ένας άγνωστος επισκέπτης αντιπροσωπεύει πάντα τον πιθανό κίνδυνο, και το να τους κάνετε ευγνώμονες και υποχρεωμένους γίνεται ακόμη καλύτερη ιδέα.
Πιο σημαντικός από οποιονδήποτε από αυτούς τους παράγοντες, είναι ο τρόπος με τον οποίο η φιλόξενη συμπεριφορά συμβάλλει στην κοινωνική θέση. Η τελική έρευνα του Malinowski μεταξύ των κατοίκων των νησιών Trobriand του Ειρηνικού, έδειξε πώς η ανταγωνιστική ανταλλαγή δώρων μεταξύ κοινοτήτων (γνωστή ως Kula) ήταν μια μέθοδος σφυρηλάτησης συμμαχιών, δημιουργίας κοινωνικής αλληλεγγύης και απόκτησης δύναμης και επιρροής. Ένας «μεγάλος άνθρωπος» των Trobriand θα προσπαθήσει να ξεπεράσει τους αντιπάλους του με την υπερβολή των δώρων του.
Αρκεί να γίνει κάποιος μάρτυρας των Ελλήνων «μεγάλων ανδρών» που πληρώνουν για όλους σε μια βραδινή έξοδο ή προσφέρουν γιορτές στα σπίτια τους για να συνειδητοποιήσει ότι συμβαίνει μια όχι και πολύ διαφορετική διαδικασία. Θυμάμαι στιγμές στο Ναύπλιο όταν το φαγητό σχεδόν μου επιβαλλόταν από επίμονες οικοδέσποινες. Μερικές φορές έμοιαζε με παγκόσμια κυριαρχία από το φαγητό! Και, φυσικά, δεν λειτουργούν μόνο οι Έλληνες κατ' αυτόν τον τρόπο. Πλούσιοι Αμερικανοί φιλάνθρωποι κάνουν κάτι αντίστοιχο όταν πληρώνουν χιλιάδες δολάρια για να παρακολουθήσουν λαμπερά, καλοδιαφημισμένα φιλανθρωπικά δείπνα. Η κοινωνική δύναμη υπολογίζεται με τις εντυπώσεις.
Ο ανθρωπολόγος του Χάρβαρντ, καθηγητής Michael Herzfeld, υποστηρίζει ότι, στην Κρήτη, η φιλοξενία επιτρέπει μια συμβολική ανατροπή των σχέσεων εξουσίας. Ο επισκέπτης ή ο ξένος στον οποίο προσφέρεται τροφή ή δώρο ή προσκαλείται στο σπίτι κάποιου, καθίσταται υποχρεωμένος, ανεξάρτητα από την κοινωνική του θέση. Ένας οικοδεσπότης αποκτά το πάνω χέρι έναντι ενός επισκέπτη, ακόμα κι αν αυτός ή αυτή είναι φτωχός και ανίσχυρος και ο επισκέπτης πλούσιος και ισχυρός. Όπως γράφει ο Herzfeld, "Σε επίπεδο συλλογικών αναπαραστάσεων … [η φιλοξενία] σημαίνει την ηθική και εννοιολογική υποταγή του επισκέπτη στον οικοδεσπότη."
Πάνω από μια δεκαετία μετά την ολοκλήρωση του διδακτορικού μου και αφού έζησα στη Μόσχα, το Λονδίνο και τη Ρώμη, επέστρεψα στην Ελλάδα με τον Βασίλη, τον Έλληνα σύζυγό μου και τις δύο μικρές μας κόρες. Στην Αθήνα, σύντομα είδα ότι οι πτυχές της παραδοσιακής φιλοξενίας και της γενναιοδωρίας έχουν επιβιώσει, ακόμα κι αν οι συνθήκες έχουν αλλάξει. Η πραγματικότητα εκατομμυρίων τουριστών που την επισκέπτονται κάθε χρόνο, καθιστά πιο δύσκολο να βρούμε τις τυχαίες πράξεις καλοσύνης που συναντούσαν οι προηγούμενοι ταξιδιώτες. Και ενώ πολλοί Έλληνες ήταν εμπνευσμένα φιλόξενοι και ανοιχτόκαρδοι απέναντι σε πρόσφυγες και μετανάστες (των οποίων οι μαζικές αφίξεις συνέπεσαν με την πρόσφατη οικονομική κρίση της χώρας), είδαμε επίσης το άσχημο αντίθετο της φιλοξενίας - την ξενοφοβία. Παρ' όλα αυτά, η τάση διατήρησης κοινωνικών δεσμών και κανόνων φιλοξενίας μέσα στην πόλη, θυμίζει ακόμα παλαιότερες εποχές σε περισσότερο αγροτικές κοινότητες.
Πιστεύω ότι ένας λόγος για τον οποίο αυτά τα παλιά συστήματα εξακολουθούν να ανθίζουν, είναι η μακρά ιστορία των Ελλήνων να αμφιβάλλουν για την εξουσία και να μην εμπιστεύονται το κράτος. Όταν δεν πιστεύεις ότι οι αρχές θα σε προστατεύσουν ή θα εκπληρώσουν τα καθήκοντά τους, είναι ζωτικής σημασίας να δημιουργήσειες δεσμούς με άτομα που μπορεί να σε βοηθήσουν κάποια στιγμή. Το χειρότερο, αυτή η τάση φαίνεται στα ρουσφέτια που μοιράστηκαν από πολιτικούς, οι ελπίζουν σε υποστήριξη ή στα φακελάκια που γλιστρούν στα χέρια γιατρών στα νοσοκομεία. Η χρήση λέξεων αργκό για δυνητικά χρήσιμες, προσωπικές συνδέσεις (κονέ, μέσον) υποδηλώνει τη σημασία τους.
Στα καλύτερά τους, όμως, αυτοί οι δεσμοί, είναι μια άτυπη σχέση μεταξύ ανθρώπων που δημιουργούν χαλαρούς δεσμούς υποχρέωσης μέσω δώρων και φιλοξενίας. Όταν κεράσετε κάποιον έναν καφέ ή ένα γεύμα ή τον καλείτε στο σπίτι σας, τον συνδέετε με ένα ρευστό, ανοιχτό χρέος που μπορεί να μην αποπληρωθεί ποτέ, αλλά που μπορεί να σας βοηθήσει με κάποιο τρόπο στο μέλλον. Αυτό είναι το χωριό μέσα στην πόλη.
Περιττό να πούμε ότι οι δυνατότητες προσωπικού συμφέροντος δεν μειώνουν τον θετικό αντίκτυπο της φιλοξενίας, η οποία, από τη φύση της, δημιουργεί έναν «ενάρετο κύκλο». Τα μικρότερα τελετουργικά της παραδοσιακής φιλοξενίας παραμένουν βαριά ριζωμένα στην Ελλάδα. Σπάνια μπαίνετε στο σπίτι κάποιου χωρίς να σας προσφέρουν ένα ποτήρι νερό, και συνήθως πολλά περισσότερα. Ένας οικοδεσπότης αναμένεται ακόμη να χαρίσει αφθονία σε έναν επισκέπτη και, ενώ οι ανθρωπολόγοι μπορεί να πειράξουν συμβολικές ή πρακτικές έννοιες, αυτά τα πιθανά οφέλη είναι απίθανο να είναι το συνειδητό κίνητρο για το άτομο που δίνει ή λαμβάνει.
Η Ελλάδα έχει αλλάξει δραματικά τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά η αξία και η τιμή ενός ατόμου-το φιλότιμό τους-εξακολουθεί να αντικατοπτρίζεται στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν έναν επισκέπτη».