Η καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και συγγραφέας Φωτεινή Τσαλίκογλου μιλά στο iefimerida για όλους τους μηχανισμούς και τις ερμηνείες πίσω από την υπόθεση-σοκ της Πάτρας που συνοψίζει «όλο το Κακό της εποχής», προσεγγίζει το προφίλ της μητέρας, εξηγεί την οργή και τη βαθιά πληγή της κοινωνίας.
Tι οπλίζει το χέρι ενός γονιού, μιας μάνας για να σκοτώσει το παιδί της; Ποιο είναι το προφίλ του εγκληματία που επιλέγει ως «όπλο» την κεταμίνη; Υπάρχει τέλειο έγκλημα; Τι πυροδότησε την οργή του κόσμου που περιστοίχισε το σπίτι της Ρούλας Πισπιρίγκου στην Πάτρα; Και πώς μπορεί η κοινωνία μας να θεραπευτεί από τη συνεχή φρίκη στην οποία εκτίθεται από την εποχή της πανδημίας, του πολέμου, ως και την Πάτρα; Η Φωτεινή Τσαλίκογλου μάς οδηγεί βήμα βήμα σε αυτές τις απαντήσεις,
- Παρακολουθώντας την υπόθεση στην Πάτρα, λέγαμε όλοι, με ενοχές ακόμα και που το σκεφτόμασταν, «μακάρι να μην είναι η μάνα». Και όμως παγώσαμε όταν ακούσαμε για τη σύλληψη...
Οι φόνοι τριών μικρών παιδιών: Eνα σκάνδαλο σε μια σκανδαλώδη εποχή. Δύο χρόνια μετά την πανδημία, ξέσπασε ο πόλεμος από έναν αδίστακτο εισβολέα και ο θάνατος συνέχισε στην πιο άγρια εκδοχή του. Η βία, η καταστροφή, ο εκπατρισμός, η προσφυγιά. Η άσκηση ουδετερότητας αυτή τη στιγμή θα ήταν μια άσκηση στην αποδοχή του θανάτου ως μορφής ζωής. Ο θάνατος τριών παιδιών μονοπώλησε το ενδιαφέρον του κοινού. Και πυρπόλησε τα social media. Ποιος καθωσπρεπισμός όμως είναι εκείνος που επιβάλλει την αταραξία μπροστά σε ένα τέτοιο σκάνδαλο της φύσης;
- Σκάνδαλο της φύσης;
Σκάνδαλo της φύσης είναι να χάνεις το παιδί σου. Να χάνεις και τα τρία παιδιά σου; Δεν εντάσσεται στις κατηγορίες της σκέψης. Το «δεν υπάρχουν λέξεις» δεν είναι ένα σχήμα λόγου, είναι η κυριολεξία στην πιο βασανιστικά ανόθευτη μορφή της.
- Ποια είναι τα κίνητρα που ωθούν έναν γονιό, εν προκειμένω μια μάνα, στη δολοφονία των παιδιών του;
Παρόλο που τόσο οι μητέρες όσο και οι πατεράδες είναι εξίσου πιθανό να σκοτώσουν τα παιδιά τους, οι μητρικές ανθρωποκτονίες ταράζουν και εύλογα προκαλούν μεγαλύτερη κοινωνική κατακραυγή, καθώς υπονομεύουν την έννοια της τυπικής γυναίκας και τις πολιτιστικές περί γυναικείας φύσης αντιλήψεις. Υπάρχουν γυναίκες που σκοτώνουν τα παιδιά τους στο πλαίσιο ενός ψυχωτικού επεισοδίου, μιας σοβαρής καταθλιπτικής διαταραχής, ενός αυτοκτονικού ιδεασμού. Υπάρχει και η περίπτωση παιδοκτονίας ως συμβολικής αυτοκτονίας, όπου συνήθως μετά τον φόνο του παιδιού αυτοκτονεί και η μητέρα. Προφανώς όλα αυτά δεν αφορούν την υπόθεση της Πάτρας.
- Οι πληροφορίες μιλούν για χρήση μιας ουσίας, της κεταμίνης, που χρησιμοποιείται για τη νάρκωση αλόγων πριν τα χειρουργεία, ή στις υποθέσεις βιασμών. Τι μαρτυρά αυτό για το προφίλ των εγκληματιών που καταφεύγουν σε τέτοιες ουσίες;
Ανατριχιαστικό. Μου δείχνει έναν δράστη αδίστακτο που έχει ήδη φροντίσει να αφανίσει μέσα στο μυαλό του το θύμα του με έναν συντριπτικό τρόπο. Να μην του ξεφύγει με τίποτα. Με κάθε τρόπο, είναι τυφλωμένος από την εμμονή του να το πετύχει. Με κάθε κόστος. Δεν υπάρχει κανένας ηθικός φραγμός, τίποτα. Σαν πληρωμένος δολοφόνος που εκτελεί ένα συμβόλαιο. Ο ίδιος ο δράστης είναι ο εντολέας, ο ίδιος είναι ο εκτελεστής. Ο ίδιος θα πληρωθεί από την επιτυχή έκβαση. Το έπαθλο, το νεκρό παιδί. Το έπαθλο που θα επιτρέψει άραγε τι; Το μένος μιας τυφλής εκδίκησης; Πρέπει οπωσδήποτε να πετύχει ο στόχος. Ο μηχανισμός στήνεται με τρόπο αλάνθαστο. Το άλογο, το υπέροχο αυτό πλάσμα, να καθίσταται αδρανές, ακίνητο από τη μια στιγμή στην άλλη.
- Είναι σοκαριστικό…
Νομίζω είναι μια εικόνα πραγματικά που βομβαρδίζει τα θεμέλια της ίδιας της ζωής. Μέσα από ποιες άραγε διαδρομές οδηγείται ένα πλάσμα που ονομάζεται ανθρώπινο να καταστρέψει έτσι το παιδί του; Υπάρχει κάτι το ασύλληπτο εδώ που σε εμποδίζει να πεις «τίποτα το ανθρώπινο δεν μου είναι ξένο». Ένα ανοιχτό στόμα στη φρίκη. Αυτό μαρτυρά σε μένα.
- Προκαλούσε εντύπωση εξαρχής η δημόσια εικόνα της κατηγορουμένης: στο κέντρο της είδησης, η απόλυτη πρωταγωνίστρια μιας τραγωδίας ακόμα και όταν αυτή εξελίχθηκε σε αστυνομική υπόθεση. Σαν μια περφόρμανς...
Αν υποθέσουμε ότι είναι πράγματι αυτή η γυναίκα η δράστις, τότε η διάγνωση της αντικοινωνικής διαταραχής προσωπικότητας με ναρκισσιστικά στοιχεία θα είναι μια από τις ενδεχόμενες διαγνώσεις που θα διατυπωθούν. Κεντρικά γνωρίσματα μιας τέτοιας προσωπικότητας αποτελούν: Eνα μακρύ ιστορικό παραβίασης, εκμετάλλευσης και περιφρόνησης των δικαιωμάτων των άλλων. Η παρορμητικότητα. Η ευερεθιστότητα. Οι βιαιοπραγίες. Η έλλειψη ενσυναίσθησης, τύψεων και ενοχών. Η αδυναμία σύναψης σταθερών σχέσεων. Η χειραγώγηση. Με μια διάγνωση μαθαίνεις πολλά, αλλά ταυτόχρονα πολλά είναι εκείνα που μένουν στη σκιά.
- Τι μένει στη σκιά όταν, για παράδειγμα, αναφερόμαστε ήδη σε σύνδρομο Μήδειας, Μινχάουζεν κ.ο.κ.;
Στη σκιά μένει εκείνο που πραγματικά ώθησε σε αυτή τη φρίκη. Οι διαγνώσεις ομιλούν, αλλά πάντα θα υπάρχει ένα ουσιώδες κομμάτι που θα μένει εκτός. Μόνο μια σε βάθος χρόνου θεραπευτική σχέση θα μπορούσε -και αν- να αναδείξει τη σημασία που διαδραματίζουν τα παιδικά τραύματα, τα περιπλεγμένα πένθη του παρελθόντος, η διαγενεαλογία του τραύματος, η σκοτεινή παρόρμηση μιας αέναης επανάληψης ενός ίδιου μοτίβου, η αλεξιθυμία, η μόνωση του συναισθήματος. Ναι, όλα αυτά μπορούν να ειπωθούν και είμαι βέβαιη ότι με κάποιο τρόπο θα ειπωθούν και θα τύχουν υποστήριξης. Για την ώρα όμως ας υπερασπιστούμε το ρίγος που μας προκαλεί αυτή η υπόθεση.
- Πώς ερμηνεύετε τις αντιδράσεις μετά τη σύλληψη; Εκατοντάδες πολίτες έξω από το σπίτι της οικογένειας...
Η οργή του κόσμου εστιάσθηκε στην απουσία θρήνου από τη μεριά των γονιών, κυρίως της μητέρας. Ο θρήνος είναι αναπόσπαστο κομμάτι κάθε συντριπτικής απώλειας. Είναι το τίμημα που πληρώνουμε για την αγάπη. Προφανώς και ο θρήνος δεν υπόκειται σε κανονισμούς. Γνωρίζουμε ότι σε τόσο συντριπτικές απώλειες όπως είναι ο θάνατος του παιδιού σου, ένα γενικευμένο αίσθημα φρίκης, αβοήθητου και απώλειας ελέγχου σε κατακλύζει. Προφανώς ο καθένας θρηνεί με τον τρόπο του, υπάρχει όμως το αίτημα του θρήνου. Σε ένα σπαρακτικό βλέμμα, σε μια ομιλούσα σιωπή. Το ευρύ κοινό εξεγέρθηκε μπροστά στην αβάσταχτη μητρική απάθεια. Μπροστά στις λέξεις της «κατέληξε», «το περιστατικό», «έπαθε ανακοπή», «φυτό». Από την εποχή του Ομήρου ο θρήνος βεβαιώνει για την αξία της ζωής. Η απουσία θρήνου αδειάζει το αγαθό της ζωής από το αγαθό της ζωής. Ομως αυτό που βλέπουμε είναι τη δύναμη του όχλου. Πάντα ανατριχιάζει η δύναμη που έχει ο όχλος να φέρνει στην επιφάνεια τα πιο ακραία, πρωτόγονα ένστικτα που πάντα καιροφυλακτούν μέσα σου.
- Φωνές ανατριχιαστικές ακούγονται. Κάποιοι φωνάζουν «θάνατος!»...
«Θάνατος», «Δώσε μας πίσω τις ζωές που πήρες», «Δώσε μας πίσω τις ζωές μας». Όλη η δυστυχία, όλη η κακοδαιμονία του κόσμου μεταφέρεται σε αυτό το σπίτι. Σπίτι στοιχειωμένο από σκοτεινές ιστορίες κατάχρησης, προδοσίας, εξαπάτησης. Ενα πραγματικά εξωπραγματικό σκηνικό. Ο κόσμος προβάλλει σε αυτή την ιστορία όλο το δαιμονικό κακό που νιώθει να τον περιβάλλει. Η ιστορία αυτή έχει όλα τα στοιχεία για να πάρει πάνω της το φορτίο, το βάρος όλους του Κακού. Ξαναλέω, όμως, ότι ο κίνδυνος του όχλου παραμονεύει.
- Εχουμε εκτεθεί και ασκηθεί τελικά εντατικά και ανελέητα στη φρίκη: η πανδημία, οι θάνατοι, ο εγκλεισμός, οι γυναικοκτονίες, ο πόλεμος, η υπόθεση της Πάτρας. Νιώθουμε όλοι πληγωμένοι...
Το να νιώθεις απροστάτευτος και βαθιά πληγωμένος σε μια απροστάτευτη και βαθιά πληγωμένη ιστορική στιγμή είναι και εύλογο και αναμενόμενο. Είναι ένας τρόπος να συντονιζόμαστε με ό,τι συμβαίνει γύρω μας. Να αφουγκραζόμαστε τους κραδασμούς ενός κόσμου που μοιάζει να καταρρέει. Ενός κόσμου απογυμνωμένου από κάθε βεβαιότητα για την επόμενη στιγμή. Η αίσθηση των πληγών πιστοποιεί τη ζωντάνια μας. Αδαείς, αμέριμνοι και αμέτοχοι: Aυτό θα ήταν ένα άλλος τρόπος να είμαστε νεκροί. Γύρω μας μαίνεται ένας πόλεμος που ισοπεδώνει με απίστευτη αναλγησία ανθρώπινες ζωής, τόπους, πατρίδες. Η υπόθεση της Πάτρας συνοψίζει κατά κάποιο τρόπο το evil αυτής της εποχής. Ένα μη διαπραγματεύσιμο Κακό. Δεν μπορείς, δεν γίνεται να μείνεις ουδέτερος. «Πρέπει πάντα», έλεγε ο επιβιώσας του Άουσβιτς Ellie Wisel, «να διαλέγουμε πλευρά. Η ουδετερότητα βοηθάει πάντα τον καταπιεστή, ποτέ το θύμα. Η σιωπή ενθαρρύνει τον βασανιστή, ποτέ τον βασανιζόμενο».
- Πώς μια κοινωνία, η δικιά μας, μπορεί να θεραπευτεί τώρα, μετά και από αυτή την είδηση;
Θεραπεία; Δεν ξέρω. Τα τρία αυτά κοριτσάκια μάς χάρισαν την οργή, τον θυμό, τη θλίψη, την απόγνωση, την ανατριχίλα, μας μεταμόρφωσαν σε φροντιστές ανυπεράσπιστων πλασμάτων, μας έκαναν με άλλα λόγια να νιώσουμε ανθρώπινα πλάσματα… Όσο κι αν αυτό το ανείπωτο δράμα γίνεται βορά σε μια κοινωνία του θεάματος που ξέρει να κατασπαράσσει τις τροφές της, να τις αλέθει, να τις πολτοποιεί, κάτι μοιάζει εδώ να αντιστέκεται στο χαμό. Ίρις, Μαλένα, Τζωρτζίνα, αυτά τα τρία κοριτσάκια, με όσες μουσικές κι αν ντυθούν, όσο κι αν αξιοποιηθούν, όσο κι αν εμπορευματοποιηθούν με κάθε λογής ορατούς και αόρατους τρόπους, δεν θα πάψουν ποτέ να μας συγκινούν και να μας ταράζουν. Γι’ αυτό που έζησαν. Γι’ αυτό που ζήσαμε μαζί τους. Tην απροσμέτρητη φρίκη από έναν στυγνό και αδίστακτο εισβολέα που -σύμφωνα με τις κατηγορίες- τύχαινε να είναι ο φροντιστής τους, το πρόσωπο που θα τους παρείχε στοργή, χάδι και τροφή, τη ζωή δηλαδή. Δεν υπάρχει τέλειο έγκλημα. Ίσως αυτό και μόνο να αποτελεί μια μορφή θεραπείας. Η αίσθηση ότι η γυναίκα αυτή, αν είναι ένοχη, θα πληρώσει. Ελπίζω να ισχύσει το ίδιο και για τον πόλεμο που μαίνεται στην Ουκρανία. Τότε θα υπάρξει μια πραγματική αίσθηση ανακούφισης.