Τις τελευταίες εβδομάδες ζούμε πρωτόγνωρες καταστάσεις λόγω Covid-19 που μπορούν να συγκριθούν μ’ αυτά που διηγούνται οι πιο ηλικιωμένοι εξ ημών για την περίοδο του Β Παγκοσμίου Πολέμου.
Αβεβαιότητα, ανασφάλεια, φόβος, περιορισμός μετακινήσεων, αστυνομικός έλεγχος των μετακινήσεων, κλείσιμο των συνόρων. Ξεχασμένες λέξεις όπως καραντίνα, μαζικοί θάνατοι, κατάσταση εκτάκτου ανάγκης έχουν επανέλθει στο λεξιλόγιο μας.
Είναι γεγονός ότι όλα τα δημοκρατικά συντάγματα προβλέπουν την εφαρμογή της καταστάσεως εκτάκτου ανάγκης, στο σύνολο ή σε μέρος της Επικράτειας με αναστολή εφαρμογής διατάξεων του Συντάγματος και περιορισμό των ελευθεριών για περιορισμένο χρονικό διάστημα. Τέτοιες διατάξεις συναντούμε για παράδειγμα στο Γαλλικό Σύνταγμα (αρθ. 16), στο Πορτογαλικό Σύνταγμα (αρθ. 138), το Ισπανικό Σύνταγμα (αρθ 55 & 116), στο Ελληνικό Σύνταγμα (αρθ. 48),στο Κυπριακό Σύνταγμα (αρθ.183). Πηγαίνοντας πίσω στην ιστορία οι εξαιρετικές αυτές καταστάσεις βρίσκουν την πηγή τους στην Ρώμη, στην εφαρμογή του νομικού θέσφατου “salus populi suprema lex esto”.
Μέχρι πριν από λίγο καιρό οι προαναφερθείσες συνταγματικές διατάξεις ενεργοποιούνταν και εφαρμόζονταν σε περιπτώσεις πολέμου, γενικής επιστράτευσης, απόπειρας πραξικοπήματος για την ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος, ή άμεσης απειλής κατά της εθνικής ασφάλειας. Ετσι είδαμε να ενεργοποιούνται τέτοιου είδους διατάξεις στην Γαλλία μετά από τρομοκρατικά κτυπήματα πριν από μερικά χρόνια, όπως επίσης και σε άλλες χώρες για τον ίδιο λόγο. Στην Ελλάδα εφαρμογή της συνταγματικής διατάξεως για την κατάσταση πολιορκίας είδαμε να εφαρμόζεται την περίοδο της δικτατορίας της 21ης Απριλίου καθώς και το καλοκαίρι του 1974 μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, με τα γνωστά καταστροφικά αποτελέσματα, όταν Ελλάδα και Τουρκία έφτασαν πολύ κοντά στον πόλεμο. Στην Κύπρο επίσης ανάλογη εφαρμογή είχαμε το 1964.
Το τελευταίο καιρό όμως διαπιστώνουμε ότι οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζουν τα σύγχρονα δημοκρατικά πολιτεύματα δεν περιορίζονται σε πολέμους, επιστρατεύσεις, απόπειρες πραξικοπημάτων. Εαν δε περιοριστούμε στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο θα δούμε ότι (πλην ελαχίστων εξαιρέσεων δυστυχώς) τις τελευταίες τρεις δεκαετίες στην ήπειρο μας επικρατεί ηρεμία συγκριτικά με το πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Όμως οι απειλές με τις οποίες βρίσκονται αντιμέτωπες οι σύγχρονες δημοκρατίες είναι υπαρκτές και διαφορετικές σε σχέση με το παρελθόν. Κυβερνοεπιθέσεις οι οποίες απειλούν να παραλύσουν τις κρατικές υπηρεσίες, το τραπεζικό σύστημα, μαζικές ροές μεταναστών όπως οι σκηνές που είδαμε προ μερικών ημερών στον Εβρο, περιβαλλοντική αλλαγή που προκαλεί τεράστιες πυρκαγιές στην Αυστραλία, την Καλιφόρνια ή την Πορτογαλία και τώρα ο κορονο-ιός. Κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί ότι οι δημοκρατικά εκλεγμένες Κυβερνήσεις θα έκλειναν τα σύνορα, θα προχωρούσαν σε περιορισμό της ελευθερίας μετακίνησης, θα έκλειναν τα σύνορα τους ακόμα και για τους πολίτες τους που βρίσκονται στο εξωτερικό για την αντιμετώπιση του νέου αυτού κινδύνου. Η επιδημία του Έμπολα πριν από μερικά χρόνια τελικά αποδεικνύεται ότι ήταν σκηνές από το μέλλον, ένα μέλλον όχι τόσο μακρινό. Οι εικόνες στην Ιταλία με τα στρατιωτικά οχήματα να απομακρύνουν τους νεκρούς θύμιζαν πόλεμο και έφεραν στο μυαλό αρκετών από εμάς τις αντίστοιχες εικόνες που βλέπαμε στην τηλεόραση, για τον πόλεμο του Βιετνάμ με τους στρατιώτες να μεταφέρουν τους σάκκους με τα πτώματα συναδέλφων τους στα αεροπλάνα για επαναπατρισμό στις ΗΠΑ.
Το ζητούμενο όμως τώρα είναι η προστασία της δημόσιας υγείας, η αποτροπή μαζικών θανάτων, η αποτροπή ραγδαίας αύξησης των κρουσμάτων που θα οδηγήσει σε κατάρρευση το δημόσιο σύστημα υγείας και άρα θα θέσει σε κίνδυνο την υγεία και άλλων ευπαθών ομάδων που δεν θα βρίσκουν κλίνες και διαθέσιμο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό(πχ καρδιοπαθείς, νεφροπαθείς), η διασφάλιση της κοινωνικής ειρήνης. Πολλές χώρες τώρα συνειδητοποιούν την αξία του κοινωνικού κράτους με δημόσιο σύστημα υγείας, το οποίο παρά τις ατέλειες του, υπό τις παρούσες συνθήκες, είναι αυτό που δίνει μια διέξοδο στην μεγάλη αυτή κρίση.
Βρισκόμαστε λοιπόν σε μια νέα εποχή με ασύμμετρες απειλές, όπως αυτή που ζούμε σήμερα. Μόλις ξεπεράσουμε την σημερινή κατάσταση θα πρέπει ο καθένας στον τομέα του να δει πως μπορούμε να προσαρμοστούμε στα νέα δεδομένα. Εμείς οι νομικοί θα πρέπει ίσως να δούμε τι νεα θεσμικά εργαλεία θα πρέπει να αναπτύξουμε για την αντιμετώπιση παρόμοιων καταστάσεων στο μέλλον.
Επίσης θα πρέπει να κλείσουμε τα αυτιά μας στις εθνικιστικές σειρήνες που λένε ότι η περιχαράκωση στα εθνικά σύνορα είναι η λύση. Η διεθνής συνεργασία και η ανταλλαγή πληροφοριών για νέα φάρμακα και εμβόλιο για τον κορονό-ιο δείχνουν τον δρόμο αντιμετώπισης αυτής της πανδημίας.
Κάποιοι ιστορικοί λένε ότι το τέλος του Α Παγκοσμίου Πολέμου ήταν το τέλος του 19ου αιώνα και το πέρασμα στον 20ο. Ενδεχομένως αυτά που ζούμε σήμερα είναι ίσως το τέλος των βεβαιοτήτων του 20ου αιώνα και το πέρασμα στον νέο αιώνα, τον 21ο .
*Ο Κωνσταντίνος Τσιμάρας είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου και Κοσμήτορας της Νομικής Σχολής του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου