Ένα αναμνηστικό νόμισμα κυκλοφορίας των 2 ευρώ εξέδωσε η Τράπεζα της Ελλάδας με αφορμή τα 150 χρόνια από τη γέννηση του κορυφαίου Έλληνα μαθηματικού, Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή.
Η κίνηση αυτή έρχεται να γνωρίσει στους σύγχρονους Έλληνες την ιστορία του ανατολικοθρακιώτη (από την περιοχή της Ανδριανούπολης) μεγάλου επιστήμονα, συνομιλητή του Αϊνστάιν και συνοδοιπόρου των μεγαλύτερων μαθηματικών του 20ού αιώνα, Ντάβιντ Χίλμπερτ, Φέλιξ Κλάιν και Χέρμαν Μινκόβσκι, αλλά και θεμελιωτή της κβαντικής θεωρίας Μαξ Πλανκ.
Ποιος ήταν ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή
Του ανθρώπου που το 1920 έχοντας ήδη οργανώσει το Πολυτεχνείο του Μπρεσλάου, τα άφησε όλα, για να ανταποκριθεί στην πρόσκληση του Ελευθέριου Βενιζέλου να οργανώσει το Πανεπιστήμιο της Ανατολής ή Ιωνικό Πανεπιστήμιο στη Σμύρνη.
Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, συναντήθηκαν τον Οκτώβριο του 1919 στο Παρίσι κι αποφάσισαν να δημιουργήσουν στη Σμύρνη όπου από τις 19 Μαΐου εκείνης της χρονιάς είχε αποβιβασθεί ο Ελληνικός Στρατός, ένα Πανεπιστήμιο «χωρίς μια και καλή την ανάμιξη της αθηναϊκής πολιτισμικής ελίτ».
Στις 20 Οκτωβρίου του 1919 ο μεγάλος μαθηματικός συνεργάτης του Αϊνστάιν στη μαθηματική απόδειξη της θεωρίας της σχετικότητας, υπέβαλε υπόμνημα στο Βενιζέλο με τίτλο, Project d' une nouvelle Universite en Grece, presente au Gouvernement Hellenique par C. Caratheodory. Με αυτό ο Καραθεοδωρή πρότεινε όχι τη δημιουργία ενός Πανεπιστημίου στη Σμύρνη αλλά ενός πανεπιστημίου - δικτύου στη νέα Ελλάδα. Σε αυτό ο Καραθεοδωρή στηριζόμενος στην επέκταση της Ελληνικής επικράτειας και στην πεποίθηση ότι ο ελληνικός κόσμος όφειλε να διαδραματίσει ένα διαμεσολαβητικό ρόλο μεταξύ σλαβικού και ανατολικού κόσμου από τη μια και δυτικού κόσμου από την άλλη, παρουσίασε την άλλη πλευρά της «Μεγάλης Ιδέας».
Τονίζοντας ότι ο ρόλος της Ελλάδας πρέπει να είναι εκπολιτιστικός - κάτι που συμμεριζόταν και ο ίδιος ο Βενιζέλος - και υποστηρίζοντας ότι πρέπει να ξεπεραστεί η αντίληψη της κλασικής παιδείας που προσέφερε ως τότε το μοναδικό Ελληνικό «εν Αθήνεσι πανεπιστήμιο».
Ο Καραθεοδωρή θεμελίωσε την πρότασή του για το νέο Πανεπιστήμιο της Ανατολής στο αγγλοσαξωνικό ακαδημαϊκό παράδειγμα κι όχι στα γαλλικά και γερμανικά ακαδημαϊκά ιδρύματα. Πρότεινε δε ως έδρες για τη σύστασή του τρεις τοποθεσίες: τη Σμύρνη, τη Θεσσαλονίκη και τη Χίο.
Στο υπόμνημα του Καραθεοδωρή βασίστηκε ο νόμος «Περί ιδρύσεως και λειτουργίας Ελληνικού Πανεπιστημίου εν Σμύρνη».
Το Πανεπιστήμιο αποτελείτο από τις εξής σχολές:
α) Γεωπονική και φυσικών επιστημών: αποσκοπούσε στην εκπαίδευση πολιτικών μηχανικών, μηχανολόγων, αρχιτεκτόνων, ηλεκτρολόγων, χημικών, γεωλόγων, ειδικών στην βοτανολογία και ζωολογία. Επίσης, θα μπορούσε να εκπαιδεύει κτηματίες και πρακτικούς γεωργούς.
β) Ανατολικών γλωσσών και ανατολικού πολιτισμού: αποσκοπούσε στην εκπαίδευση δασκάλων για να διδάξουν σε ανώτερα εκπαιδευτήρια. Εκεί θα διδάσκονταν την αραβική, περσική, αρχαία και νεώτερη εβραϊκή.
γ) Δημοσίων υπαλλήλων: εκεί διδάσκονταν διοικητικό δίκαιο, κοινωνικές και οικονομικές επιστήμες.
δ) Εμπορική.
ε) Χωροσταθμών και εργοδηγών: σε αυτήν εκπαιδεύονταν επιστάτες τεχνικών έργων.
στ) Ανώτερο μουσουλμανικό ιεροδιδασκαλείο: σε αυτό θα εκπαιδεύονταν οι μελλοντικοί μουφτήδες και ιεροδικαστές.
ζ) Ινστιτούτο υγιεινής: αυτό θα εκπαίδευε τους γιατρούς που θα επιθυμούσαν να αναλάβουν δημόσια υγιεινολογική υπηρεσία. Θα πραγματοποιούσε σεμινάρια για τους ντόπιους γιατρούς. Το ίδιο ινστιτούτο θα πραγματοποιούσε δωρεάν βακτηριολογικές, βιοχημικές εξετάσεις, την παρασκευή εμβολίων, ορών, αντιγόνων, αντιτοξίνων και θα προσπαθούσε να συμβάλει στην καταπολέμηση των λοιμωδών ασθενειών που μάστιζαν την περιοχή (ελονοσία, αφροδίσια νοσήματα, φυματίωση).
Τα έτη σπουδών κάθε κύκλου θα ποίκιλλαν ανάλογα με τον απονεμόμενο τίτλο σπουδών, ενώ προβλέπονταν και σειρές μαθημάτων διάρκειας λίγων εβδομάδων γύρω από πρακτικά θέματα Μηχανολογίας και Γεωπονικής.
Ειδικές εισαγωγικές εξετάσεις για κάθε κύκλο σπουδών θα εγγυούνταν το επίπεδο των φοιτητών, ενώ για την εξέταση της προόδου στην πορεία των σπουδών προτεινόταν η υιοθέτηση ενός συστήματος μεταξύ του βρετανικού, που πολλαπλασίαζε τις γραπτές και προφορικές εξετάσεις, και του γερμανικού, που τις καταργούσε σχεδόν εντελώς. Η διδακτέα ύλη προβλεπόταν υποχρεωτική σε συγκεκριμένα για κάθε κλάδο μαθήματα, με δυνατότητα επιλογής ενός ή δύο ακόμη θεμάτων.
Η γλώσσα των μαθημάτων θα ήταν η ελληνική και η τουρκική, χωρίς να αποκλείονται και άλλες. Το διδακτικό προσωπικό θα το αποτελούσαν τακτικοί και έκτακτοι καθηγητές, επιμελητές και βοηθοί. Ο βαθμός και ο μισθός τους θα ήταν αντίστοιχος με εκείνον του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου. Επίσης, θα μπορούσαν να κατέχουν κι άλλη δημόσια θέση. Η διοίκηση του ιδρύματος ήταν ο πρύτανης για πέντε -μεταβατικά - χρόνια, η σύγκλητος, οι κοσμήτορες των σχολών και οι διευθυντές των παραρτημάτων. Το νέο ίδρυμα θα παρείχε και διδακτορικά.
Τον Αύγουστο του 1920 ο Καραθεοδωρή συνοδεύει τον Βενιζέλο στη μοναδική του επίσκεψη στο λιμάνι της Σμύρνης. Εγκαθίσταται αρχικά στο πολυτελές προάστιο του Βουτζά, και ξεκινά την οργάνωση του νέου ιδρύματος. Η εδραίωση του εκεί πίστευε θα προκαλούσε τη δημιουργία σχολών στη Θεσσαλονίκη και στη Χίο.
Ακολούθησε περιοδεία σε Γαλλία και Γερμανία προκειμένου να προμηθευτεί τον αναγκαίο υλικοτεχνικό εξοπλισμό. Με 500.000 μάρκα που του είχε δώσει το ελληνικό υπουργείο των Εξωτερικών και 200.000 μάρκα που του είχε δώσει η Ύπατη Αρμοστεία της Ελλάδας στη Σμύρνη, αγόρασε εργαστηριακό εξοπλισμό που μεταφέρθηκε στη Σμύρνη μέσα σε 82 κιβώτια.
Από τους οίκους Sckott & Genossen αγόρασε γυαλικά και από το Βερολίνο προπλάσματα φυτών και άλλα βιβλία σε τιμές 60% χαμηλότερες από το αν θα τα αγόραζε από την Αθήνα.
Ο Καραθεοδωρή επέλεξε και το διδακτικό προσωπικό του ιδρύματος: έτσι για την έδρα της φυσικής επέλεξε τον Φρίξο Θεοδωρίδη διπλωματούχο του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης, για την έδρα της χημείας τον Π. Κυρόπουλο, για τη διδασκαλία της αγρονομίας τον Θεολόγο Κεσίσογλου με σπουδές στο Βέλγιο και οργανωτή γεωργικών σχολών στην Κίνα, την Κολομβία και την Ουρουγουάη. Τέλος, για την έδρα της μικροβιολογίας κλήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1920 ο Γεώργιος Ιωακείμογλου, που δίδασκε ως άμισθος υφηγητής φαρμακολογίας στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου, για να αρχίσει να διδάσκει από την 1η Ιανουαρίου του 1921 και μέχρι να ξεκινήσει τη διδασκαλία, να διευθύνει το εργαστήριο υγιεινής.
Η επιλογή του προσωπικού γινόταν με κριτήριο τις σπουδές των επιλεγόμενων προσώπων κι όχι τη διδασκαλία ή την έρευνα που είχαν πραγματοποιήσει. Δεν έλειψαν όμως και οι περιπτώσεις επιστημόνων που θέλησαν να διδάξουν και οι ίδιοι ή προτάθηκαν από άλλους για να διδάξουν.
Με οδηγό παλιές φωτογραφίες και μαρτυρίες, αναζητήσαμε σημερινά υπολείμματα του Πανεπιστημίου της Ιωνίας. Στον λόφο Μπαχρή Μπαμπά στις δυτικές παρυφές του λόφου Πάγου υπάρχει ακόμα, πλέον ως «Εκπαιδευτήριο κοριτσιών» (Izmir kiz lisesi) το κτίριο που ο Καραθεοδωρή βρήκε μισοτελειωμένο για να το ολοκληρώσει. Περιελάμβανε 70 αίθουσες, αμφιθέατρο 320 θέσεων και μεγάλο περίβολο.
Στη θέση αυτή υπήρχε από τον 19ο αιώνα εβραϊκό νεκροταφείο 45 στρεμμάτων, το οποίο έπαψε να χρησιμοποιείται από το 1875 για να χρησιμοποιηθεί για τη στέγαση Τούρκων προσφύγων από το Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1878. Τελικά, το 1914 ο νομάρχης της Σμύρνης Ραχμή μπέη απαλλοτρίωσε την έκταση με σκοπό να ανεγείρει εκπαιδευτήριο και βιβλιοθήκη υποδομές που δεν είχαν ολοκληρωθεί όταν ο Ελληνικός Στρατός έφτασε στη Σμύρνη. Ήταν αυτές που αποφάσισε να αξιοποιήσει ο Καραθεοδωρή.
Η ολοκλήρωση των εργασιών κόστισε 110.000 τουρκικές λίρες και τα εγκαίνια θα πραγματοποιούνταν στις 10 Οκτωβρίου του 1922… Ωστόσο, δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ.
Στις 23 Αυγούστου του 1922 ο Καραθεοδωρή συγκέντρωσε το προσωπικό και το ενημέρωσε σχετικά με την αποχώρησή τους από τη Σμύρνη, ενώ τους εφοδίασε με λίγα χρήματα και συστατικές επιστολές. Το κλειδί του ιδρύματος που πήρε φεύγοντας τελευταίος από το κτήριο, το παρέδωσε συμβολικά στο Νικόλαο Πλαστήρα επιστρέφοντας στην Ελλάδα.
Τα βιβλία της βιβλιοθήκης του ιδρύματος, τα φυσικοχημικά όργανα και το αρχείο του πανεπιστημίου παραδόθηκαν από τον Καραθεοδωρή στον καθηγητή Δημήτριο Χόνδρο και στη συνέχεια φυλάχτηκαν από τους Μιχαήλ Αναστασιάδη, Θεόδωρο Κουγιουμτζέλη και Σαλτέρη Περιστεράκη, οι οποίοι και τα παρέδωσαν στον Καίσαρα Αλεξόπουλο. Σήμερα, βρίσκονται στο Μουσείο Φυσικών Επιστημών και Τεχνολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Σχεδόν 60 χρόνια μετά, το ακαδημαϊκό έτος 1984 - 1985 το όνειρο των Βενιζέλου και Καραθεοδωρή, το Πανεπιστήμιο της Ανατολής ως Πανεπιστήμιο Δίκτυο, έγινε πραγματικότητα, αυτή τη φορά με έδρα τη Μυτιλήνη υπό την επωνυμία Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Στον αύλειο χώρο του πανεπιστημιακού campus, η προτομή του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή ατενίζει τον κόλπο του Νυμφαίου, τη θάλασσα της Σμύρνης.