Χτισμένη σε έναν λόφο με θέα τα κρυστάλλινα νερά του Σαρωνικού Κόλπου, η αρχαία Ελευσίνα βρισκόταν σε πλήρη μεγαλοπρέπεια πριν από 3.000 χρόνια, προσελκύοντας τους ισχυρούς, τους διάσημους και τους περίεργους.
Έτσι ξεκινά το αφιέρωμα του CNN για την Ελευσίνα, και συνεχίζει περιγράφοντάς την ως «μία από τις πιο ιερές πόλεις της εποχής της, της οποίας οι αστραφτεροί μαρμάρινοι ναοί υπόσχονταν μια είσοδο στον κάτω κόσμο και μια διορατικότητα στα μυστήριά του».
«Ελευσίς» στα ελληνικά σημαίνει άφιξη. Για αιώνες, οι μυημένοι που ορκίστηκαν να τηρούν μυστικότητα περπατούσαν τον δρόμο των 13 μιλίων από την Αθήνα, γνωστό ως «Ιερά Οδός», σε πομπές με πυρσούς, για να λάβουν μέρος στα Ελευσίνια Μυστήρια -τελετουργίες των οποίων η φήμη εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο και παραμένουν ένα από τα καλύτερα φυλαγμένα μυστικά της αρχαιότητας.
Τα πανίσχυρα βουνά αποτελούσαν ένα εντυπωσιακό σκηνικό για τα ιερά που ήταν αφιερωμένα στη Δήμητρα, τη θεά της γεωργίας και της γονιμότητας, και την κόρη της Περσεφόνη, οι οποίες λατρεύονταν εδώ.
Ο μύθος της Περσεφόνης, η οποία κάθε χρόνο επιστρέφει από τον Κάτω Κόσμο, χρησιμοποιήθηκε για να εξηγήσει την αλλαγή των εποχών. Ο αιώνιος κύκλος της ζωής, του θανάτου και της αναγέννησης της φύσης αποτελούσε το θέμα των Μυστηρίων.
Σε πιο σύγχρονες εποχές, η Ελευσίνα έπεσε σε δυσμένεια, καθώς η βαριά βιομηχανία τόσο στην ξηρά όσο και στο νερό κάλυψε τα αρχαία θαύματά της με την οικοδόμηση και τη ρύπανση.
Ωστόσο, τώρα η πόλη επανέρχεται στο προσκήνιο. Για το 2023, της δόθηκε ο τίτλος της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης -έναν τίτλο που μοιράζεται με την Τιμισοάρα στη Ρουμανία και το Βέσπρεμ στην Ουγγαρία.
Δημιουργική αναγέννηση
Για την περίσταση, ο υπέροχος αρχαιολογικός χώρος της πόλης ανακαινίστηκε, βελτιώνοντας την προσβασιμότητά του. Και το ανακαινισμένο αρχαιολογικό μουσείο του μόλις άνοιξε ξανά.
Η ιδιότητα της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας έχει βοηθήσει δεκάδες πόλεις που είχαν προηγουμένως τον τίτλο να προωθήσουν την αστική αναγέννηση και να βρουν μια θέση στο ταξιδιωτικό ραντάρ. Οι διοργανωτές της «Ελευσίνας 2023», ενός προγράμματος καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, ελπίζουν σε παρόμοια αποτελέσματα.
Μια τελετή έναρξης στις αρχές Φεβρουαρίου προσέφερε μια γεύση από τη δημιουργικότητα που αναμένεται.
Οι ιστορικές πομπές της Ελευσίνας αναβίωσαν με μια σύγχρονη πινελιά, καθώς μια βελγική κολεκτίβα που ονομάζεται TimeCircus έκανε μια μεγάλη είσοδο έχοντας διασχίσει την Ευρώπη σπρώχνοντας το Landship, ένα γιγαντιαίο κάρο που κινείται με ανθρώπινη δύναμη.
Μια εντυπωσιακή φωτεινή εγκατάσταση μιας φάλαινας φώτισε τον νυχτερινό ουρανό, τονίζοντας την περιβαλλοντική εστίαση.
Και στους χώρους ενός παλιού εργοστασίου χρωμάτων, οι Στέρεο Νόβα, το πιο δημοφιλές ελληνικό ντουέτο ηλεκτρονικής μουσικής της δεκαετίας του 1990, επανενώθηκαν για ένα μοναδικό live event.
Ανάμεσα στα επερχόμενα highlights του καλοκαιριού είναι το έργο «Ma» του Ιταλού σκηνοθέτη και θεατρικού συγγραφέα Romeo Castellucci, μια παράσταση που δημιουργήθηκε ειδικά για να ανέβει στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας.
Η Ελευσίνα, η γενέτειρα του Αισχύλου, γνωστού ως πατέρα της τραγωδίας, είναι όχι μόνο η παλαιότερη αλλά και η μικρότερη πόλη που έχει επιλεγεί ποτέ ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα από τότε που δημιουργήθηκε η ιδέα πριν από σχεδόν 40 χρόνια. Είναι επίσης μια πόλη που έχει μεγάλη ανάγκη να βελτιώσει την εικόνα της και το περιβαλλοντικό της ιστορικό.
Η μετατροπή σε βιομηχανική κόλαση
Τον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα η Ελευσίνα έγινε ένα σημαντικό βιομηχανικό λιμάνι. Τα εργοστάσια, οι χαλυβουργίες και τα ναυπηγεία προσέλκυσαν χιλιάδες εργάτες από όλα τα μέρη της χώρας και της περιοχής. Η βαριά βιομηχανία κατέλαβε τον άλλοτε εντυπωσιακό κόλπο.
Ευλογία και κατάρα, η βιομηχανία κράτησε χιλιάδες ανθρώπους μακριά από τη φτώχεια, αλλά προκάλεσε επίσης σημαντική περιβαλλοντική υποβάθμιση, ιδίως στις δεκαετίες του 1960 και 1970, όταν η εκθετική ανάπτυξη ήταν ανεξέλεγκτη.
Η αιθαλομίχλη κάλυπτε την όμορφη θέα. Ο κόλπος μετατράπηκε σε νεκροταφείο πλοίων. Η Ελευσίνα έγινε μια σύγχρονη εκδοχή του κάτω κόσμου, καθώς η «Ιερά Οδός» είχε μετατραπεί σε δρόμο προς την κόλαση.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, μεγάλο μέρος αυτής της βιομηχανίας έχει παρακμάσει. Οι περιβαλλοντικοί κανονισμοί εφαρμόζονται τώρα καλύτερα και έχουν καταβληθεί μεγαλύτερες προσπάθειες για τον περιορισμό της ρύπανσης.
Ψηλές καμινάδες εξακολουθούν να υψώνονται πάνω από τον αρχαιολογικό χώρο και ένα διυλιστήριο πετρελαίου, το μεγαλύτερο στην Ελλάδα, ξεπροβάλλει στο βάθος. Ο δήμαρχος Ελευσίνας, Αργύρης Οικονόμου, παραδέχεται ότι «υπάρχει ακόμη πολύς δρόμος να διανυθεί. Αλλά έχουμε ξεκινήσει».
Ορισμένα από τα παλιά εργοστάσια, μεταξύ των οποίων και μνημεία της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής, μετατρέπονται τώρα σε πολιτιστικούς χώρους, όπως και ορισμένα απομεινάρια της τοπικής παρακμής.
Το επαναχρησιμοποιημένο πρώην εργοστάσιο χρωμάτων, ένα πρώην ελαιοτριβείο και μια παλιά αίθουσα μπόουλινγκ είναι μερικά από τα 30 σημεία που φιλοξενούν τις φετινές εκδηλώσεις. Με τίτλο «Μυστήρια Μετάβασης», το πολιτιστικό πρόγραμμα συγκεντρώνει περισσότερους από 300 Έλληνες και διεθνείς καλλιτέχνες.
Σε πρόσφατη συνέντευξή της στο CNN, η Δέσποινα Γερουλάνου, η αείμνηστη πρόεδρος της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας Ελευσίνα 2023, περιέγραψε το μακροπρόθεσμο όραμα: «Ένας κόμβος για τις τέχνες με κατοικίες, ετήσια φεστιβάλ, εκπαιδευτικά προγράμματα. Ψηφιακοί νομάδες. Μια νέα κοινότητα που θα αναμειγνύεται με την υπάρχουσα. Μια κληρονομιά που θα ωφελεί την πόλη και τους ανθρώπους της».
Περιβαλλοντική ωρολογιακή βόμβα
Η προοπτική αυτή φέρνει ήδη αισιοδοξία στους δρόμους της πόλης.
Το ντελικατέσεν του Αντωνίου είναι ένας τοπικός θεσμός που άνοιξε για πρώτη φορά τις πόρτες του τη δεκαετία του 1950. Ο Νίκος Αντωνίου, γιος του αρχικού ιδιοκτήτη, προΐσταται μιας σειράς τυριών και χειροποίητων εδεσμάτων από όλη την Ελλάδα. Είναι συγκρατημένα αισιόδοξος.
«Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα θα μπορούσε να δώσει ώθηση στις τοπικές επιχειρήσεις και επίσης να αναδείξει την κρυμμένη ομορφιά της Ελευσίνας», λέει ο Αντωνίου. «Μεγάλωσα εδώ με τη ρύπανση να είναι η κύρια ανησυχία. Πρέπει να γίνουν πολλά περισσότερα. Το κολύμπι στην Ελευσίνα εξακολουθεί να είναι μόνο ένα όνειρο».
Τα λείψανα από το παλιό νεκροταφείο πλοίων παραμένουν στον κόλπο. Τα σκουριασμένα κύτη είναι μια συναρπαστική τοποθεσία, αλλά και μια περιβαλλοντική ωρολογιακή βόμβα.
Ο Μιχάλης Σκούλλος, καθηγητής περιβαλλοντικής χημείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής του Εργαστηρίου Περιβαλλοντικής Χημείας του Πανεπιστημίου, έχει πραγματοποιήσει εκτεταμένη έρευνα και παρακολουθεί τη ρύπανση των υδάτων στην Ελευσίνα εδώ και δεκαετίες.
Ισχυρή περιβαλλοντική φωνή, έχει ηγηθεί αγώνων για τον καθαρισμό της περιοχής. «Ο κόλπος της Ελευσίνας δεν είναι νεκρός», λέει. «Μιλάμε για έναν ασθενή που μπορεί να αναρρώσει με τη σωστή θεραπεία - και ήδη εν μέρει έχει αναρρώσει. Πριν από μερικά χρόνια, για πρώτη φορά είδα δελφίνια και θαλάσσιες χελώνες, ακόμη και μια φώκια».
Κατασκευάζοντας κάτι νέο
Μια μυθική περιοχή, που για τόσο καιρό σνομπάρουν οι Αθηναίοι και οι επισκέπτες, η Ελευσίνα εκμεταλλεύεται τη στιγμή της.
Οι δυνατότητες είναι εκεί για να τις δουν όλοι, και συμβολίζονται εύστοχα στο Πλουτώνιο Σπήλαιο, ένα απόκοσμο πέρασμα στον αρχαιολογικό χώρο που πιστεύεται ότι αποτελούσε συνδετικό κρίκο μεταξύ του κόσμου μας και του κάτω κόσμου -ένα σημείο μετάβασης μεταξύ φωτός και σκότους.
Οι σημερινοί επισκέπτες της Ελευσίνας θα βρουν πεζοδρομημένους δρόμους γεμάτους ανθισμένες μανταρινιές και πολύχρωμα καφενεία που κάνουν ευχάριστη τη βόλτα τους, ακόμη και το χειμώνα. Οι γαλανόλευκες παραθαλάσσιες ταβέρνες προσδίδουν μια γοητεία μικρής πόλης, καθώς οι χαλαροί πότες ούζου γεμίζουν τα τραπέζια τους. Για μια στιγμή μοιάζει σχεδόν με την Ελλάδα της καρτ ποστάλ.
Οι εργολάβοι έχουν βάλει στο μάτι τα εγκαταλελειμμένα εργοστάσια, με τον ίδιο τρόπο που οι βιομηχανικές περιοχές στις παρυφές άλλων παγκόσμιων πόλεων προορίζονται για χιπστεροποίηση.
Λίγο πιο κάτω από την ακτογραμμή -που πρόσφατα ονομάστηκε Ριβιέρα της Αθήνας- βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη ένα σχέδιο ανάπλασης που θα μετατρέψει το Ελληνικό, την έκταση 600 στρεμμάτων του πρώην αεροδρομίου της Αθήνας, στη μεγαλύτερη πολυτελή ανάπτυξη της Ευρώπης.
Προς το παρόν, η Ελευσίνα παραμένει μια εργατική πόλη με περίπου 30.000 κατοίκους. Προπύργιο των εργατικών κινημάτων, περήφανη για τον ρόλο που έπαιξαν οι μετανάστες στην ιστορία της και συνεχίζουν να παίζουν και τώρα. Σήμερα φιλοξενεί Ουκρανούς που διαφεύγουν από τη ρωσική επιθετικότητα σε έναν καταυλισμό που στο παρελθόν φιλοξενούσε Σύρους και άλλους πρόσφυγες από τη Μέση Ανατολή.
Μια απάντηση στον υπερτουρισμό
Περισσότεροι από ένα εκατομμύριο επισκέπτες μόνο από τις ΗΠΑ αναμένονται φέτος στην Ελλάδα, σύμφωνα με το ελληνικό υπουργείο Τουρισμού, το οποίο προβλέπει μια ισχυρή τουριστική χρονιά.
Και με την πλειονότητα των διεθνών πτήσεων να προσγειώνεται στην Αθήνα, η Ελευσίνα βρίσκεται σε ιδανική τοποθεσία ως εύκολα προσβάσιμος προορισμός.
«Η Ελευσίνα αποτελεί επίσης ένα αυξανόμενο σημείο έλξης για μια νέα γενιά βιωματικών ταξιδιωτών», λέει ο Γιάννης Ζάρας, διευθύνων σύμβουλος της Big Olive, μιας εταιρείας διαχείρισης προορισμών με έδρα την Αθήνα.
«Οι άνθρωποι επανεξετάζουν τι είναι αυτό που καθοδηγεί τις επιλογές των προορισμών τους. Θέλουν ένα πλαίσιο που υπερβαίνει τα κλισέ του "ωραίου" ή του "ευχάριστου για το μάτι". Σε ένα πολύ σύγχρονο πλαίσιο περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης και κλιματικής αλλαγής: λάθη που έγιναν, διδάγματα που αντλήθηκαν, αλλαγές που δρομολογούνται, μέλλον. Η Ελευσίνα είναι ακριβώς αυτό».